پخش زنده
امروز: -
ظرفیت‌ها و چالش‌های سازمان همکاری اقتصادی اکو
منطقه اکو از غنی‌ترین مناطق دنیا به شمار می‌رود که از پتانسیل‌ها، فرصت‌ها و بستر‌های همکاری مطلوبی در حوزه‌های مختلف به ویژه بخش انرژی برخوردار است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: نیمه اول خرداد ۱۴۰۰ را شاید بتوان ماهی پر تحرک برای سازمان همکاری اقتصادی اکو دانست؛ پنجم و ششم این ماه نشست کارشناسان مسائل مالی و وزرای اقتصاد و دارایی اکو به میزبانی تاجیکستان؛ ۱۱ خرداد، دومین کنفرانس مجمع پارلمانی سازمان همکاری‌های اقتصادی (PAECO) در پاکستان و ۱۲ خرداد نیز چهارمین اجلاس وزرای بهداشت کشور‌های اکو به میزبانی ایران برگزار شد.
سازمان همکاری اقتصادی (اکو) نهاد بین دولتی منطقه‌ای است که با هشت میلیون کیلومتر مربع مساحت و قریب نیم میلیارد نفر جمعیت، دارای منابع و ثروت طبیعی و انسانی و موقعیتِ کم نظیرِ جغرافیایی است؛ به نحوی که اروپا را به چین و شرقِ دور متصل می‌کند و روسیه و آسیای مرکزی را به خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند پیوند می‌دهد. کشور‌های منطقه از جمله ایران، پاکستان، ترکیه، افغانستان، قرقیزستان، قزاقستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان در چارچوب سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در زمینه‌های تجارت، حمل و نقل و انرژی با یکدیگر همکاری دارند.
منطقه اکو از غنی‌ترین مناطق دنیا به شمار می‌رود که از پتانسیل‌ها، فرصت‌ها و بستر‌های همکاری مطلوبی در حوزه‌های مختلف به ویژه بخش انرژی برخوردار است، اما این سازمان مهم منطقه‌ای در طول سال‌ها به دلیل اختلافات کشور‌های عضو به جایگاه شایسته خود نرسیده است.
پیشینه سازمان همکاری اقتصادی
سازمان همکاری اقتصادی (اکو) جایگزین پیمان همکاری عمران منطقه‌ای (RCD) است؛ «آرسی‌دی» را سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه در سال ۱۳۴۱ (۱۹۶۲) پایه‌ریزی کردند که در سال ۱۳۶۴ (۱۹۸۵)، با نام «اکو» حیات خود را از سر گرفت. پس از فروپاشی شوروی، کشور‌های افغانستان، آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستا‌ن و تاجیکستان نیز به اکو پیوستند. ۱۰ عضو این سازمان هم‌اکنون با ۴۴۰ میلیون نفر جمعیت و ۸،۶۲۰،۶۹۷ کیلومتر مربع وسعت، امکانات وسیع نفتی، گازی و صنعتی در اختیا‌ر دارند. زبان رسمی اکو انگلیسی و مقر اصلی آن در تهران است. شرایط عضویت در اکو نیز، همجواری با منطقه است.
ظرفیت‌های اکو
این منطقه مهم با منابع و ثروت طبیعی و انسانی و موقعیتِ کم نظیرِ جغرافیایی، از دیرباز مورد توجه کشور‌های مختلف قرار داشته است. حدود ۷۰ درصد ذخایر نفت و بیش از ۴۰ درصد منابع گاز طبیعی جهان در این منطقه قرار دارد. از طرفی کشور‌های عضو اکو در مسیر راه‌های ارتباطاتی چند هزار ساله مثل جاده ابریشم قرار گرفته‌اند. می‌توان گفت منطقه اکو به عنوان نقطه تماس سه قاره آسیا، اروپا و افریقا، توانایی عملکرد و تجارت زیادی دارد. همچنین سازمان همکاری اقتصادی، مسائلی از جمله بیمه کالاها، همکاری بانکی و گمرکی و عوارض آن را تسهیل کرده است. پتانسیل کشور‌های عضو اکو به خصوص به لحاظ منابع انسانی، ذخائر معدنی، میراث مشترک فرهنگی و مهم‌تر از همه، اراده کشور‌ها برای همکاری و همبستگی، همگرایی بیشترکشور‌های عضو را تقویت می‌کند.
