طبق آمار روسیه درسال ۲۰۱۹ بیش از ۲۴۳ میلیارد دلار از کل کشور‌های جهان واردات داشته که فقط ۲۶ صدم آن سهم ایران بوده است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: ایران با روسیه که پهناورترین کشورجهان ازنظر وسعت محسوب می‌شود از طریق دریای خزر، مرز آبی دارد. ایران در جنوب و روسیه در شمال دریای خزر، با داشتن دسترسی‌های استراتژیک به مناطق و آب‌های آزاد جهان، هر دو کشوری پرهمسایه هستند. دراین پژوهش به شیوه اسنادی، روابط اقتصادی و میزان مبادلات تجاری با این همسایه شمالی کشورمان را که جمعیتی بیش از ۱۴۵ میلیون نفر دارد و بازار بسیار مهمی در منطقه بشمار میرود، بررسی می‌کنیم.
بستر تجارت بین قاره‌ای
ترانزیت بین‌المللی به عنوان بستری برای توسعه تجارت فرامنطقه‌ای و صادرات به بازار‌های جهانی از پتانسیل‌هایی است که ایران و روسیه می‌توانند حول آن در آسیای مرکزی همکاری کنند. روسیه در چند قرن اخیر بعنوان مهمترین کشور اوراسیا از جمله کشور‌های قدرتمند و ثروتمند جهان بوده‌است. همجواری با دو اقیانوس آرام و منجمد شمالی و دریا‌های سیاه، بالتیک، دریای ژاپن و دریای خزر، بیش از پانزده کشور در آسیا و اروپا را با روسیه پیوند داده است. با توجه به این موضوع، به نظر می رسد که توسعه ترانزیت بین‌المللی بین ایران و آسیای مرکزی، تحت تاثیر موافقتنامه‌هایی برای پیشبرد کریدور یا راهگذر بین‌المللی شمال-جنوب و یا راه ابریشم جدید و طرح یک کمربند – یک جاده به میزان قابل توجهی ارتقاء یافته و ایران، اکنون پتانسیل‌های خود را برای گسترش فرصت‌هایی برای تجارت بین قاره‌ای و بهره گیری از موقعیت استراتژیک خود به عنوان یک پل جغرافیایی که آسیای مرکزی را به آسیای جنوبی و خاورمیانه متصل می‌کند، بهبود بخشیده است.
موافقتنامه عشق‌آباد در حوزه ترانزیت و حمل و نقل بین آسیای مرکزی و خلیج فارس، کشور‌های قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان را از طریق مسیر‌های ریلی به بنادر ایرانی چابهار و بندرعباس، و سپس به بنادر عمان متصل می‌سازد. همینطور بحث‌هایی نیز درباره کریدور ریلی که تاجیکستان را از طریق ایران به ترکیه متصل می‌سازد، وجود دارد که این موضوع هم به طور بالقوه می‌تواند یک پروژه ترانزیتی بین‌المللی دیگر باشد. ایران و روسیه اگرچه طی سال‌های اخیر چالش‌هایی جدی در آسیای مرکزی نداشته و به ندرت در مقابل یکدیگر قرار گرفته‌اند، اما سطح بالایی از همکاری را نیز در این منطقه تجربه نکرده‌اند. روسیه، اقتصادی مبتنی بر صادرات نفت وگاز و صنعت توریسم دارد و یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و فروشندگان سلاح‌های نظامی و ادوات جنگی هست، اما به دلیل شرایط اقلیمی و سردی هوا از نظر کشاورزی مشکلاتی دارد و از این حیث برای تامین نیاز‌های داخلی به واردات از دیگر کشور‌ها وابسته است.
در این حال به نظر می‌رسد با همکاری‌های راهبردی که تهران و مسکو بویژه در خصوص مسائل سیاسی، منطقه‌ای و بین المللی دارند و با توجه به جدی‌تر شدن مساله ترانزیت و نگاه ویژه‌ای که ایران دربرخی مصادیق به همسایگان شمالی خود دارد، زمینه‌هایی برای ارتقاء سطح مناسبات و افزایش همکاری‌های ایران و روسیه در آسیای مرکزی به وجود آمده است.
رونق تجارت دریایی
در شرایطی که درحوزه حمل و نقل ریلی و جاده‌ای، موانع بسیاری برای صادرات وجود دارد و درواقع سهم راه‌آهن درجابه‌جایی کالا بسیار ناچیز است، تجارت از دریا می‌تواند محدودیت‌های تجارت زمینی را جبران کند. دریا محور شدن واردات و صادرات به دلیل مشکلاتی که امروزه برای ارسال کالا از ایران به روسیه و برعکس در مرز‌های زمینی وجود دارد راهکار مناسبی برای بی واسطه شدن روابط دوکشور است. به همین منظور اتاق بازرگانی ایران و روسیه، کارگروه مشترکی با جمهوری داغستان و منطقه آزاد لوتوس آستاراخان برای رونق تجارت دریایی تشکیل داده اند. همچنین سرای تجاری ایرانیان در آستاراخان روسیه، شبکه فروش عمده کالا‌های ایرانی را راه اندازی کرده و نمایندگی‌های فروش آن در مراکز استان‌های روسیه، فعال است و صادرکنندگان می‌توانند از طریق بنادر شمالی به خصوص از ظرفیت خط انتقال کانتینر یخچالی بندر آستارا به بنادر روسیه استفاده کنند. با این تمهیدات، مبادلات تجاری ایران و روسیه از یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹/۱۳۹۸ به ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۰/۱۳۹۹ ارتقا یافته است.
