اخبار جعلی و رسانه‌های اجتماعی در دوران کرونا

پژوهش خبری صدا سیما: امروز دردورانی بسر می بریم که شیوع پاندمیک ویروس کرونا و گسترش آن در سطح جهانی، مساله روز جامعه ما و جامعه جهانی است. درکنار این موضوع، درسال های اخیر با گسترش رسانه های اجتماعی به عنوان ابزاری درخدمت انتشارخبر و اطلاع رسانی و به واسطه این مهم، این رسانه ها به عنوان میانجی کسب خبر قشر زیادی از شهروندان وکاربران تبدیل شده اند. در این میان یکی از مسائل و دغدغه هایی که ذهن بیشتر سیاست گذاران حوزه علوم اجتماعی و رسانه ها را در روند اطلاع رسانی شیوع کرونا به خود معطوف کرد، انتشار گسترده اخبار جعلی و نادرست در فضای مجازی در بستر شبکه ها و رسانه های اجتماعی است. نظر به اهمیت مقوله اطلاع رسانی در فضای مجازی بویژه رسانه های اجتماعی در شرایط کرونایی، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات اسلامی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بنابر ماموریت های خود، نشست تخصصی با عنوان ”اخبار جعلی و رسانه‌های اجتماعی در دوران کرونا” ازسلسله پیش‌نشست‌های همایش ملی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا با حضور دکتر امیدعلی مسعودی عضو هیات علمی دانشگاه سوره و دکتر هادی البرزی برگزار کرد که چکیده مهمترین مباحث مطرح شده در این نشست درادامه می آید.

 دکتراميد علي مسعودی:
• کرونا باعث شد که جبرتکنولوژی را بپذیریم  
• جبرتکنولوژی و ضرورت حرکت به سمت هوشمند سازی درحکمرانی دولت ها

ما در چهار راهی قرار گرفتیم که انسان،جامعه،کرونا و تحولات فناوری و ارتباطی و اطلاعاتی درچهار سمت آن قرار دارند. کرونا باعث شد که جبر تکنولوژی را بپذیریم و یک گام بیشتر به سمت هوشمندسازی حرکت کنیم. از طرف دیگر این هوشمندشدن و رباتیک‌شدن، چالشی را در زمینه حکمرانی دولت‌ها ایجاد کرده است که این چالش ناخودآگاه، فکرکردن در دو سیستم فکری را می‌طلبد که از آن می توان به عنوان تفکر انتقادی یاد کرد.
کرونا مانند کاتالیزوری بود که ما را وادار کرد بیشتر به سمت شبکه‌های اجتماعی حرکت کنیم. اجبار فناوری اطلاعاتی در همه حوزه‌ها باعث شد که ما بیشتر از قبل به شبکه‌های اجتماعی یا پلتفرم‌های طراحی‌شده برای این دوران ورود پیدا کنیم. شبکه‌های اجتماعی علی‌رغم اینکه می‌توانند در تبادل اطلاعات و اخبار کمک بسیاری کنند اما نقاط ضعفی هم دارند که اخبار جعلی از جمله آن‌هاست.

• اخبار جعلی در واقع ”درست وانمودکردن اخبار غلط” است.
• نبود مقرارت گذاری یا رگولاتوری منجر به گسترش پدیده اخبار جعلی در فضای مجازی شده است.

تعریف اخبار جعلی در واقع ”درست وانمودکردن اخبار غلط” است. اخبار جعلی می‌تواند در قالب تصویر، فیلم و یا کلماتی باشد که در شکل خبر گنجانده می‌شود. در این شرایط واقعیت در پشت عکس‌ها و کلمات پنهان می‌شود. ما امروز با حجم زیادی از اخبار جعلی مواجه هستیم. تا زمانی که فقط روزنامه‌نگاری بود، به دلیل وجود دروازه‌بانی خبر، کمتر با اخبار جعلی مواجه بودیم، ولی در شرایط کنونی متأسفانه به دلیل نبود یک رگولاتوری یا به عبارتی مقرارات گذاری و نبود یک نهادی که بر فضای مجازی تمرکز کند، بسیار با این پدیده روبه‌رو هستیم.
تا زمانی که روزنامه نگاری حرفه ای متمرکزبر رویکرد چاپی و درکنار آن بحث دروازه بانی بود، کمتر با اخبار جعلی روبرو بودیم چون دروازه بان بخاطر قوانینی که وجود داشت، فعالان این حوزه نمی توانستند از اخبار جعلی استفاده کنند. ولی متاسفانه در وضعیت کنونی شاهد انواع و اقسام خبرهای جعلی هستیم . تصاویر دستکاری شده، حتی ویدیوهای دستکاری شده و تبلیغات، تبلیغاتی که اصلا راستی آزمایی نمی شوند. تبلیغاتی که ارتباطی با واقعیت ندارد.

• هدف عمده منتشر کنندگان اخبار جعلی تاثیرگذاشتن بر افکار عمومی است
• در دوران کرونا مخاطبان بیشتر با اخبار ضد ونقیض مواجهه هستند.

مهمترین هدف کسانی که اخبار جعلی منتشر می کنند،تاثیر گذاشتن بر افکار عمومی است .ما در دوران کرونا اشکال مختلفی از این اخبار را شاهد هستیم، بعنوان مثال در مورد منشا ویروس کرونا آیا چین اخبار و اطلاعاتی که داد درست بود. مثلاً آمریکا چین را متهم می کند که عامل انتشار ویروس در جهان است و یا چین اروپا را متهم می کند که این ویروس قبلا در اروپا بوده است. در واقع اینجا با این اخبار ضد و نقیض در دوران کرونا مواجهه هستیم.

