جامعه ای که دارای سواد رسانه ای است، جامعه ای است که بهتر می اندیشد، راحت تر زندگی می کند و احتمال اینکه تحت تأثیر مطالب مغرضانه و عوام فریبانه رسانه ای قرار بگیرد کمتر است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: فراگیر شدن استفاده از تلفن های همراه هوشمند به عنوان یک ابزار همراه همیشگی شهروندان و به تبع آن گسترش رسانه های اجتماعی با قابلیت هایی همچون دوسویگی و تعاملی بودن منجر به تولید انبوهی از اخبار و اطلاعات شده است.
به عبارتی این پلتفرم ها به هر کاربری اجازه می دهند تولیدکننده اطلاعات باشد. اطلاعاتی که با سرعت زیاد رد و بدل و بازنشر شده و به اشتراک گذاشته می شوند. در این نوع از رسانه های جمعـی، تبـادل و چـرخش اطلاعـات بـر کیفیت اطلاعات برتری دارد؛ بدین معنا که بیش از آنکه کیفیت روزنامه نگاری و فراینـد حرفه ای تولید یک مطلب برای کاربران اهمیت داشته باشد، شیوه، نوع، سرعت و میـزان انتشار و بازنشر آن مطلب اهمیت دارد.
این موضوع به خصوص در مواقعی که جامعه به واسطه یک رویداد مهم تشنه اطلاعات است و کاربران، متقاضی دریافـت تازه ترین خبر‌ها از آن حادثه هستند، تشدید مـی شـود. در همین فضاست که خبرهای جعلی امکان ظهور و گسترش می یابند. یکی از مهمترین راه های مقابله با این خبرهای جعلی و انواع محتوای منتشر شده در رسانه ها، ارتقای سطح سـواد رسـانه ای میـان کاربران است.
سواد رسانه ای؛ توانایی تفکر انتقادی در مواجهه با رسانه ها
سواد رسانه ای توانایی تفکر انتقادی درباره چیز‌هایی است که می بینیم، می شنویم و می خوانیم. این توانایی، در تجزیه و تحلیل اطلاعات دریافتی از منابع مختلف به ما کمک می کند. در واقع امروزه با وجود حجم انبوهی از اطلاعات و منابع اطلاعاتی، مهارت های تفکر انتقادی در شناسایی منابع معتبر برای رسیدن به حقیقت یاری رسان ما هستند. به عنوان مثال با این مهارت ها می توانیم خبرهای جعلی را زودتر تشخیص دهیم یا بفهمیم چرا یک رسانه به شکلی خاص یک رویداد را پوشش داده است. همچنین ممکن است متوجه شویم که محتوای به اشتراک گذاشته شده در یک پلتفرم اغلب با یک دستور کار همراه است مانند طرفداری سیاسی از یک شخصی یا گروه سیاسی یا هم ترغیب مخاطبان برای خرید چیزی که به آن نیازی ندارند.
سواد رسانه ای؛ عاملی بـرای مصونیت بخشی به مردم در برابر موج خبرهای جعلی
سواد رسانه ای از این نظر ضروری است که به شهروندان کمک می کند پیام هایی را که از طریق رسانه های مختلف دریافت می کنند درک کنند. با وجود تنوع اطلاعاتی دنیای امروز، سواد رسانه ای می تواند به افراد کمک کند تا منابع مطمئن خبری را شناسایی کنند و از این طریق به حقیقت رویداد‌ها دست یابند.
سواد رسانه ای همچنین در تشخیص جهت گیری های رسانه ای و اینکه چگونه رسانه ها می توانند بر نوع نگاه افراد به مسائل اثر بگذارند، مؤثر باشند. به عنوان مثال، یک رسانه مغرض ممکن است مدیریت بحران در کشور خود یا همسویش را خوب توصیف کند همین رسانه ممکن است در وضعیتی مشابه و با بکارگیری عناصر احساسی مدیریت بحران در کشوری دیگر را بسیار بد جلوه دهد. با شناخت این سوگیری های رسانه-ای می توانیم تصمیم بگیریم که چگونه با این رسانه ها مواجه شویم.
