پژوهش خبری: چالش در روابط ایران و آمریکا به رغم گذشت دو دهه، یکى از مناقشه ‏انگیزترین مباحثى است که محافل سیاسى جهان به ویژه غرب همچنان با اشتیاق آن را دنبال مى ‏کنند. اقدامات خصمانه دولت آمریکا علیه ایران با توجه به خوى استکبارى و خصلت استیلاطلبى ایالات متحده و نیز با عنایت‏ به پیشینه بسیار خسارت‏بار ارتباط با این کشور، مانع از آن است که دولت و ملت ‏بزرگ ایران بخواهند درهاى رابطه را بر روى دولت امریکا به راحتی بگشایند. از جمله این اقدامات خصمانه که به انحای مختلف و در ابعاد گوناگون از سوی آمریکا در طی50 سال اخیر صورت گرفته، تحریم ­های اقتصادی علیه ایران است که این کشور تلاش کرده به سرکردگی انگلیس و رژیم صهیونیستی در سال­ های اخیر آن را تشدید کند. لذا جستار حاضر نگاهی است گذرا به مهم ­ترین اقدامات خصومت آمیز آمریکا که در طی پنجاه سال علیه ملت بزرگ و متمدن ایران روا داشته است.

تاریخچه تحریم آمریکا در جهان و ایران

بررسی اجمالی از تاریخ تحریم ­های اقتصادی در سطح جهانی نشان­ می­ دهد که آمریکا همواره بزرگترین سهم را در کاربرد سیاست تحریم اقتصادی داشته است. در مجموع، دوسوم تحریم­ های اقتصادی جهان توسط دولت آمریکا اعمال گردیده است. در فاصله جنگ جهانی اول تا سال 1990 (تقریباً 75 سال)، 115 تحریم اقتصادی علیه کشورهای مختلف تصویب و به اجرا گذاشته شد که آمریکا مسئول 77 مورد از کل 115 تحریم‌های اقتصادی جهان، یعنی 67% کل تحریم ­ها در طی دوره 1990- 1918 بوده است. اما از سال 1990، به دنبال فروپاشی اتحاد شوروی و پایان جنگ سرد، سهم آمریکا در کاربرد سیاست تحریم اقتصادی و تعداد تحریم‌های اقتصادی به شدت افزایش یافته است. به گونه‌ای که طی دوره 1999-1990 سهم آمریکا در کل تحریم ­های اقتصادی جهان به 92% افزایش یافت. تنها در دوره اول ریاست جمهوری کلینتون دولت آمریکا 61 تحریم اقتصادی را علیه 35 کشور جهان، با جمعیتی بالغ بر 3/ 2میلیارد نفر، یعنی 42% کل جمعیت جهان به اجرا گذاشت.

تاریخچه تحریم­ های آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران

به طور کلی تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران را می‌توان به 6 دوره اصلی تقسیم‌بندی نمود: 1.دوره گروگانگیری(60- 1358) 2. دوره جنگ ایران- عراق (67-1361) 3. دوره بازسازی (71-1368) 4. دوره کلینتون، مهار دوجانبه (80-1372) 5. پس از واقعه 11 سپتامبر 2001 6. قطعنامه‌های شورای امنیت

تحریم­ های اقتصادی آمریکا علیه ایران در سال­های آغازین انقلاب اسلامی :

الف) دور نخست تحریم‌ها (سال‌های آغازین پس از پیروزی انقلاب)

- نخستین تحریم آمریکا در سال 1358 به ‌دنبال جریان گروگان­گیری در سفارت آمریکا بود که ایالات متحده ۱۲میلیارد دلار از دارایی­های دولت ایران را مصادره کرد .

- در 15 آبان 1358 قراردادهای همکاری میان ایران و آمریکا لغو گردید و به فاصله کمتر از یک هفته صدور نفت ایران به آمریکا قطع شد.

- در 23 آبان 1358 کلیه ذخایر ارزی جمهوری اسلامی ایران در بانک­ های آمریکایی مسدود شد. دولت امریکا همچنین از تصویب و پرداخت وام ­ها توسط مؤسسات مالی جهانی به ایران جلوگیری کرد.