•احتمالا بین اخبار جعلی و کشورهای پیشرفته صنعتی ارتباطی وجود دارد.
• هیلاری کلینتون دلیل شکست خود در انتخابات ۲۰۱۶ را رویدادهای جعلی دانست.

تاریخچه اخبار جعلی به سال ها پیش بر می گردد،اما چیزی که ما امروز به عنوان اخبار جعلی می بینیم این ادبیات در کشور آمریکاست.شاید بین اخبار جعلی و کشورهای پیشرفته صنعتی ارتباطی وجود داشته باشد، آنچه که در خصوص انتشار این حجم زیاد اخبار جعلي قابل تامل است اینکه این حجم اخبار جعلی چه وضعیتی در مخاطبان ایجاد می کند. بر اساس نظر سنجی ها تقریبا 64 درصد مخاطبان را دچار سردرگمی می کند و درمورد آثار آن می‌توان گفت که به‌قدری موثر هستند که هیلاری کلینتون دلیل شکست خود در انتخابات ۲۰۱۶ میلادی را رویدادهای جعلی دانست. گروه‌های مختلفی از کاربران می‌توانند تولیدکننده اخبار جعلی باشند که تروریست‌ها، ربات‌ها، هواداران ورزشی، هواداران سلبریتی‌ها، برخی احزاب، برخی صاحبان قدرت، برخی سازمان‌ها و شرکت‌ها ازجمله آن‌ها هستند.

• ترامپ در اولین کنفرانس خبری خود از اخبار جعلی استفاده کرد.
• ترامپ با توییت کردن از طریق توییتر به جنگ سی ان ان رفت.

ترامپ در اولین کنفرانس خبری خود از اخبار جعلی استفاده کرد. ترامپ خیلی به اخبار اصلی اعتقاد ندارد و بیشترین اخبار خودش را از طریق توییت کردن در تویئتر منتشر می کند.بنابراین ترامپ با توییت کردن از طریق توییتر به جنگ سی ان ان رفت، ترامپ حتی با برخی از رسانه های همسو با دولت خود از جمله با نیویورک تایمز و فاکس نیوز نیز برخورد کرد .یا نمونه های دیگر می توان به برخورد وی با سازمان بهداشت جهانی و حتی با کشور چین که در توئیتر به آنها برچسب زد.

• پیروزی ترامپ در انتخابات 2016 شکست جریان اصلی در برابر رسانه های اجتماعی بود.

در واقع در شرایط کنونی نسبت به قرن بیستم اخبار جعلی خیلی بیشتر رشد کرده است.ترامپ اواخر 1995 بیست میلیون فالور داشت واکنون به نظر می رسد حدود پنجاه میلیون فالور یا دنبال کننده دارد و به طور متوسط روزی 10 پیام توییت می کند که اساساً می گویند پیروزی ترامپ در انتخابات 2016، شکست جریان اصلی در برابر رسانه های اجتماعی بود. اما الان همان رسانه های اجتماعی وقتی که ترامپ خبر یک مناقصه را در توییتر توییت می کند با برچسب توییتر روبرو می شود و احتمال دارد که پیام ایشان را حذف کنند و این تصمیم هایی است که صاحبان این رسانه ها در واقع اتخاذ می کنند. اکنون عرصه دیجیتالی است یعنی کاغذی نیست و در هر فضایی اخبار را منتشر می کنیم هزینه ای هم ندارد. اساساً امروزه برای خبر جعلی آثار منفی و تأثیر کیفری نياز است. اتحادیه اروپا برخی از اقداماتی را در این خصوص داده است تا برای این موضوع قوانینی را ایجادکند که اینگونه جرایم در کنار جرائم اینترنتی قرار گیرد.
مساله بعدی مشارکت آثار گروه ها در شبکه هاست . افراد خیلی راحت می توانند ارتباط داشته باشند و در این بده بستان می توانند خبر جعلی تولید کنند. تولید حجم زیاد پیام وقتی دروازه بانی حرفه اي نباشد، نقش عمده ای در این خصوص می تواند ایفا کند .

• هیلاری کلینتون رویدادهای جعلی باعث شکستم در انتخابات شد.

اخبار جعلی انقدر تاثیر گذار بوده که در انتخابات 2016 آمریکا تاثیر داشت. در آمریکا خانم کلینتون می گفت داستان های جعلی باعث شد در انتخابات شکست بخورم. حالا تصور کنید ما در دوران کرونا، قرنطینه هستیم یک سری محدودیت هایی برای تجمعات تعریف شده است، چه کسانی اخبار جعلی تولید می کنند؟ ما وقتی از اخبار جعلی صحبت می کنیم ، سریع حواسمان به سمت افراد خاص می رود بجای اینکه به کاربران عادی شک کنیم.

• ربات ها به عنوان بخشی از کنشگران هوشمنمد فضای مجازی براحتی در شبکه های اجتماعی می توانند اخبار جعلی تولید کنند.

تولید کنندگان اخبار جعلی می توانند تروریست ها باشند ما تجربه داعش را داریم، تجربه بعضی از گروه های ضدانقلاب را داریم و می دیدیم در تلگرام چگونه فعالیت می کنند و شاهد بودیم که در تلگرام دست به حملات تروریستی می زدند. ربات ها خیلی مهم هستند می توانند اخبار جعلی تولید کنند .