با این حال بررسی روند کلی مبادلات تجاری ایران و روسیه نمایانگر این موضوع هست که همکاری‌های تهران و مسکودر حوزه اقتصادی، راهبردی نیست وسهم ایران از بازار بزرگ روسیه و مبادلات ۷۰۰- ۸۰۰ میلیارد دلاری این کشور با جهان در سال‌های اخیر بسیار ناچیز بوده است؛ حال آنکه بنا بر آمار رسمی سایت oec.world، ایران در بسیاری از کالا‌های وارداتی روسیه دارای مزیت رقابتی است. بطور مثال روسیه یکی از بازار‌های پرمصرف لاستیک و لوازم خودرو است و در ایران دو کارخانه بزرگ خودروسازی وجود دارد و قطعه سازان بسیاری در این زمینه فعال هستند. همچنین حدود ۴ درصد واردات روسیه را محصولات دارویی تشکیل می‌دهد.
طبعا این حوزه نیز با توجه به این که ۹۵ درصد محصولات دارویی ایران، تولید داخل است، فرصت‌های زیادی برای شرکت‌های دارویی ایجاد می‌کند. در حوزه مواد غذایی و کشاورزی نیز با وجود اینکه روسیه در تولید گندم، جو و تخم آفتابگردان و مشتقات آن و همچنین روغن نباتی در گروه بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان جهان بشمار میرود، اما آب و هوای سرد و کشاورزی ضعیف روسیه در بخش تولید میوه و صیفی جات از یک سو و جمعیت زیاد این کشور از سوی دیگر، مسکو را در این حوزه وابسته به واردات گسترده کرده است.
با وجود این پتانسیل‌ها، نبود آمار دقیق از میزان و ظرفیت تولید محصولات کشاورزی در مناطق مختلف ایران، موجب ضعف در مدیریت صادرات کشور شده است. این امر همچنین سبب شده که در دوره‌هایی از سال، صادرات به حدی باشد که محصول در داخل کشور کمیاب شود و در دوره‌هایی هم، محصولات تولیدی صرفا برای کنترل قیمت دربازار معدوم شده اند. پر واضح است که در این شرایط، وارد کننده‌ها و تاجران روسی هم به دنبال تامین کنندگان و تولیدکنندگانی باشند که بتوانند تمام ایام سال، بازار‌های آن‌ها را تامین کنند. این بی نظمی و بی برنامه گی‌ها به این ترتیب سبب شده که بازارمصرف بزرگی برای صادرات محصولات مان را از دست بدهیم.
طبق آمار روسیه درسال ۲۰۱۹ بیش از ۲۴۳ میلیارد دلار از کل کشور‌های جهان واردات داشته که فقط ۲۶ صدم آن سهم ایران بوده است.
مهمترین اقلام صادراتی جمهوری اسلامی ایران به روسیه:
- مواد غذایی شامل انواع میوه، سبزی، صیفی جات، خشکبار و مواد غذایی صنعتی
- مصالح ساختمانی همچون سیمان و شیشه
- مواد پتروشیمی همچون پلی اتیلن
- محصولات صنعتی
مهمترین اقلام وارداتی جمهوری اسلامی ایران از روسیه:
- جو
- کاغذ و چوب
- انواع آهن آلات و فولاد
- روغن خام آفتابگردان، سویا و کلزا
- ماشین آلات و تجهیزات صنعتی
- ذرت دامی
- گوشت
راهبرد‌های صادراتی
پیروی از خط مشی اقتصادی مبتنی بر واردات و تولید برای داخل درسال‌های متمادی یکی از مهمترین دلایلی است که سبب شده میزان تولید و کیفیت کالا‌های ایرانی بر اساس نیاز‌های جهانی و متناسب با بازار‌های صادراتی طراحی و تامین نشده است. ایران با اینکه کارنامه قابل قبولی در تجارت با برخی همسایگان دارد، اما در مراودات اقتصادی با برخی کشور‌ها که از اقتصاد پیشرفته تری برخوردارند موفق عمل نکرده و فرصت‌های بسیاری را از دست داده است. دوسال پیش و درپی تیرگی روابط روسیه با ترکیه که یکی از بزرگترین واردات کنندگان مواد غذایی و محصولات کشاورزی به روسیه محسوب می‌شود در‌های بازار بزرگ و پرسود روسیه بطور کامل به روی تجار و صادرکنندگان ایرانی گشوده شد. این فرصت پس از تیرگی روابط قطر با کشور‌های عرب حوزه خلیج فارس نیز در اختیار بازرگانان ایرانی قرار گرفت، اما در هردو مورد به دلیل نبود استراتژی صادراتی فرصت سوزی شد.
