دستاوردهای بزرگ طرح پیمایش در مبارزه با قاچاق سوخت

1- دلایل اجرای طرح پیمایش

گازوئیل یکی از مهمترین و پرمصرف ترین فرآورده های نفتی کشور است که در بخش حمل و نقل باری نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. با وجود افزایش قابل توجه قیمت گازوئیل سهمیه‌ای و آزاد همزمان با اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها از سال 89، مصرف این فرآورده نفتی برخلاف بنزین و سایر فرآورده های نفتی نه تنها کاهش نیافت بلکه عموما روندی صعودی داشت و از 92.8 میلیون لیتر در سال 88 به 100.2 میلیون لیتر در سال 93 رسید . دلیل اصلی این موضوع، استمرار روند فزاینده مصرف گازوئیل در بخش حمل و نقل بود، بخشی که مهمترین مصرف کننده این فرآورده نفتی محسوب می شد و حدود 55 درصد مصرف آن را به خود اختصاص داده بود. مهمترین دلیل تداوم این روند فزاینده مصرف گازوئیل در بخش حمل و نقل، تداوم و حتی گسترش قاچاق قابل توجه این فرآورده نفتی به کشورهای همسایه در این سال‌ها بود؛ قاچاقی که براساس آمارهای اعلام شده توسط مسئولین ارشد ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، «حجم» آن در سال 92 به حدود 20 میلیون لیتر در روز و «ارزش» آن به بیش از 7 میلیارد دلار رسیده بود. البته در سال 93 با توجه به کاهش شدید قیمت جهانی نفت و در نتیجه، قیمت این فرآورده نفتی، «ارزش» قاچاق آن به کمتر از 4 میلیارد دلار کاهش یافت ولی «حجم» آن تغییر خاصی پیدا نکرد.

هرچند تحولات قیمت ارز و در نتیجه، افزایش سودآوری قاچاق گازوئیل به کشورهای همسایه در سال های پایانی دولت دهم در افزایش قاچاق این فرآورده نفتی بی تاثیر نبود اما کارشناسان اعتقاد داشتند که دلیل اصلی تداوم و گسترش قاچاق گازوئیل در آن دوره زمانی، عدم تعیین میزان مناسبی برای سهمیه‌های گازوئیل خودروهای سنگین بود. شیوه خاص اجرای سهمیه‌بندی گازوئیل بخش حمل‌ونقل کشور بعد از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها، فرصت مناسبی را در اختیار قاچاقچیان این فرآورده قرار داده بود، زیرا در این روش امکان دریافت گازوئیل به قیمت سهمیه‌ای برای خودروهای سنگین تا 3 برابر سهمیه روزانه آنها در صورت پیمایش بیشتر از متوسط روزانه فراهم شده بود. این اقدام در حالی صورت گرفته بود که این سهمیه‌های روزانه براساس متوسط مصرف 9 ماهه گذشته همان خودروها تعیین شده بود. همین موضوع هم سبب شده بود که همچنان بیش از 95 درصد گازوئیل مصرفی بخش حمل و نقل با قیمت یارانه‌ای در اختیار این بخش قرار می گیرد . البته این موضوع مورد تصدیق مدیران کشور هم قرار داشت. به عنوان مثال، فداحسین مالکی،رئیس سابق ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز در باره این موضوع در همایش روز جهانی گمرک در مورخ 5 بهمن ماه 91 گفت :‌ «افزایش قاچاق سوخت ناشی از این است که سهمیه‌های گوناگون بدون مطالعه داده می‌شود که این سهمیه‌ها منجر به قاچاق می‌شود». همچنین علیرضا بیات، معاون پیشگیری و هماهنگی سازمان‌ها و استان‌های ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز در مصاحبه با مجله «عصر انرژی» در اردیبهشت ماه 93 درباره قاچاق سوخت گفت : «ناکارآمدی نظام توزیع سهمیه‌های سوخت یارانه‌ای و انحرافات گسترده سهمیه موجود در کارت‌های هوشمند سوخت، مهم‌ترین منبع تأمین سوخت قاچاق در کشور به شمار می‌رود... اگر 20 درصد سهمیه‌ها واقعی شوند، روزانه تا 20 میلیون لیتر صرفاً نفت‌گاز مدیریت خواهد شد و تا حدود زیادی قاچاق سوخت منتفی می‌شود، هرچند باید قیمت‌ها واقعی شود».