• کرونا از یک طرف محدودیت های بسیار زیادی برای ارتباطات اجتماعی ایجاد کرد و از دیگر طرف ارتباطات را به سمت فضای مجازی برد

به نظرم باید با مساله کرونا و اخبار جعلی کمی جدی تر برخورد کنیم، باید بپذیریم که از اواخر بهمن 98 اصولاً دنیا تاریخش به 2 دسته تقسیم شده است. تاریخ قبل کرونا و بعد کرونا. قبل از کرونا زندگی ما بگونه ای بود که همه زندگی عادی خود را داشتند، اقتصاد در کشورهای پیشرفته خیلی خوب بود و در کشورهایی دچار تحریم ، مشکلات عدیده ای برای صادرات و واردات شان داشتند، در عین حال نگرانی بیشتر در کشورهای در حال توسعه بود، ولی اکنون می بینیم کرونا یک نوع یکنواختی ایجاد کرده و اقتصاد دنیا کلاً در حال رکود قرار گرفته است. در هیچ دوره ای از تاریخ نظام سرمایه داری چنین وضعیتی وجود نداشته است که بحران اقتصادی ماه ها طول بکشد. اصولا در ذات سرمایه داری بحران نهفته است، اما چون بحران ها رو خیلی سریع برطرف می کنند خیلی اثرش محسوس نیست. البته این بار رفع بحران ها بر دوش کشورهای جهان سوم منتقل شده است. با این اوصاف ما با دو پدیده روبرو هستیم یکی پدیده کرونا که محدودیت های بسیار زیادی برای ارتباطات اجتماعی ایجاد کرده است به نحوی که به شدت روی گردشگری حتی بر نحوة سبک زندگی نوع غذا اثر گذاشت. در طول این سه ماهی که آمریکایی ها و اروپایی ها در قرنطینه بودن فست فودها و فروشگاه های غذایی به شدت مشغول کار بودند تا غذا را به مشتری های خود برسانند.
در واقع یک پدیده ای داریم که ارتباطات حضوری رو قطع می کند و از طرفی دیگر ارتباطات را به سمت فضای مجازی می برد.، فقدان قانون فضای مجازی در خصوص فیک نیوز به تروریسم سایبری و امسال اینها فرصت می دهد، ما در یک چهار راهی قرار گرفتیم که انسان ، جامعه، کرونا و تحولات فناوری اطلاعاتی است گاهی این فناوری ها ما را همراه با کرونا به سمت جلو سوق می دهد مثلاً آموزش مجازی در اکثر دانشگاه های دنیا رایج شود، چون برای خیلی از دانشجوها و اساتید با صرفه تر است ولی باور اینکه ما می توانیم این کار را انجام بدهیم به دلیل اینکه ضرورتش را احساس نمی کردیم و به دلیل اینکه ما جامعه سنتی داریم و ارتباطات شفاهی را خیلی ترجیح می دهیم به ارتباطات از راه دور. لذا اصلا دنبالش نبودیم و وقتی بالاجبار از اسفند قرار بود دانشگاه ها به این عرصه ورود پیدا کنند همه ما مقاومت کردیم، ولی می دانستیم که نباید مقاومت کنیم. فضای شیوع کرونا باعث شد که همه ما درخانه بشینیم وگوش کنیم به حرف های اساتید. اکنون کرونا ما رو به سمت هوشمند سازی جلو آورد و این شرایط بلکه باعث حضور مجازی و ارتقای سواد مجازی شد. از طرفی پذیرفتیم تکنولوژی را داریم، پس باید برویم به سمت هوشمند شدن جوامع، پس کرونا باعث شد این ترکیب ایجاد بشود و یک ایده جدی در زندگی ما کشف شود.

• مهمترین عواملی که ما باعث می شود اخبار جعلی را بپذیریم سادگی شناخت و پایین بودن سطح سواد رسانه ای مخاطبان است
• سواد رسانه ای برای کاهش آسیب های فضای مجازی برای خانواده ها ضرورت دارد.

در دانشگاه استانفورد سه نرم افزار را توسعه دادن که قادر است با دستکاری چهره ها، چهرة فردی رو به فرد دیگر منتقل کند، عواملی که باعث می شود اخبار جعلی را بپذیریم، یک سادگی شناخت افراد است : ما وقتی مهارت هایی را در حوزه نرم افزار و سخت افزار نداریم، می پذیریم لایک های زیادی است، اینگونه نیست مثلاً مغازه ای بروند از آن خرید کنند. این روشی سنتی که مغازه خوبی است و تایید می کنند ولی برای لایک کردن یک خبر مثل آن مغازه ای که ما در فرهنگ سنتی قبول می کردیم اینجا نباید دچار سادگی شناخت بشویم، بحث دیگه که خیلی تاثیر گذار است مخصوصاً در کودکان و نوجوانان و زنان که آسیب پذیرتر هستند، بحث سواد رسانه ای برای آنها و بخصوص برای خانواده ها خیلی ضرورت دارد. کودکان ما شناخت عمیق تری از جهان ندارند بعضی افراد شناخت شان، شناخت احساسی است اساساً شناخت فلسفی یا علمی نیست، در نهایت به خاطر نداشتن سواد رسانه ای مناسب خبری را که می شنود و در نهایت می بیند با احساساتش بیشتر هماهنگ است دچار نا هماهنگی شناختی می شود و آن خبر را می پذیرد. در کنار این موضوعات بحث مفصلی در روانشناسی است . یکی از صاحب نظراین حوزه معتقدند آنچه را که می بینید یا می شنوید باور نکنید از همه مهمتر برای کودکان که خیلی مهم و خطر پذیری شان خیلی بیشتر است.