- در 25 آبان 1358 صدور مواد غذایی به ایران تحریم شد.

- در 21 آذر 1358 آمریکا متحدانش را جهت تحریم اقتصادی ایران تحت فشار قرار داد.

- 18 فروردین1359 کارتر، در دستوری قطع روابط سیاسی و بازرگانی با جمهوری اسلامی ایران را اعلام کرد. کارتر صادرات انواع کالا (بجز مواد غذایی و دارو)، مسافرت و حمل و نقل هوایی و دریایی به ایران و نیز معاملات مالی شامل اعطای وام جدید، خدمات سپرده و هرگونه انتقال وجه (به­جز موارد خانوادگی) با ایران را تحریم کرد. 

- در 28 فروردین 1359 آمریکاییان از هرگونه معامله‌ مالی با ایرانیان منع شدند و آمریکا هر نوع واردات از ایران و تمامی ‌سفرها به ‌ایران یا از ایران را ممنوع کرد و تمامی‌ تجهیزات نظامی‌ خریداری شده یا سفارش داده شده توسط دولت ایران نیز، توقیف شد.

- 1 خرداد 1359 تحریم همه جانبه اقتصادی علیه ایران از سوی غرب تحقق یافت.

- 14 تیر1359 همه سپرده‌ها و دارایی‌‌های دولت و بانک مرکزی ایران در بانک‌های آمریکا به دستور کارتر، مسدود شد.

ب) دور دوم تحریم‌ها (دوره جنگ ایران– عراق 1367-1361)

- در طول جنگ ایران با عراق دولت ریگان حرکت بین المللی گسترده­ای را برای جلوگیری از فروش تجهیزات نظامی به ایران سازمان داد تا مانع از پیروزی ایران در جنگ علیه عراق گردد.

- در خرداد 1363 دولت آمریکا به دلیل بمب­ گذاری در نیروگاه نظامی آمریکا در لبنان (با 241 کشته)، ایران را در لیست کشورهای حامی تروریسم قرار داد.

- 6 مهر 1363 ریگان، محدودیت‌های صادراتی بیش‌تری را برای صادرات تجهیزات نظامی ‌با استفاده‌ دوگانه به ‌ایران صادرکرد.

- دولت آمریکا به نماینده خود در سازمان‌های مالی بین ­المللی مانند بانک جهانی ابلاغ کرد که با هرگونه وام و کمک مالی این سازمان‌ها به ایران مخالفت کنند و به تبع آن کمک‌های مالی آمریکا به این سازمان‌ها را به میزان وام‌هایی که می‌توانست به ایران تعلق گیرد، کاهش داد.

- در سال 1366 دولت ریگان ایران را در لیست کشورهایی قرار داد که در ترافیک بین المللی مواد مخدر درگیر هستند و به همین سبب موانع بیشتری را در برابر صادرات و فروش تجهیزات نظامی ایران قرار داد و واردات از ایران را تحریم نمود.

- 4 آبان 1366 تمامی واردات از ایران به جز نشریات و مطالب برای نشر خبر و نیز محصولات تصفیه شده‌ نفتی از کشورهای ثالث که از مواد خام نفتی ایرانی تهیه شده باشند، ممنوع شد.

- ریگان در 7 آبان 1366، ورود هرگونه کالاهای ایرانی به آمریکا؛ فروش فن ­آوری ­های دو منظوره به ایران؛ بین المللی کردن فروش فن ­آوری­ های پیشرفته به ایران؛گنجاندن موضوع روابط فنی و اقتصادی با ایران در دستور کار اجلاس سران هفت کشور صنعتی جهان را مشمول تحریم اقتصادی کرد.

ج) دور سوم تحریم‌ها (دوره بازسازی1371-1368)

- پس از پایان جنگ ایران- عراق در سال 1367 و آغاز دوره بازسازی، به رغم این که در آبان1370 (نوامبر1991) دادگاه هیگ آمریکا را موظف کرد تا بابت پیش ­پرداخت ­های ایران برای قراردادهای نظامی ملغی شده مبلغ 278 میلیون دلار به ایران غرامت بپردازد، آمریکا نه تنها چیزی از تحریم‌ها را لغو نکرد، بلکه دور جدیدی از تحریم‌ها را برای تحقق نظم جدید بین‌المللی خود در منطقه‌ خاورمیانه و سیاست مهار ایران در سال 1372 به اجرا درآورد.