سهم اکو در تجارت جهان حدود سه درصد است، یعنی ۸۴۵ میلیارد دلار. ۴۳۴ میلیارد دلار از این آمار سهم واردات و ۴۱۱ میلیارد دلار سهم صادرات است که باتوجه به پتانسیل ژئواستراتژیک، جمعیت، ذخایر نفت و گاز و انرژی در این منطقه، و روابط اقتصادی کشور‌های عضو، نسبتا کم است. لیکن اتحادیه اکو در چهارچوب یک سازماندهی منسجم و هماهنگ می‌تواند نیاز‌های داخلی خود را با مشارکت اعضا و با هدف عدم وابستگی به کشور‌های فرامنطقه‌ای و مداخله‌گر تامین کند. گسترش تجارت و همکاری منطقه‌ای برای این کشور‌ها ابزاری برای رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی به شمار می‌آید و راه را برای همکاری با کشور‌های دیگر هموار می‌کند.
نقش ایران در اتحادیه اکو
جمهوری اسلامی ایران به دلیل داشتن مرز زمینی با پنج کشور عضو و دارا بودن موقعیت استراتژیک برای اتصال سایر اعضا به آب‌های بین‌المللی از موقعیت مهمی برخوردار است. ۲۵ درصد بودجه سالانه اکو را جمهوری اسلامی ایران تامین می‌کند و بیش از ۲۰ درصد کارشناسان این سازمان ایرانی هستند. علی‌رغم ظرفیت‌های اقتصادی، تجاری، حمل و نقل، دسترسی به آب‌های آزاد و دارا بودن منابع انرژی مثل نفت و گاز، از آن جهت که جمهوری اسلامی در حوزه دیپلماسی اقتصادی از ساختار‌های سنتی پیرو می‌کند، نتوانسته از این اتحادیه بهره لازم را ببرد. ارزش تجارت خارجی جمهوری اسلامی ایران با مجموعه کشور‌های عضو اکو در هشت ماهه نخست سال ۱۳۹۹، حدود پنج میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بوده است. سهم صادرات کشورمان به کشور‌های عضو اکو در این مقطع زمانی حدود سه میلیارد دلار اعلام شده است. گاز مایع، مشتقات نفتی، ماهی، میگو، رب گوجه فرنگی، انواع سبزیجات، میوه تازه و خشک، انواع گل و گیاه، زعفران، خشکبار و… محصولات صادراتی ایران به کشور‌های عضو این اتحادیه است. در مقطع مذکور، واردات کشورمان از کشور‌های عضو سازمان همکاری‌های اکو نیز بیش از دو میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار، شامل مواد اولیه تولید، نخ، پنبه، جو، دانه کتان، عدس، لوبیا، تجهیزات پزشکی، مواد اولیه صنعتی، انواع اسید، تجهیزات صنعتی، ماشین آلات کشاورزی و... بود. بیشترین ارزش صادرات ایران در بین کشور‌های اکو با یک میلیارد و ۲۱۲ میلیون دلار به افغانستان اختصاص دارد؛ پس از آن کشور‌های ترکیه و جمهوری آذربایجان قرار دارند.
مهم‌ترین موانع پیش روی اکو
کشور‌های عضو اکو نظام اقتصادی همگون نیستند. برای مثال ترکیه و پاکستان دارای اقتصاد آزاد، و ایران دارای اقتصاد مختلط و بازار آزاد است. شش کشور بازمانده از اتحاد شوروی نیز، دارای نظام سوسیالیستی و متمرکز بودند که پس از استقلال با دشواری‌هایی برای گذار از این سیستم به‌نظام بازار آزاد روبرو شدند. از سوی دیگر، برخی کشور‌های عضو رویکرد کلان اقتصادی مشابه دارند. ایران، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان از صادرکنندگان نفت و گازند و با یکدیگر رقابت می‌کنند. ترکیه، پاکستان و افغانستان از خریداران انرژی هستند، اما نیاز آن‌ها در سطحی نیست که بخش زیادی از صادرات نفت و گاز کشور‌های عضو اکو را جذب کند. تمامی اعضا درحال‌توسعه و صادرکننده مواد اولیه و تولیدات کشاورزی هستند.