 جمع بندی:
ما اکنون با پدیده کرونا مواجهه هستیم که محدودیت‌های بسیاری را در حوزه‌های مختلف صنایع، گردشگری، سبک زندگی و ... ایجاد کرده است . در واقع مادر چهارراهی هستیم که انسان، جامعه، کرونا و تحولات فناوری و ارتباطی و اطلاعاتی در چهار سمت آن قرار دارند. کرونا باعث شد که جبر تکنولوژی را بپذیریم و یک گام بیشتر به سمت هوشمندسازی حرکت کنیم. از طرف دیگر این هوشمندشدن و رباتیک‌شدن، چالشی را درباره حکمرانی دولت‌ها ایجاد کرده است که این چالش ناخودآگاه، فکرکردن در دو سیستم فکری را می‌طلبد که از آن می توان به تفکر انتقادی یاد کرد. ما باید اجازه دهیم که چشم‌اندازهای وسیع‌تری برای ما ایجاد شود. ضمن اینکه برای مقابله با اخبار جعلی نیز نیازمند ارتقای تفکر انتقادی هستیم که این مسأله خود نیازمند ارتقای سواد رسانه‌ای‌ است. حتماً باید تفکر انتقادی را در مخاطبان ارتقاء دهیم و از طرفی بعضی از نهادها و دولت می تواند از تجارب سایر کشورها استفاده کنند و از طرفی رسانه های اصلی ما هم واقعاً آسیب پذیرند، آموزش لازم به خبرنگاران از یک طرف و مردم از طرف دیگر برای اینکه تفکر انتقادی را بین کاربران در جهت جلوگیری از شیوع اخبار جعلی ارتقاء دهیم حتماً به ارتقاء سواد رسانه ای نیازمندیم.

سخنراني دکتر هادي البرزی:
• ویژگی «سرعت بالای انتشار اطلاعات» رسانه‌های اجتماعی، را بستری برای انتشار اخبار جعلی کرده است.
• در دوران کرونا با دو جریان مواجه هستیم یکی بحث انتشار ویروس از جهت سلامتی و بحث دیگر اطلاعات غلط و درستی که با هم ترکیب و منتشر می شد.( infodemic)

کرونا یک بیماری پاندمی عالم گیر بود که تقریباً از زماني که شروع شد و به کل دنیا به سرعت تسري پیدا کرد. در اين خصوص سازمان بهداشت جهانی با شیوع کرونا و قرار گرفتن اخبار کرونایی در صدر خبر رسانه ها و فضای مجازی اعلام کرد ما علاوه بر اینکه با کرونا مبارزه می کنیم با پدیده اخبار جعلی هم روبرو هستیم. نکته ای که در آن مقطع مطرح شد بحث infodemic یا به عبارتی همه گیری اطلاعات بد بود .در واقع بحث این بود که به موازات شیوع ویروس کرونا اخبار و اطلاعات هم به موازات آن هم منتشر می شود و بخشی از این گسترش ویروس اخبار و اطلاعات خودش اطلاعات گمراه کننده و مخرب است. در واقع ما در دوران کرونا با دو جریان مواجه هستیم یکی بحث انتشار ویروس از جهت سلامتی انسان بود و بحث دیگر اطلاعات غلط و درستی که با هم ترکیب و منتشر می شد.

• موضوع جعلی اخبار بیشتر در رابطه با «میزان آمار ابتلا به این بیماری» ، «اجساد فوت‌شدگان و تلمبارشدن آن‌ها»، «کمبودها»، «شیوه‌های درمان»، «استنادسازی به صدای مقامات بهداشتی» و « علائم کرونا» در سه هفته اول( تا نیمه فروردین) شیوع کرونا متمرکز بود.
• برای اولین بار بیماری های اپیدمی و پاندومیک در دوران رسانه های اجتماعی تجربه شد.

این وضعیت به جایی رسید که رئیس سازمان بهداشت جهانی آقای تترس اعلام کرد ما فقط در حال مبارزه با ویروس کرونا نیستیم، ما همزمان با یک اپیدمی اطلاعات نیز مواجه هستیم یعنی در واقع برای اولین بار بود که بیماری های اپیدمی و پاندومیک را در دوران رسانه های اجتماعی تجربه کردیم. اولین بار بود که بهداشت جهانی و مردم جهان با انتشار انبوه اطلاعات در مورد ابعاد مختلف این بیماری و روش های کنترل و پیشگیری و پیامدهای آن از طریق رسانه های اجتماعی که منتشر می شد مواجهه می شدند. اطلاعاتی که در زمینه روش های کنترل و پیشگیری منتشر می شد تمام این اطلاعات از منابع خبری مثل پزشکان و سازمان جهانی نبود ودربین اینها، اطلاعات مخرب زیادی منتشر می شد که آن اطلاعات مخرب بعضی مواقع به عنوان اطلاعات صحیح در بین مردم دست به دست می شد.

• در رسانه های اجتماعی بحث کیفیت روزنامه نگاری معمولاً فدای سرعت و انتشار و دست به دست شدن اطلاعات می شود.

اما رسانه های اجتماعی چگونه و چه میزان در انتشار اخبار جعلی نقش آفرینی داشتند؟رسانه های اجتماعی در شرایطی ظهور کردند که برخوردار از ویژگی هایی بودند و بخاطر همین مزیت تا حدود زیادی می توانند به اخبار جعلی کمک کنند. در رسانه های اجتماعی بحث کیفیت روزنامه نگاری معمولاً فدای سرعت و انتشار و دست به دست شدن اطلاعات می شود. یعنی شبکه های اجتماعی این امکان را می دهد تا جایی که اخیراً حدود 100نفر از ویروس شناسان دنیا به مالک فیس بوک در نامه ای نوشتند و اعلان کردند شما باید کاری بکنید، اخبار جعلی و اخبار نادرست در مورد کرونا را حذف کنید یا برای یوتیوب نامه نوشتند و اینکه رسانه های اجتماعی نیاز به اصلاح دارند و خود یوتیوب و فیس بوک و اینستاگرام هم پذیرفتند و در این خصوص اقداماتی انجام دادند، آخرین آمار نشان می دهد این رسانه ها حدود هزاران پست نادرست را پاک کردن که این پست ها و کامنت ها در بین کاربران دست به دست می شد. یعنی بخشی از بستر اینفودمی یا اطلاعات درست و نادرست به بستر رسانه های اجتماعی و ویژگی های آن بر می گردد.