با توجه به همین موضوع هم اجرای طرح پیمایش به عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین طرح کاهش قاچاق سوخت از ابتدای اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها در دستور کار دولت قرار گرفته بود. بر اساس این طرح قرار بود عرضه گازوییل به خودروهای دیزلی بر اساس مسافت طی شده توسط این خودروها صورت گیرد. در همین راستا، حدود شش سال قبل و همزمان با اجرای فاز اول طرح هدفمندی یارانه ها (5 بهمن ماه 89)، محمد رویانیان، رئیس وقت ستاد مدیریت حمل و نقل و سوخت کشور با تاکید بر کاهش ٣٠ درصدی مصرف گازوییل با اجرای طرح عرضه سوخت به خودروها بر‌اساس پیمایش گفته بود : «مرحله پایلوت این طرح تا کنون روی ١٠٠٠ دستگاه نفتکش اجرا شده است و هفته جاری قرار است مناقصه واگذاری این پروژه به پیمانکار بخش خصوصی برگزار و مجری آن انتخاب شود و پس از انتخاب پیمانکار عملیات اجرایی این طرح آغاز خواهد شد». با این وجود، فرآیند اجرایی طرح پیمایش در دولت قبل طولانی شد و نهایتا اجرای این طرح به دولت یازدهم موکول گردید.

افزایش قابل توجه «حجم» و «ارزش» قاچاق گازوئیل در سال های پایانی دولت دهم که به آن اشاره شد و همچنین تصویب بند «چ» ماده 6 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز در دی ماه 92 در مجلس شورای اسلامی که وزارت‌خانه‌های راه و شهرسازی و نفت را موظف کرده بود تا نسبت به تجهیز وسایل حمل و نقل جاده ای به «سامانه فنی ردیاب و کنترل مصرف سوخت بر مبنای مسافت طی شده» اقدام کنند ، موجب شد تا اجرای طرح پیمایش به صورت جدی در دستور کار دولت یازدهم قرار بگیرد. بر همین اساس و بنابر پیشنهاد این وزارتخانه‌ها، هیئت دولت در 5 بهمن ماه 93 مصوب کرد که از ابتدای اردیبهشت ماه سال گذشته، طرح اختصاص گازوئیل بر مبنای پیمایش در کشور اجرایی شود . مصوبه ای که نهایتا از ابتدای مهرماه 94 اجرایی شد و کاهش 40 درصدی قاچاق گازوئیل در یک سال اخیر را به همراه داشت. در یادداشت طاها منصوری، مدیر سامانه فنی هوشمند سوخت درباره مراحل مقدماتی اجرای این طرح در دولت یازدهم آمده است : «طرح ملی عرضه هوشمند گازوئیل به ازای پیمایش یا به اختصار (IFAM) به صورت مطالعاتی از ماه‌های پایانی سال ١٣٩٢ آغاز شد. در دوره نزدیک به یک سال فاز مطالعاتی این طرح، روش های مختلف برای تخصیص و انتقال سهمیه استخراج شده براساس پیمایش بر روی کارت هوشمند سوخت در کارگروه فنی مشترک متشکل از نمایندگان دستگاه های اجرایی مرتبط، مورد بررسی‌ جامع فنی قرار گرفت که سرانجام همزمان با مصوبه هیئت وزیران در بهمن ماه ١٣٩٣، راه حل زیرساختی فنی با در نظر گرفتن، ضرورت‌ها و محدودیت‌های موجود در سامانه هوشمند سوخت در قالب طرح اولیه ارائه شد».