اکو و قدرت‌های مداخله‌گر
آمریکا و اتحادیه اروپا مهم‌ترین قدرت‌های خارجی‌اند که در طول حیات اکو نقش مهمی در تخریب و تضعیف روند همگرایی آن داشته‌اند. آمریکا در سال ۱۹۹۸ (۱۳۷۷) در «راهبرد نوین آسیای مرکزی»، حمایت کامل از کشور‌های منطقه برای کسب استقلال واقعی از روسیه، و استفاده از منابع نفت و گاز آن‌ها را از جمله سیاست‌های خود اعلام کرد. هدف اصلی آمریکا از دخالت در کشور‌های عضو اکو، مهار و تضعیف ایران است که این امر انسجام درونی اکو را تحت تأثیر قرار داده است. نارضایتی آمریکا از موافقت‌نامه گاز ایران و ترکیه، انتقال گاز ایران به شبه‌قاره هند از طریق خط لوله صلح و نیز مخالفت با پیشنهاد تشکیل اوپک گازی از سوی ایران را می‌توان از جمله تلاش‌های واشنگتن برای تضعیف ایران دانست که به‌طور خودکار موجب تضعیف جایگاه اکو شده است. کشور‌های عضو اکو برای جلوگیری از دخالت قدرت‌های فرا منطقه‌ای باید انسجام درون‌سازمانی را تقویت کنند و بدین منظور اتخاذ رویکردی مشترک، یکپارچه و الزام‌آور در پرتو سیاست بازدارندگی برای مقابله بانفوذ قدرت‌های خارجی امری حیاتی محسوب می‌شود.
جمع‌بندی
سازمان همکاری اقتصادی (اکو) باتوجه به جمعیت، وسعت و ظرفیت فراوان، تا دستیابی به جایگاه حقیقی در سطح جهان و وضعیت ایده‌آل از نظر همکاری درون منطقه‌ای فاصله زیادی دارد؛ هرچند برخی عوامل از جمله مداخلات کشور‌های خارجی و نبود زیر ساختا‌ها و نهاد‌های مناسب، گرایش به سوی اتحاد را تضعیف کرده است، اما این سازمان بزرگ منطقه‌ای با ترکیب جمعیتی جوان، در قالب یک سازمان موفق و خوش آتیه می‌تواند جایگاه مطلوبی کسب نماید. هشت میلیون کیلومتر مربع مساحت و قریب نیم میلیارد نفر جمعیت، منابع و ثروت طبیعی و انسانی و موقعیتِ کم نظیرِ جغرافیایی در کنار پیوند‌های فرهنگی و تاریخیِ عمیق ملت‌های منطقه‌ی اکو، ظرفیت و سرمایه بی نظیری را برای توسعه اقتصادی و ارتقای سطح رفاه مردم منطقه فراهم کرده است. جمهوری اسلامی ایران و سایر اعضا می‌توانند مسیر مطمئنی جهت تقویت همگرایی ترسیم و در مخالفت با یکجانبه گرایی و صیانت از چندجانبه‌گرایی اهداف مشترکی را دنبال کنند.
پیشینه سازمان همکاری اقتصادی
سازمان همکاری اقتصادی (اکو) جایگزین پیمان همکاری عمران منطقه‌ای (RCD) است؛ «آرسی‌دی» را سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه در سال ۱۳۴۱ (۱۹۶۲) پایه‌ریزی کردند که در سال ۱۳۶۴ (۱۹۸۵)، با نام «اکو» حیات خود را از سر گرفت. پس از فروپاشی شوروی، کشور‌های افغانستان، آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستا‌ن و تاجیکستان نیز به اکو پیوستند. ۱۰ عضو این سازمان هم‌اکنون با ۴۴۰ میلیون نفر جمعیت و ۸،۶۲۰،۶۹۷ کیلومتر مربع وسعت، امکانات وسیع نفتی، گازی و صنعتی در اختیا‌ر دارند. زبان رسمی اکو انگلیسی و مقر اصلی آن در تهران است. شرایط عضویت در اکو نیز، همجواری با منطقه است.