• مهمترین ویژگی رسانه های اجتماعی بحث دکمه های اجتماعی است، دکمه های اجتماعی مثل لایک کردن، عدم موافقت‏ و کامنت گذاشتن منجر به تولید نظریه جدید در فضای مجازی از جمله «حباب فیلتر»، «شخصی‌سازی» و «تصدیق انبوه» منجر شد.

شاید مهمترین ویژگی رسانه های اجتماعی بحث دکمه های اجتماعی است، دکمه های اجتماعی مثل لایک کردن، عدم موافقت وکامنت گذاشتن منجر به تولید نظریه جدید در فضای مجازی شد. نظریه معرفت شناسی تصدیق یا تصدیق انبوه چه می گوید؟ اگرپیام یا کامنتی توسط تعداد زیادی از کاربران لایک یا فالو شود در نظرکاربر بعدی که این کامنت را دریافت می کند تقریباً ،درستی این موضوع در ذهنش جلوه می کند که این دست به دست شدن اطلاعات یا این کامنت گذاشتن ها و این انتشار زیاد محتوا باعث می شود که آن پیام در نظر کسی که آن اطلاعات را دریافت می کنند فکر کنند درست است. یک مثال در این زمینه موضوع را بیشتر روشن می کند. اخیرا خبری جعلی در انگلیس منتشر شد مبنی بر اینکه دکل های مخابراتی 5G (نسل پنجم) که فناوريش متعلق به چین است باعث می شود سیستم بدن را تضعیف کند و وقتی سیستم ایمنی بدن تضعیف شود فردی که در معرض این امواج قرار گرفته دچار بیماری کرونا می شود، این خبر جعلی منتشر شد، چندین بازیگر و موسیقی دان مخصوصا یک بازیگر آمریکایی و یک خواننده استرالیایی این خبر را در اینستاگرام و فیس بوک خود منتشر کردند، تایید شدن این موضوع از سمت سلبریتی ها باعث شد که مردم چند شهر انگلیس به دکل های مخابراتی حمله کنند و 30 دکل را در شهر لیورپول و برخی از شهرهای انگلیس تخریب کنند.در مورد این خبر، حتی سازمان بهداشت جهانی هم تاکید می کرد این فناوری هیچ تاثیری ندارد، ولی اخبار مشابه ای که ارایه می شد مثلاً اعلام می کردند در شهر یوهان قبل از آمدن کرونا این دکل ها نصب بوده و این باعث شده که کرونا شیوع پیدا کند. آنقدر تاثیر این خبر در جامعه انگلیس موثر بود که مردم به دکل های مخابراتی حمله کردند ،مثلاً در آن شرایط پرستاری آمده بود کامنت گذاشته بود که این فناوری اکسیژن را از ریه های شما بیرون می کند یعنی در کنار هم قرار گرفتن کامنت یک سلبریتی یا پرستار با انتشار این اطلاعات و بحث کاربران درباره این موضوع باعث شد که اصلاً موضوع کرونا و این اطلاعات گمراه کننده در جهتی قرار بگیرد که مردم به دکل های مخابراتی در انگلیس حمله کنند. این مثال نیز دقیقا نقش اخبار جعلی و اینفودمیک را نشان میدهد.خوردن وایتکس که رایج شده بود یا مثلاً اخبار ضدعفونی کننده ها که دست به دست شد و قربانیان زیادی گرفت . در مجموع انتشار گسترده اطلاعات در بستر رسانه های اجتماعی به ویژگی های این بستر هم بر می گرد. همانطور که پیشتر به دکمه های اجتماعی و بحث کلیک خوردن اشاره شد. ً

• ساختار شبکه های اجتماعی مانندً فیس بوک، تلگرام، یوتیوب این اجازه را به کاربران می دهد که هر کاربری ناشناسی خودش به رسانه ای تبدیل شود و بتواند محتوا منتشر کند .

 شبکه های اجتماعی اکنون به این فکر افتادن که چگونه می توانند اطلاعات صحیح را به کاربر معرفی کنند و جلوی انتشار اطلاعات ناصحیح رو بگیرند. یک بخشی به بستر این رسانه ها بر می گردد به همین دلیل شبکه های اجتماعی باید در بسترهای خود اصلاحاتی را انجام بدهند، یعنی اجازه ندهند خبرجعلی مانند ویروس کرونا منتشر شود. اخیرا یکی از دوستان تیتری زده بودند با این عنوان ” کرونای مجازی یا کرونای واقعی” یعنی این کرونا واقعی با کرونای مجازی که دست به دست می شود چقدر می تواند کاربران را تحت تاثیر قراردهد؟ آیا این میزان هراسی که در روزهای اولیه کرونا در ما ایجاد شده بود یا میزان عادی سازی که ما الان می بینیم در جامعه ایجاد شده است که معاون وزیر بهداشت اشاره داشتند 80 % مردم مثلاً اصلاً این پروتکل ها را جدی نمی گیرند. رسانه های اجتماعی در این خصوص چقدر نقش آفریند؟

• عصر جدید رسانه‌ای «عصر پساحقیقت» است. عصری که در آن، اخبار راست و دروغ با هم ترکيب مي شود و رسیدن به اخبار درست در آن، مهارت خاصی می‌خواهد که مسئولیت آن برعهده کاربران است که نیازمند ارتقای مهارت‌های رسانه ای هستند.