2- چگونگی شیوه اجرای طرح پیمایش

براساس مواد 5 و 7 مصوبه 5 بهمن ماه 93 دولت، مقرر شده بود کهاختصاص سهمیه سوخت (گازوئیل) ناوگان حمل و نقل عمومی بر اساس پیمایش در دو مرحله صورت گیرد. قرار بود در مرحله نخست از ابتدای اردیبهشت 94، سوخت براساس اسناد حمل (بارنامه و صورت وضعیت) و در مرحله دوم طرح از مهرماه 95، سوخت براساس اطلاعات سامانه موقعیت‌یاب جغرافیایی (GPS) اختصاص یابد . اما با وجود تلاش‌های انجام شده، اجرایی شدن مرحله اول طرح پیمایش از ابتدای اردیبهشت ماه امسال ممکن نشد و بعد از چند بار تاخیر، بالاخره اجرای این مرحله از ابتدای مهرماه امسال آغاز شد . طرحی که به گفته شهرام آدم نژاد، سخنگوی کارگروه سامانه نظارت پایش هوشمند تردد ناوگان عمومی و معاون برنامه ریزی سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای کشور «توزیع عادلانه سوخت به اندازه‌ تردد خودروهای حمل و نقلی»، «جلوگیری از مصرف سوخت یارانه‌ای خارج از محورهای ترددی حمل و نقل جاده‌ای درون شهری و برون شهری» و «ایجاد انتظام مناسب در حمل و نقل جاده‌ای» سه هدف اجرای آن بودند . در گام اول اجرای این مرحله، تخصیص سهمیه گازوئیل به خودروهای دیزلی در دو بخش صورت گرفت: «سهمیه پایه» و «سهمیه عملکردی». در شیوه جدید سهمیه بندی گازوئیل، 11 مدل ناوگان برحسب تن درنظر گرفته شد که از 3.5 تن تا بیش از 40 تن بودند و همه خودروهای سنگین مطابق با این جدول، سهمیه پایه گرفتند، سهمیه‌ای که تفاوت زیادی با سهمیه‌های تعیین شده قبلی نداشت و در نتیجه، نیاز اکثر این خودروها را تامین می کرد زیرا همچنان نزدیک به دو برابر مصرف واقعی گازوئیل در بخش حمل و نقل، به این خودروها سهمیه تعلق گرفته بود. در این حالت، خودروهایی که به سوخت بیشتری نیاز داشتند، می توانستند از «سهمیه عملکردی» که متناسب با اسنادی مانند بارنامه، صورت‌وضعیت و راهنامه بین‌المللی و همچنین وزن و سن این خودروها اختصاص داده می‌شود، استفاده کنند .

سهمیه پایه در طرح تخصیص سوخت بر مبنای پیمایش 

در فرآیند اجرای مرحله اول طرح پیمایش در یک سال اخیر، چندین بار میزان سهمیه پایه برخی از خودروهای دیزلی تغییر پیدا کرد ولی همچنان شیوه کلی مدنظر مسئولان وزارتخانه های راه و شهرسازی و نفت مبنی بر اجرای «نرم» این طرح تداوم یافت، شیوه ای که موجب شد تا مشکلات خاصی در راه اجرای این مرحله از طرح پیمایش ایجاد نشود و بخشی از دستاوردهای بزرگ این طرح ملی در فضایی آرام و بدون تنش حاصل شود.

3-دستاوردهای اجرای طرح پیمایش در یک سال اخیر

ابتدا مناسب است نگاهی به ویژگی های عمده طرح پیمایش بیاندازیم، طرحی که بر بستر کارت هوشمند سوخت اجرایی شد و مسئولان وزارت نفت معتقدند اجرای کامل آن می تواند قاچاق گازوئیل را به حداقل (نزدیک به صفر) برساند:

· طراحی و پیاده‌سازی به طور کامل داخلی و با صرف کمترین هزینه و زمان و با استفاده از امکانات موجود

· رعایت استانداردهای امنیتی و کسب وکاری

· انعطاف‌پذیری بالا برای اعمال سهمیه با درج پارامترهای متعدد

· امکان مدیریت انعطاف پذیر زمانی/مکانی برای خودروها

· امکان اخذ گزارش های تحلیلی و هوشمند

· امکان اتصال به سامانه‌های دیگر

· امکان مدیریت فهرست خاکستری برای جلوگیری از شارژ خودروهای فاقد بیمه یا هر نوع سیاست اصلاحی دیگر

· امکان اخذ گزارش‌های کنترلی و اکتشافی

دستاوردهای بزرگ اجرای طرح پیمایش در یک سال اخیر عبارتست از:

الف- کاهش چشمگیر قاچاق گازوئیل

براساس آمارهای اعلام شده توسط وزارتخانه های راه و شهرسازی و نفت، اجرای طرح پیمایش به عنوان «مهمترین طرح حوزه مدیریت تقاضای گازوئیل» موجب شد تا قاچاق (مصرف) گازوئیل در یک سال اخیر (ابتدای مهرماه 94 تا پایان شهریورماه امسال) نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 8 میلیون لیتر در روز کاهش یابد که به معنای کاهش 40 درصدی قاچاق این فرآورده نفتی است (همانطور که اشاره شد، قاچاق گازوئیل در سال های 92 و 93 حدود 20 میلیون لیتر در روز بود) و کاهش 15 درصدی مصرف این فرآورده نفتی در بخش حمل و نقل است . در یادداشت طاها منصوری، مدیر سامانه فنی هوشمند سوخت در تحلیل کاهش مصرف گازوئیل ناشی از اجرای طرح پیمایش آمده است : «این در شرایطی است که تاکنون کاهش قابل توجهی در سهمیه‌ها نشده و کاهش مصرف فقط ناشی از مدیریت سهمیه‌ها بوده است. افزون بر این در این مدت کمترین شکایت از عملکرد این سامانه از جانب کاربران گزارش شده است». براساس آمارهای وزارت راه و شهرسازی، با کاهش روزانه 8 میلیون لیتری قاچاق گازوئیل در یک سال اخیر، از خروج ٢ هزار و ٥٠٠ میلیارد تومان ارز از کشور جلوگیری شد . همچنین با کاهش این میزان از مصرف گازوئیل، ایران از احداث یک پالایشگاه 150 هزار بشکه‌ای نفت خام (یا میعانات گازی) که به سرمایه گذاری حدود 1.8 تا 2 میلیارد دلار نیاز دارد، با کمترین هزینه ممکن بی نیاز شد و صرفه جویی عظیمی در منابع کشور صورت گرفت . خاطر نشان می گردد با کاهش روزانه 8 میلیون لیتری قاچاق (مصرف) گازوئیل با اجرای طرح پیمایش، صادرات این فرآورده نفتی افزایش چشمگیری یافت.

ب- شفافیت اطلاعات حمل‌ونقل جاده‌ای

با اجرای مرحله اول طرح پیمایش از ابتدای مهرماه 94، استفاده از بارنامه و سایر اسناد مشابه برای دریافت سهمیه سوخت گسترش یافت زیرا به مرور، سهمیه پایه گازوئیل خودروهای دیزلی کاهش یافت و این خودروها برای دریافت بخش از سوخت مورد نیاز خود مجبور به استفاده از سهمیه سوخت عملکردی شدند؛ سهمیه ای که شرط دریافت آن، ارائه بارنامه و سایر اسناد مشابه است. گسترش استفاده از این اسناد حمل که حاوی اطلاعاتی درباره نوع، حجم، مبدا و مقصد کالاهای در حال جایجایی توسط این خودروها است، شفافیت بیشتری در نظام توزیع کالا ایجاد کرد و امکان رصد این فرآیند توزیع در سراسر کشور را فراهم کرد؛ امکانی که کاهش قاچاق کالا را به همراه خواهد داشت. براساس آمارهای اعلام شده توسط شهرام آدم نژاد، سخنگوی کارگروه سامانه نظارت پایش هوشمند تردد ناوگان عمومی در اواخر شهریورماه 94، تنها کمتر از 40 درصد خودروهای سنگین (300 هزار خودرو از مجموع 800 هزار خودرو) تا قبل از اجرای طرح پیمایش از اسناد حمل استفاده می‌کردند و این باعث شده بود که حاکمیت از داشتن اطلاعات بارنامه که به قول این مدیر ارشد وزارت راه و شهرسازی «قوی‌ترین فاکتوری است که در کشور صادر می‌شود» محروم بماند . علاوه بر این، با گسترش استفاده از بارنامه در کشور به خاطر اجرای مرحله اول طرح پیمایش، درآمدهای سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای کشور از این محل افزایش قابل توجهی یافت؛ درآمدهایی که به تعمیر و نوسازی جاده های کشور اختصاص می یابد و تا قبل از اجرای این طرح بخش زیادی از مقادیر پیش بینی شده آن از محل فروش بارنامه، محقق نمی شد.