پس سـواد رسـانه ای به عنوان توانایی انتقاد از اطلاعاتی که ما مصرف و حتی تولید و بازنشر می کنیم، عاملی بـرای مصونیت بخشی به مردم در برابر موج خبرهای جعلی در دنیایی است که فناوری و رسانه هـا همه جا را قبضه کرده اند. اصلی ترین راه برای ارتقای سواد رسانه ای شهروندان، آموزش در مدارس یا از طریق رسانه-های جمعی است.
سئوالاتی که باید در مواجهه با مطالب رسانه های اجتماعی از خود بپرسیم
دانستن برخی شیوه های عمومی می تواند تا حدودی تک تک ما را در برابر این انبوه اطلاعات راست و دروغ واکسینه کند. به طور مثال در برابر مطالبی که در پلتفرم های رسانه های اجتماعی به ما می رسند پیش از هرگونه عملیاتی از جمله باور و یا بازنشر آن ها، چند سئوال را خیلی سریع در ذهنمان مرور کنیم:
• چه کسی این مطلب را نوشته و برای من ارسال کرده است؟ آیا منبع این مطلب معتبر است؟ (اگر یک خبر، هیجان انگیز و شگفت آور است سریعاً در رسانه های معتبر و صفحات سازمان های خبری به دنبال آن بگردید. مطمئن باشید اگر مطلب اینقدر شگفت انگیز است، رسانه های معتبر هم آن را گزارش کرده اند. ممکن است یک عکس یا ویدئو یا حتی خبر مربوط به ماه ها قبل یا حتی کشور دیگری باشد و با تغییر توضیحات به اسم مکان دیگری و در زمان دیگری منتشر شده باشد.)
• چرا این مطلب توجه من را به خود جلب کرده است؟ آیا نویسنده از تکنیک های خاصی استفاده کرده است؟ آیا آن‌ها قصد دارند احساسات من را فعال کنند یا نوعی ترس یا تعصب (مذهبی، سیاسی، قومی و...) به من تزریق کنند؟ (در این مواقع مطلب شامل واژگان احساس برانگیز و تصاویر خاصی است. معمولاً برای برانگیختن احساسات از تصاویر افراد ضعیف، زنان و کودکان بهره می برند.)
• چگونه این مطلب را تفسیر می کنم؟ آیا افراد دیگر هم چنین برداشتی از آن دارند؟ یا افراد مختلف می توانند برداشت های متفاوتی از این مطلب داشته باشند؟
• چه چیز‌هایی در این مطلب برجسته شده اند؟ چه روایتی را نمایندگی می کند؟ این مطلب چه چیز‌هایی را از من پنهان کرده است؟
• و سرانجام اینکه، چرا این مطالب برای من ارسال شده است؟ هدف آن چیست و به چه کسی یا گروهی خدمت می کند؟
نتیجه گیری
اگر مرتباً در استفاده از رسانه های اجتماعی سئوالات یاد شده را از خودتان بپرسید، قادر به تشخیص چرایی تولید مطالب و چیستی اهداف انتشار آن ها خواهید بود. شما همچنین به اهداف و پشت پرده تولید مطالب پی می برید و بزودی متوجه خواهید شد که یک رسانه خاص چه هدفی کلانی را دنبال می کند، جهت گیری و استراتژی حاکم بر آن چیست. به طور مثال متوجه می شوید که یک رسانه صرفاً مشکلات و کاستی ها را برجسته می کند درحالی که از موفقیت ها و پیشرفت ها گزارشی نمی دهد. پس هدف عمده آن سیاه نمایی از وضعیت و ترویج نومیدی است. جامعه ای که دارای سواد رسانه ای است، جامعه ای است که بهتر می اندیشد، راحت تر زندگی می کند و احتمال اینکه تحت تأثیر مطالب مغرضانه و عوام فریبانه رسانه ای قرار بگیرد کمتر است.
پژوهشگر: محمد حسین آزادی