اکوسیستم جدید خبري شکل گرفته و رسانه های جدید در این اکو سیستم نقش خیلی مهمی پیدا کردند و تقریباً 3 نوع اطلاعات را در فضای مجازی ارایه می دهند. 1) ارایه اطلاعات مخرب که شامل اطلاعات گمراه کننده و به عبارتی اطلاعات مضر است که ارائه می شود، البته در اکوسیستم جدید با توجه به حضور رسانه های اجتماعی روند سنتی دروازه بانی خبر تقریبا متحول شده است . در این زمینه نقش شهروند خبرنگاران درون این اکوسیستم جدید پررنگ تر مطرح شده است ، بحثی که قدرتمند شدن مخاطب را کاستلز در کتاب ”قدرت ارتباطات ” نیز مطرح کردند.

• در فضای رسانه ای کشور سه هفته اول شیوع کرونا بیشترین اخبار جعلی منتشر شد، طبق آخرین آماری که منتشر شد 1300 خبر جعلی در سه هفته اول منتشر شده بود.
• هراس افکنی ‏، بازنمایی ایران به عنوان کانون شیوه ویروس کرونا در منطقه از مهمترین شگردهای منتشر شده در اخبار جعلی بود.

از 28 بهمن که شیوع کرونا در کشور مان اعلام شد تقریباً 4 ماه رو پشت سر گذاشتیم، بیشترین شیوع اخبار جعلی که مطالعات نشان داد، در سه هفته اول بود. در فضای رسانه ای کشور در این بازه زمانی شیوع کرونا بیشترین اخبار جعلی منتشر شد، طبق آخرین آماری که منتشر شد 1300 خبر جعلی در سه هفته اول منتشر شده بود .یک از مهمترین حوزه هایی که اخبار جعلی منتشر می شد بحث تعداد آمار مبتلایان و قربانیان کرونا بود به نوعی اخبار جعلی منتشر می شد که این موضوع را به ذهن متبادر می ساخت که ایران مرکز شیوع کرونا در منطقه و جهان است .
بخش بعدی درباره اخباری که منتشر می شد درباره اجساد فوت شده گان در بیمارستانها و تلنبار شدن آنها بود یعنی تصاویری را منتشر می کردند که اکثر این تصاویر یا جعلی بود یا موضوع دیگری را جا می زدن که می خواستند بیان کنند تعداد اجساد خیلی زیاد است و بیشتر بدنبال هراس افکنی بودند، بخش دیگر درباره کمبودها بود که در این راستا تلاش می کردند به گونه ای جریان سازی کنند که فلان ماده غذایی کم شده یا نیست که همین اخبار جعلی در کشورهای اروپایی باعث شد درباره کمبودها بود که باعث شد مردم به فروشگاه ها حمله کنند . البته خوشبختانه در کشور ما چنین مواردی نداشتیم. بخش دیگر درباره شیوه های درمان بود که چه چیزهایی برای کرونا خوب و چه چیزهایی بد است مثلاً لیموشیرین، لیموترش و عسل مطرح می شد تا مردم را با کالاهای زیادی درگیر کند، بحث دیگر درباره ابتلای مقامات بود مثلاً ابتلای مقام ها به کرونا و صداسازی هایی که ایجاد می شد و استناد می کردند به مقام های بهداشتی و رسمی کشور، موضوع ديگر درباره پرشدن ظرفیت بیمارستانها متمرکز بود. جریان سازی رسانه ها در زمینه اخبار جعلی تاکید بر این محور گفتمانی بود که ایران بیشترین آمار کرونایی را دارد و به نوعی تلاش می کردند ایران را به عنوان کانوع شیوع کرونا در منطقه و خاورمیانه بازنمایی کنند. در نهایت ایجاد دلسردی در پرستاران و پزشکان محور ديگر اخبار جعلي بود. بعد از فروردین اخبار جعلی شیب نزولی شد چون آگاهی های مردم نسبت به این بیماری یا بحث علائم کرونا بیشتر شد. یکی از موضوعاتی که می شود درباره آن بحث کرد شخصی سازی است، شخصی سازی اطلاعات فواید زیادی دارد، اخبار جعلی شبیه یک اسکناس تقلبی است که آن کسی که حرفه ای است تشخيص مي دهد اما کاربران زود باور می تواند فریب بخورند.