ج- تسهیل در اجرای سیاست های اصلاحی در حوزه حمل و نقل

با توجه به امکانات گسترده سامانه طراحی شده برای اجرای طرح پیمایش که همان سامانه هوشمند سوخت است، امکان اجرای سیاست های اصلاحی مختلف در حوزه حمل و نقل دیزلی کشور مانند همگانی شدن بیمه شخص ثالث این خودروها فراهم شد. در همین راستا، از اردیبهشت ماه امسال طرح قطع سهمیه سوخت خودروهای دیزلی فاقد بیمه شخص ثالث در فرآیند اجرا قرار گرفت  و از ابتدای مهرماه به صورت کامل اجرایی شد . جدی شدن اجرای این طرح در ماه های اخیر باعث شد که تعداد خودروهای دیزلی فاقد بیمه شخص ثالث از 95 هزار خودرو به 64 هزار خودرو کاهش یابد . پیش بینی می شود با اجرای کامل این طرح، تعداد این خودروها دیزلی به شدت کاهش یابد و کل ناوگان «فعال» حمل و نقل دیزلی ائم از باری و مسافری کشور دارای بیمه شاخص ثالث شوند و همچنین از مصرف گازوئیل هم حدود 1 تا 2 میلیون لیتر در روز کاسته شود .

4- مشخصات مرحله بعدی طرح پیمایش و زمان اجرای آن

براساس مصوبه 5 بهمن ماه 93 دولت، قرار بود که مرحله دوم طرح پیمایش از ابتدای مهرماه 95 آغاز شود و سوخت (گازوئیل) به خودروهای دیزلی براساس اطلاعات سامانه موقعیت‌یاب جغرافیایی (GPS) اختصاص یابد. با این وجود، هنوز خبر خاصی از اجرای این مرحله از طرح پیمایش نیست و هیچ اطلاعاتی دقیقی درباره زمان اجرای آن وجود ندارد. به نظر می رسد دلیل اصلی تاخیر در اجرای مرحله دوم طرح پیمایش، عدم تامین منابع مالی لازم برای نصب سامانه موقعیت‌یاب جغرافیایی (GPS) بر روی خودروهای سنگین است. 75 درصد منابع مورد نیاز برای تامین این منابع مالی مطابق با بند 8 مصوبه دولت، بند «ق» تبصره 2 قانون بودجه سال 93 است و نصب این سامانه ها بر روی خودروهای سنگین هم بر عهده وزارت راه و شهرسازی است .

جمع بندی و نتیجه گیری:

با اجرای موفق مرحله اول طرح اختصاص گازوئیل به خودروهای دیزلی براساس پیمایش (طرح پیمایش) و اصلاح نسبی سازوکار تخصیص سوخت سهمیه ای به این خودروها از ابتدای مهرماه 94، قاچاق گازوئیل 40 درصد و مصرف آن در بخش حمل و نقل 15 درصد کاهش یافت (کاهش روزانه 8 میلیون لیتری قاچاق (مصرف) این فرآورده نفتی). این طرح بزرگ و ملی که با همکاری وزارتخانه های راه و شهرسازی و نفت و در بستر سامانه هوشمند سوخت انجام شد، توانست تا حدودی خاطره درخشان کشور مبنی بر کاهش قاچاق بنزین با استفاده از کارت سوخت از تیرماه 86 را این بار برای گازوئیل تکرار کند. افزایش شفافیت اطلاعات حمل‌ونقل جاده‌ای با گسترش استفاده از بارنامه و تسهیل در اجرای سیاست های اصلاحی در حوزه حمل و نقل مانند همگانی شدن بیمه شخص ثالث خودروهای دیزلی از سایر دستاوردهای اجرای طرح پیمایش در یک سال اخیر بوده است. ضرورت دارد با توجه به این دستاوردهای مثبت بزرگ طرح پیمایش و همچنین زمان بندی در نظر گرفته شده برای اجرای آن در مصوبه 5 بهمن ماه 93 دولت، هر چه سریعتر مرحله دوم و پایانی این طرح اجرایی شود تا قاچاق گازوئیل به حداقل (نزدیک به صفر) برسد.

پژوهش خبری صدا و سیما//

* منابع در آرشیو در دسترس است.