- 16 آبان 1368وزارت خارجه‌ امریکا، 657 میلیون دلار از دارایی‌های مسدود شده‌ ‌ایران را به ‌ایران انتقال داد، اما همچنان 900 میلیون دلار به اضافه‌ تمامی دعاوی ایران برای «برنامه‌ خریدهای نظامی‌خارجی» باقی مانده است.

- پس از شکست عراق در جنگ1991 (1370) (حمله آمریکا به عراق برای بیرون راندن آن از کویت)، به منظور جلوگیری از برتری یافتن ایران بر عراق و برهم خوردن توازن قوا در منطقه، آمریکا با تصویب قانون «منع گسترش تجهیزات نظامی ایران و عراق» در سال1371 مجدداً اقدام به تنگ کردن حلقه تحریم اقتصادی ایران نمود.

د) دور چهارم تحریم ­ها (کلینتون؛ مهار دوجانبه 1380-1372)

- این آغاز سیاست جدیدی بود که متعاقباً توسط دولت کلینتون تحت عنوان «مهار دوجانبه» مدون گردید. هدف سیاست مهار دو جانبه که دور جدیدی از تحریم ­های گسترده علیه ایران را آغاز کرد، عمدتاً مهار اقتصادی و نظامی ایران و جلوگیری از برتری یافتن آن بر منطقه بود. حدود دو سال بعد از اجرای این قانون، برداشت بیشتر هیئت حاکمه‌ آمریکا این بود که سیاست مهار ایران آن چنان که در ابتدا انتظار می‌رفت کارساز نبوده، لذا «کلینتون» در اسفند 1374 (مارس 1995 میلادی)، به دلیل آنچه که حمایت ج.ا.ا از تروریسم بین­ المللی و مخالفت با صلح خاورمیانه می ­نامید، هرگونه مشارکت شرکت‌های آمریکایی در توسعه صنعت نفت ایران را منع کرد و در اردیبهشت 1375 (مه 1996) کلیه مبادلات اقتصادی با ایران را تحریم نمود.

- در 1374 واشنگتن نخست به دستور کلینتون تحریم­ های کامل اقتصادی علیه ایران وضع نمود و سپس کنگره مجلس آمریکا با گذرانیدن قانون ایلسا هر شرکتی را که با ایران به میزان بیش از ۲۰ میلیون دلار تجارت داشت را نیز تهدید به اعمال تحریم کرد.

- کلینتون در 16 اردیبهشت 1374هرگونه تجارت (صادرات و واردات) و سرمایه‌گذاری متقابل بین ایرانو آمریکا ممنوع شد. همچنین، هرگونه وارداتنفت خام و محصولات تصفیه شده از مواد خام نفتی ایران و نیز فاینانس یا سرمایه‌گذاری تجاری در ایران را منع می‌کند. بهانه این تحریم، حمایت ایران از تروریسم بین‌المللی و تولید سلاح کشتار جمعی بیان شد.

- 29 شهریور 1374 تصویب قانون موسوم به «داماتو» که بر اساس آن، رئیس‌جمهوری آمریکا اجازه یافت شرکت‌های غیرآمریکایی را که فن‌آوری‌های صنعت نفت را در اختیار ایران می‌گذارند، تحریم کند.

- 15 مرداد 1375 کلینتون قانون داماتو (طرح از سوی آلفونس داماتو، سناتور جمهوری­خواه آمریکا) را به امضا رسانده که بر اساس آن شرکت ­های غیرآمریکایی که بیش از 40 میلیون دلار در سال در صنایع نفت و گاز ایران و لیبی سرمایه گذاری کنند مورد تحریم و مجازات اقتصادی آمریکا قرار خواهند گرفت.

- 28 مرداد 1376 «قانون تحریم‌های ایران و لیبی» تشدید شد و تحریم‌های بیش‌تری برای کشورهای ثالث که به‌ ایران صادرات دارند، قایل شدند.