واقعیت آن است که مراوده تجاری با همسایه‌های ثروتمند منطقه از پیچیدگی‌های اقتصادی برخوردار است و مستلزم حمایت سازمان یافته دولتی و شناخت همه جانبه تجار ایرانی از کم و کیف نیاز‌ها برای رقابت دراین بازارهاست. از این رو تدوین راهبرد‌های صادرات و واردات بویژه در تجارت با کشور‌هایی نظیر روسیه باید در دستورکار طراحان دیپلماسی اقتصادی کشور قرارگیرد.
- طرح ایجاد هلدینگ‌ها
بسیاری از کارشناسان از ایجاد هلدینگ‌ها یا مادر شرکت‌های تخصصی بعنوان طرحی برای رفع موانع تجاری بین ایران و روسیه یاد می‌کنند. بعبارت دیگر ورود به روابط نوین در دنیای تجارت مدرن با هم افزایی و همسویی بازرگانان و فعالان اقتصادی ایران محقق می‌شود. بر این اساس متمرکز شدن فعالیت شرکت‌های خرد و پراکنده در قالب چند شرکت بزرگ یا هلدینگ تخصصی، این امکان را فراهم خواهد کرد تا ایرانیان در کنار هم بتوانند کالا‌های خود را با بازدهی خوب به بازار پر رقابت روسیه وارد کنند.
جایگزینی تفکر تجمیع به جای تضاد
بسیاری از فعالان اقتصادی ایران در بازار‌های جهانی به جای اینکه در چارچوب یک همکاری جمعی کنار هم قرارگیرند درعمل به دلیل نداشتن شناخت از فرایند روابط تجاری، مقابل همدیگر قرار می‌گیرند و به این ترتیب با خط مشی‌های فردی هر چند در کوتاه مدت، منافعی را عاید خود یا شرکت شان می‌کنند، اما در طولانی مدت و درنگاه کلان اقتصادی موجب حذف تدریجی خود می‌شوند و یا در دام کلاهبرداران افتاده و در دادوستد‌های بین المللی مورد سوء استفاده قرار می‌گیرند ودر نتیجه، این رفتار‌های غیرحرفه‌ای به تمامی صادرکنندگان و اهالی کسب و کار و تجارت صدمه می‌زند، درمواردی هم منجر به از دست دادن اعتماد طرف مقابل نسبت به تجار ایرانی شده است.
حال آنکه جایگزینی تفکراقتصادی تجمیع منافع به جای تضاد منافع، این امکان را فراهم می‌کند تا علاوه بر توانمندسازی و کاهش هزینه‌ها، توان رقابتی خود را نیز افزایش دهند. دانستن این موضوع که تراز تجاری ایران و روسیه در سال‌های گذشته همواره به نفع روس‌ها مثبت بوده اهمیت فهم ایجاد امنیت اقتصادی در روابط بین المللی را دو چندان می‌کند. درمجموع کارشناسان اقتصادی بر این باورند که با داشتن استراتژی صادراتی برای بازار روسیه، ترسیم برنامه و نقشه راه با پشتیبانی دولت و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، استفاده از منابع صندوق توسعه ملی و صدور بیمه نامه و ضمانت‌نامه از موسسات بیمه‌ای و بانکی می‌توان به افزایش سهم صادرات کشورمان در این بازاربزرگ کمک کرد.
منابع
- پایگاه موسسه مطالعات راهبردی شرق http://www.iess.ir/fa/interview/۲۲۸۶
- خبرگزاری جمهوری اسلامی – ایرنا https://www.irna.ir/news/۸۴۲۶۰۴۹۰
- مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری http://www.css.ir/fa/content/۱۱۴۸۶۱
- خبرگزاری جمهوری اسلامی – ایرنا https://www.irna.ir/news/۸۴۱۱۷۲۹۲
- پایگاه مشرق نیوز https://www.mashreghnews.ir/news/۷۹۴۷۲۲
- اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی تهران http://www.tccim.ir/Images/Docs/rosiyeh.pdf
- خبرگزاری فارس https://www.farsnews.ir/gilan/news/۱۴۰۰۰۲۰۲۰۰۰۳۲۱
- معاونت دیپلماسی وزارت امورخارجه https://economic.mfa.ir/portal/newsview/۵۷۷۵۲۳
- پایگاه تحلیل بازار https://www.tahlilbazaar.com/news/۶۳۵۹۶