• نظریه های جدید بومی برای تحلیل وضعیت کنونی شبکه های اجتماعی ضرورت دارد

در سال 2016 لغت نامه اکسفورد واژه اخبار جعلی را به عنوان واژه سال معرفی می کند بخاطر تاثیرگذاری که در انتخابات هاي مختلف جهان داشت و نتایج انتخابات آمريکا و فراتسه را دچار تغییر کرد، در دوران پسا حقیقت هر کسی که سر و صدا دارد و دارای فالورهای زیادی است مي تواند پیام خود را به کرسی بنشاند، درحقیقت این خبر برجسته می شود در صورتی که شاید محتوای خبر درست نباشد، بنابراین به نظر می رسد که نظریه های ارتباطی رسانه های ارتباطی جمعی نمی توانند وضعیتی که در حال حاضر در شبکه های اجتماعی در حال شکل گیری است را تحلیل کند و ما باید برای این شرایط نظریه های جدید بومی داشته باشیم. اخیرا درمطالعه ای که در قالب پایان نامه دردانشکده صدا وسیما در زمینه اخبار جعلی انجام شده است نتایج نشان داد:
• چهار نوع کاربر می توان در فضای مجازی ایران تعریف و طبقه بندی کرد، گروهی از کاربران که که متقاعد کننده هستند این طیف می توانند در این فضا تاثیرگذار باشند که در این راستا می توان به رهبران فکري اشاره کرد.
• گروه دوم کاربران زود باور هستند، کاربرانی که سطح سواد رسانه ای آنها در حد تشخیص شناسایی خبر واقعی از خبر جعلی پایین است.
• ‏ گروه سوم کاربران روشنگر هستند که این طیف از کاربران می توانند زنجیره انتقال خبر جعلی رو قطع کنند، بنابراین این گروه هم برخوردار از مهارت رسانه ای و هم برخوردار از اطلاعات رسانه ای هستند و هم می دانند که کدام اخبار جعلی است که می تواند بر مخاطبان تاثیر بگذارد و بنابراین سعی می کنند اینگونه اخبار را منتشر نکنند و یا از انتشار آن خورداری می کنند.
• گروه چهارم که از آنها به عنوان کاربران مقاوم یاد کرد ، درواقع این طیف از کاربران مقاوم شبیه کاربران روشنگر هستند ولی تنها تفاوت برجسته و تمایز کننده از آنها، در واقطع این موضوع است که این طیف صرفا خودشان زنجیره اتصال خبر را قطع نمی کنند بلکه خودشان ضمن شناخت دقیق ابعاد خبر جعلی در مقابل این گونه اخبار سکوت می کنند، در صورتی که این کاربران به کاربران روشنگر متصل شوند سریعترمی توانند جلوی انتشار اخبار جعلی رو بگیرند و بنابراین این طیف از رویدادها در فضای شبکه های اجتماعی کمتر بازتاب پیدا می کند.

•برخی از کشورها از جمله سنگاپور، اتحادیه اروپا در برای اخبار جعلی تلاش می کنند قوانینی را تعریف کنند و به نوعی جلوی انتشار اخبار جعلی را بگيرند.

در کنار این مباحثی ، موضوع مقابله با اخبار جعلی نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است، بحث قانونی کردن و جریمه کردن مطرح است و برخی از کشورها از جمله سنگاپور، اتحادیه اروپا در برای اخبار جعلی تلاش می کنند قوانینی را تعریف کنند و جلوی انتشار اخبار جعلی را محدود کنند . البته در قوانین برخی از کشورها جریمه مالی و برخی نیز جرايم کيفري تعریف شده است. بنابراین یکی از راهکارها در زمینه محدود سازی انتشار اخبار جعلی بحث حقوقی است، راهکار دیگر کاربران روشنگر است که این طیف از کاربران باید در فضای مجازی زیاد شوند. با همه این اوصاف اگر موج دوم کرونا هم شروع شود، قطعا مردم با تجربه اي که دارند، ممکن است کمتر در دام اخبار جعلي بيافتند. البته سوالی که در این زمینه قابل طرح است اینکه اهداف انتشار دهندگان اخبار جعلی در این مقطع چیست و بدنبال چه اهدافی هستند ؟ آیا درآمدی یا سودی از انتشار اخبار جعلی به دست می آورند، یا اهداف اجتماعی سیاسی اقتصادی دارند که بدنبال انتشار این اخبار جعلی هستند.

• کاربران ترول طیفی از کاربران در یک محیط متمرکز بصورت هدفمندهستند که با هدف جریان سازی در فضای مجازی به تولید اخبار جعلی می پردازنند.

ما در دنیا یکسری کارخانه هایی ترول داریم که به آنها کاربران ترول هم گفته می شود. این طیف از کاربران در یک محیط متمرکز بصورت هدفمند با هدف جریان سازی در فضای مجازی به تولید اخبار جعلی می پردازنند، بعنوان مثال طیف از کاربران خبر جعلی را منتشر می کند و به تبع انتشار این خبر، افراد دیگر این مجموعه اقدام به کامنت گذاری در ذیل این خبر جعلی اقدام می کنند و به نوعی زنجیره ای را ایجاد می کنند که در این رویکرد یک بخشی هم برمی گردد به ربات های اجتماعی که با الگوریتم هایی که طراحی می شوند ، این ربات ها اقدام به تولید اخبار می کنند ، کامنت می گذارند و یا لایک می کنند. که در واقع این گروه هم بخشی از کاربران سایبری بعنوان انسان ماشین هستند. البته این ربات ها اشکال محتلفی از کارکرد ها را ایفا می کنند بخشی از آنها بگونه ای عمل می کنند که در صفحات افراد بصورت آزادانه اخبار جعلی در صفحات یا پیج های افراد منتشر شود.

• بیشتر افرادی که در دام اخبار جعلی می افتند با سیستم تفکر اول فکر می کنند . سیستم تفکر دوم ضرورت دارد در قالب سواد رسانه ای بین کاربران بویژه از طریق آموزش و پرورش ،رسانه ملی و دانشگاه ها آموزش داده شود

نکته دیگری که شاید بتوان در زیرمجموعه همین کاربران به آن اشاره داشت، این موضوع مهم است که کاربران اجتماعی با توجه به اینکه معمولاً با سیستم اول تفکر خود سریع تصمیم می گیرند، در دام خبر جعلي مي افتند. بعنوان مثال وقتی می خواهید خانه بخرید نمی روید با سیستم اول تفکر اولین خانه ای رو که دیدید بخرید بلکه تامل می کنید پرسش و جو می کنید بعد خرید می کنید یعنی با سیستم تفکر دوم تصمیم می گیرید، بیشتر افرادی که در دام اخبار جعلی می افتند با سیستم تفکر اول فکر می کنند یعنی 30 ثانیه هم به خود اجازه تامل نمی دهند در واقع ضرورت دارد سیستم تفکر دوم در قالب سواد رسانه ای بین کاربران بویژه از طریق آموزش و پرورش و دانشگاه ها آموزش داد ، بعبارتی محصول این فرآیند منتهی به تفکر در کاربران در برخورد و مواجهه با محتوای جعلي رسانه ای در فضای مجازی شوند.