- با آغاز ریاست جمهوری جورج بوش روند تحریم اقتصادی ایران شدت دوباره­ای یافت. در مرداد1380 قانون تحریم ایران- لیبی برای یک دوره پنج ساله تمدید شد.

هـ) دور پنجم تحریم‌ها (پس از واقعه سپتامبر 2001)

- پس از واقعه 11 سپتامبر 2001، نگرانی دولت و افکار عمومی آمریکا نسبت به خطر تروریسم بین ­المللی، گسترش سلاح­ های هسته­ ای و عملکرد رژیم­ های عراق و ایران به نحو بی‌سابقه ­ای افزایش یافت.

- پس از سرنگونی حکومت صدام حسین و شکل­ گیری پرونده هسته ای ج.ا.ا مسئله تحریم اقتصادی ایران به لحاظ کیفی، با اعمال نفوذ آمریکا وارد مرحله کاملاً متفاوتی شد و پای قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل هم به اعمال تحریم ­های همه جانبه علیه ایران باز گردید. تاکنون 6 قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل به صورت مستقیم بر ضد ایران صادر شده که اولین آنها به سال 1385 (2006) برمی‌گردد.

- 3 آبان 1386 وزارت خزانه‌داری آمریکا با وارد ساختن اتهاماتی مضحک، حامی ‌مالی نهادهای لیستی از بانک‌های ایرانی و تعدادی از نهادها و شرکت‌های وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ‌را در لیست تحریم‌های خود قرار داد و با استفاده از قدرت لابی‌های صهیونیستی چون تشکیلات «آیپاک»، بانک جهانی نیز اعلام کرد از دادن خدمات به ‌این بانک‌ها و مؤسسات خودداری خواهد کرد.

- از سال 1387 آمریکا امکان پرداخت بانکی دلار برای بانک­ ها و نهادهای ایرانی را ممنوع کرد. این تحریم بر اساس «مقررات تراکنش­ های ایرانیان» وزارت خزانه­ داری آمریکا از 20 آبان 1387 (10نوامبر 2008) اعمال شد.

- 8 مرداد 1388، تصویب تحریم شرکت‌های صادر کننده بنزین به‌ ایران در مجلس سنای آمریکا

- 27خرداد 1389مجلس نمایندگان آمریکا لایحه تحریم آن دسته از شرکت­ هایی که با ایران معاملات تجاری دارند را به تصویب درآورد؛ این اقدامات ضدایرانی آمریکا در برگیرنده "پست‌بانک ایران" می‌شود. وزارت خزانه‌داری آمریکا همچنین 22 شرکت نفتی، انرژی و بیمه که توسط ایران اداره می‌شود و در ایران و بخش‌های مختلف جهان از جمله لندن، سنگاپور و دبی فعالیت می‌کنند را مورد هدف قرار داده است.

- 3 تیر1389 کنگره آمریکا قانون تحمیل مجازات به شرکت­ هایی که محصولات نفت تصفیه شده با ارزش بیش از 5 میلیون دلار در سال به ایران را صادر می ­کنند تصویب کرد. این قانون به طور موثر بانک ­های خارجی را در صورت تجارت با بانک ­های ایرانی و یا سپاه پاسداران از دسترسی به نظام مالی ایالات متحده محروم کرد.

- در 7 آبان 1389 آمریکا تحریم‌های جدیدی را علیه 37 شرکت اروپایی و 5 نفر از شهروندان ایرانی که گفته می‌شود در بخش کشتیرانی ایران فعالیت دارند، اعمال کرده است.

- در آذر 1389 وزارت خزانه­ داری ایالات متحده اعلام کرد که شرکت­ ها و بانک ­های نفت و گاز پارس، بیمه معلم، بانک مهر، بانک انصار، شرکت کشتیرانی لاینر ترانسپورت کیش و بنیاد تعاون سپاه را به فهرست سیاه تحریمی خود می ­افزاید.

- در بهمن 1389 وزارت خزانه ­داری آمریکا، تحریم ­های جدیدی را برضد بانک رفاه ایران تحمیل کرد.

- 20 تیر 1390 وزارت خزانه‌داری آمریکا بزرگترین شرکت حمل و نقل هوایی ایران (ایران ایر) و یکی از مهم ­ترین اپراتورهای کشتیرانی در بنادر ایران را تحریم کرد.