ظرفیت‌های اکو
این منطقه مهم با منابع و ثروت طبیعی و انسانی و موقعیتِ کم نظیرِ جغرافیایی، از دیرباز مورد توجه کشور‌های مختلف قرار داشته است. حدود ۷۰ درصد ذخایر نفت و بیش از ۴۰ درصد منابع گاز طبیعی جهان در این منطقه قرار دارد. از طرفی کشور‌های عضو اکو در مسیر راه‌های ارتباطاتی چند هزار ساله مثل جاده ابریشم قرار گرفته‌اند. می‌توان گفت منطقه اکو به عنوان نقطه تماس سه قاره آسیا، اروپا و افریقا، توانایی عملکرد و تجارت زیادی دارد. همچنین سازمان همکاری اقتصادی، مسائلی از جمله بیمه کالاها، همکاری بانکی و گمرکی و عوارض آن را تسهیل کرده است. پتانسیل کشور‌های عضو اکو به خصوص به لحاظ منابع انسانی، ذخائر معدنی، میراث مشترک فرهنگی و مهم‌تر از همه، اراده کشور‌ها برای همکاری و همبستگی، همگرایی بیشترکشور‌های عضو را تقویت می‌کند.
سهم اکو در تجارت جهان حدود سه درصد است، یعنی ۸۴۵ میلیارد دلار. ۴۳۴ میلیارد دلار از این آمار سهم واردات و ۴۱۱ میلیارد دلار سهم صادرات است که باتوجه به پتانسیل ژئواستراتژیک، جمعیت، ذخایر نفت و گاز و انرژی در این منطقه، و روابط اقتصادی کشور‌های عضو، نسبتا کم است. لیکن اتحادیه اکو در چهارچوب یک سازماندهی منسجم و هماهنگ می‌تواند نیاز‌های داخلی خود را با مشارکت اعضا و با هدف عدم وابستگی به کشور‌های فرامنطقه‌ای و مداخله‌گر تامین کند. گسترش تجارت و همکاری منطقه‌ای برای این کشور‌ها ابزاری برای رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی به شمار می‌آید و راه را برای همکاری با کشور‌های دیگر هموار می‌کند.
نقش ایران در اتحادیه اکو
جمهوری اسلامی ایران به دلیل داشتن مرز زمینی با پنج کشور عضو و دارا بودن موقعیت استراتژیک برای اتصال سایر اعضا به آب‌های بین‌المللی از موقعیت مهمی برخوردار است. ۲۵ درصد بودجه سالانه اکو را جمهوری اسلامی ایران تامین می‌کند و بیش از ۲۰ درصد کارشناسان این سازمان ایرانی هستند. علی‌رغم ظرفیت‌های اقتصادی، تجاری، حمل و نقل، دسترسی به آب‌های آزاد و دارا بودن منابع انرژی مثل نفت و گاز، از آن جهت که جمهوری اسلامی در حوزه دیپلماسی اقتصادی از ساختار‌های سنتی پیرو می‌کند، نتوانسته از این اتحادیه بهره لازم را ببرد. ارزش تجارت خارجی جمهوری اسلامی ایران با مجموعه کشور‌های عضو اکو در هشت ماهه نخست سال ۱۳۹۹، حدود پنج میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بوده است. سهم صادرات کشورمان به کشور‌های عضو اکو در این مقطع زمانی حدود سه میلیارد دلار اعلام شده است. گاز مایع، مشتقات نفتی، ماهی، میگو، رب گوجه فرنگی، انواع سبزیجات، میوه تازه و خشک، انواع گل و گیاه، زعفران، خشکبار و… محصولات صادراتی ایران به کشور‌های عضو این اتحادیه است. در مقطع مذکور، واردات کشورمان از کشور‌های عضو سازمان همکاری‌های اکو نیز بیش از دو میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار، شامل مواد اولیه تولید، نخ، پنبه، جو، دانه کتان، عدس، لوبیا، تجهیزات پزشکی، مواد اولیه صنعتی، انواع اسید، تجهیزات صنعتی، ماشین آلات کشاورزی و... بود. بیشترین ارزش صادرات ایران در بین کشور‌های اکو با یک میلیارد و ۲۱۲ میلیون دلار به افغانستان اختصاص دارد؛ پس از آن کشور‌های ترکیه و جمهوری آذربایجان قرار دارند.