• در دوران پسا حقیقت بحث احساسات و عاطفه بر واقعیت عینی غلبه پیدا می کند یعنی دیده شدن ،عملکرد برخی از سلبریتی ها در فضای مجازی یا در اینستاگرام دقیقا موید این موضوع است، بحث دیده شدن و لایک گرفتن و فالو کردن برایشان مهم است.

نکته دیگر درباره اخبار جعلی و بحث مقابله با این اخبار فقط بحث این نیست که موضوع را به کاربران محول کنیم، همه نهادهای اجتماعی وظیفه دارند، در واقع بحث مقابله با اخبار جعلی دارای ابعاد مختلف و چند لایه است که بخشی به کاربران و بخش دیگر آن به سایر نهادها که در خصوص ارتقای سواد رسانه ای برمی گردد. در کنار این دو بخش بعد حقوقی نیز قابل تامل است و اینکه مجلس باید برای این موضوعات و پدیده های جدید بویژه در زمینه فضای مجازی و شبکه های اجتماعی با توجه به ماهیت شان، قوانین جدید تصویب کند، در کنار این موضوعات باید الگوریتم شبکه هاي اجتماعي هم اصلاح شوند. اگر چه انتظار نیست همه کاربران به کاربران روشنگر تبدیل شوند ولی سطح سواد رسانه ای کاربران باید با اتخاذ تدابیر متناسب ارتقا یابد. اگر چه در برخی از مواقع اخبار جعلی توسط کاربرانی حرفه اي به صورت هدفمند منتشر می شود اما در دوران پسا حقیقت بحث احساسات و عاطفه بر واقعیت عینی غلبه پیدا می کند یعنی بحث دیده شدن، عملکرد برخی از سلبریتی ها در فضای مجازی یا در اینستاگرام دقیقا موید این موضوع است، بحث دیده شدن و لایک گرفتن و فالو کردن برایشان مهم است، بعضی از این سلبریتی ها درشرایط کرونایی اخبار زرد منتشر مي کنند که بتوانند تعداد فالورهای خود را افزایش دهند، برای اینکه دیده شوند. اما رسانه ملی در ایام کرونا اقدامات مفیدی انجام داد که در این راستا می توان به تبدیل شدن به مرجعیت خبری و اطلاع رسانی در مورد این بیماری برای مخاطبان شد که این مهم از طریق اقداماتی همچون ایجاد استودیوی ویژه کرونا در جهت اطلاع رسانی وارائه اطلاعات دقیق و صحیح را شامل مي شدکه آخرین اطلاعات را روزانه را از بخش خبری ساعت 14 ارائه می داد. این رویکرد خیلی مهم بود از طرفی مرجعیت سرگرمی و آموزش را در این ایام به دست رسانه ملي، یعنی سازمانی که هم مدرسه و هم دانشگاه شده بود و هم توانسته بود به لحاظ اطلاع رسانی مرجعیت را در فضای اطلاع رسانی در اختیار خود داشته باشد و چشم همه مخاطبان به قاب تلویزیون باشد. در مجموع ما خبر را اتوبانی سه بانده فرض می کنیم که شامل باندهاي صحت، دقت و سرعت است. در عصر رسانه های اجتماعی اتوبان سرعت خیلی گسترش پیدا کرده است که باعث شده است دقت و صحت تحت تاثير قرار بگيرد. درکنار سرعت رسانه های اجتماعی باید همزمان صحت و دقت هم مورد توجه باشد. اگر این سه مولفه همزمان در فعالیت های ژورنالیستی عملی نمی شد، اخبار جعلی فضای حاکم بر فضای مجازی و اجتماعی را بیشتر تحت الشعاع خود قرار خواهد داد.

 جمع بندی :
تمام وظایف مقابله با اخبار جعلی با کاربران نیست اما کاربران باید خودشان را توانمند کنند بخشی از این توانمندی با تجربه، بخشی با آموزش حاصل می شود. بخشی از آموزش وظیفه نهادهای دولتی و بخشی وظیفه خودکاربر است که باید مطالعه کند و سواد رسانه ای خودش را ارتقا ده، بخش دیگر نیز حقوقی است. که قوانین باید متناسب با ماهیت رسانه ها تصویب شود. بخش دیگر مربوط به اصلاح پلتفرم ها و رسانه های اجتماعی است که باید برای جلوگیری از بازنشر اخبار جعلی ورود کنند و الگوریتم های خود را تغییردهند، البته بخشی هم به خود رسانه ها مرتبط است که باید سایت های راستی آزمایی داشته باشند و به مردم اطلاع دهند. در مجموع راهکارهای مقابله با اخبار جعلی فقط یک راهکار نیست ولی همه آنها باید همزمان با هم عملیاتی شوند تا فرایند انتشار اخبار جعلی گرفته شود تا در مقابله با آن اخبار صحیح منتشر شود. اگرعناصر یک سیستم اجتماعی در مورد اخبار جعلی درست ورود کنند، کاربران وظیفه خودشان را انجام دهند، رسانه ها و سازمان ها نیز وظایف خودشان را انجام دهند و تولید پیام درست انجام شود تا حدود زیادی می توان موفق بود، البته در کنار همه این موارد سواد رسانه ای و ارتقای مهارت و روبرو شدن با انواع اخبار چه شایعات چه اخبار جعلی خیلی مهم است که این مهم با آموزش و هم با تمرین و با تجربه قابل دستیابی است.

پژوهشگر: محمد نیک ملکی