- 30 آبان 1390 ایالات متحده از ایران به عنوان منطقه ­ای برای شروع عملیات پول­شویی نام برد که در آن مراحلی برای منصرف کردن بانک ­ها در مقابله با پول­شویی طراحی شده است.

- 10دی1390، اوباما، تحریم بانک مرکزی ایران را امضا کرد. بر این اساس، شرکت‌های خارجی را که با بانک مرکزی ایران دست به معامله بزنند، مشمول جریمه خواهند شد.

- 4 بهمن1390 وزارت خزانه‌داری آمریکا پس از تصویب تحریم‌هایی علیه بانک مرکزی ایران، تحریم‌هایی را نیز علیه بانک تجارت جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد.

- در سال1391 اوباما تمامی اموال و دارایی بانک مرکزی ایران،‌ دولت ایران و بانک ­ها و موسسات مالی ایرانی در آمریکا را توقیف نمود.

- 23 تیر1391؛۵۰ شرکت و موسسه مالی ایران با هدف مقابله با برنامه موشک‌های بالستیک ایران مورد تحریم قرار گرفت. این موسسات از وزارت دفاع ایران، نیروهای مسلح و سازمان صنایع فضایی ایران، شرکت خطوط کشتیرانی ایران و سپاه پاسداران اتقلاب اسلامی ایران هستند. علاوه بر آن،"شرکت نفتکش ملی ایران" به همراه 58 کشتی و 27 موسسه و نهاد وابسته به آن در میان این تحریم‌ها قرار دارند.

- اول آذر 1391یک شرکت هواپیمایی و سه تن از فرماندهان نظامی ایرانی در فهرست تحریم‌های ایالات متحده بر ضد ایران قرار گرفتند.

- 18 بهمن 1391 آمریکا، وزارت خزانه‌داری آمریکا صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران و «عزت‌الله ضرغامی» رئیس آن را تحت تحریم‌های جدید خود قرار داد.

- 10خرداد1392؛ 8 شرکت پتروشیمی تحت تحریم­ های آمریکا قرار گرفتند. این نخستین بار است که واشنگتن صنعت پتروشیمی ایران را تحریم می‌کند و منبع گسترده‌ای از درآمدهای خارجی ایران پس از نفت را هدف قرار داده است.

- 10 مرداد 1392 مجلس نمایندگان آمریکا طرح تشدید تحریم­ ها علیه ایران را به تصویب رساند. بر اساس این طرح آمریکا خریداران نفت ایران را وادار می ­کند طی یک سال از مجموع واردات نفت خود، روزانه یک میلیون بشکه بکاهند. بر این اساس دسترسی ایران به بازار جهانی برای صادرات نفتی­اش محدود می‌شود و مشتریانی که به خرید نفت از ایران ادامه دهند، دیگر از اقدامات تنبیهی وزارت خزانه‌داری آمریکا مستثنی نخواهند بود.

- 10 دی 1394، دیپلمات ­های ایرانی پس از آن که کنگره آمریکا قانونی را تصویب کرد که بر اساس آن، هر تبعه خارجی که به ایران یا سوریه سفر کند برای ورود به آمریکا باید روادید دریافت کند. مقامات ایرانی تغییر قانون معافیت صدور روادید در آمریکا را در واقع نوعی تحریم علیه تجار بین المللی م ی­دانند که در پی سرمایه ­گذاری در بازار ایران هستند .

- 3 فروردین 1395 وزارت خزانه­ داری آمریکا دو شرکت ایرانی با نام‌های صنایع شهید موحد و صنایع شهید نوری، دوشهروند انگلیسی با نام­ های جفری اشفیلد و جون میدوس، به علاوه دو شرکت در انگلیس، دو شرکت در امارات متحده را که به تلاش­ های شرکت ماهان برای دورزدن تحریم­ ها کمک کرده­ اند در فهرست تحریم قرار داد. واشنگتن همچنین احمدشیخ زاده مشاور نمایندگی کشورمان در سازمان ملل را به بهانه کمک به برنامه موشکی ایران در فهرست یکجانبه تحریم­ ها قرار داد.