مهم‌ترین موانع پیش روی اکو
کشور‌های عضو اکو نظام اقتصادی همگون نیستند. برای مثال ترکیه و پاکستان دارای اقتصاد آزاد، و ایران دارای اقتصاد مختلط و بازار آزاد است. شش کشور بازمانده از اتحاد شوروی نیز، دارای نظام سوسیالیستی و متمرکز بودند که پس از استقلال با دشواری‌هایی برای گذار از این سیستم به‌نظام بازار آزاد روبرو شدند. از سوی دیگر، برخی کشور‌های عضو رویکرد کلان اقتصادی مشابه دارند. ایران، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان از صادرکنندگان نفت و گازند و با یکدیگر رقابت می‌کنند. ترکیه، پاکستان و افغانستان از خریداران انرژی هستند، اما نیاز آن‌ها در سطحی نیست که بخش زیادی از صادرات نفت و گاز کشور‌های عضو اکو را جذب کند. تمامی اعضا درحال‌توسعه و صادرکننده مواد اولیه و تولیدات کشاورزی هستند.
اکو و قدرت‌های مداخله‌گر
آمریکا و اتحادیه اروپا مهم‌ترین قدرت‌های خارجی‌اند که در طول حیات اکو نقش مهمی در تخریب و تضعیف روند همگرایی آن داشته‌اند. آمریکا در سال ۱۹۹۸ (۱۳۷۷) در «راهبرد نوین آسیای مرکزی»، حمایت کامل از کشور‌های منطقه برای کسب استقلال واقعی از روسیه، و استفاده از منابع نفت و گاز آن‌ها را از جمله سیاست‌های خود اعلام کرد. هدف اصلی آمریکا از دخالت در کشور‌های عضو اکو، مهار و تضعیف ایران است که این امر انسجام درونی اکو را تحت تأثیر قرار داده است. نارضایتی آمریکا از موافقت‌نامه گاز ایران و ترکیه، انتقال گاز ایران به شبه‌قاره هند از طریق خط لوله صلح و نیز مخالفت با پیشنهاد تشکیل اوپک گازی از سوی ایران را می‌توان از جمله تلاش‌های واشنگتن برای تضعیف ایران دانست که به‌طور خودکار موجب تضعیف جایگاه اکو شده است. کشور‌های عضو اکو برای جلوگیری از دخالت قدرت‌های فرا منطقه‌ای باید انسجام درون‌سازمانی را تقویت کنند و بدین منظور اتخاذ رویکردی مشترک، یکپارچه و الزام‌آور در پرتو سیاست بازدارندگی برای مقابله بانفوذ قدرت‌های خارجی امری حیاتی محسوب می‌شود.
جمع‌بندی
سازمان همکاری اقتصادی (اکو) باتوجه به جمعیت، وسعت و ظرفیت فراوان، تا دستیابی به جایگاه حقیقی در سطح جهان و وضعیت ایده‌آل از نظر همکاری درون منطقه‌ای فاصله زیادی دارد؛ هرچند برخی عوامل از جمله مداخلات کشور‌های خارجی و نبود زیر ساختا‌ها و نهاد‌های مناسب، گرایش به سوی اتحاد را تضعیف کرده است، اما این سازمان بزرگ منطقه‌ای با ترکیب جمعیتی جوان، در قالب یک سازمان موفق و خوش آتیه می‌تواند جایگاه مطلوبی کسب نماید. هشت میلیون کیلومتر مربع مساحت و قریب نیم میلیارد نفر جمعیت، منابع و ثروت طبیعی و انسانی و موقعیتِ کم نظیرِ جغرافیایی در کنار پیوند‌های فرهنگی و تاریخیِ عمیق ملت‌های منطقه‌ی اکو، ظرفیت و سرمایه بی نظیری را برای توسعه اقتصادی و ارتقای سطح رفاه مردم منطقه فراهم کرده است. جمهوری اسلامی ایران و سایر اعضا می‌توانند مسیر مطمئنی جهت تقویت همگرایی ترسیم و در مخالفت با یکجانبه گرایی و صیانت از چندجانبه‌گرایی اهداف مشترکی را دنبال کنند.
پژوهشگر: فرشته مقدم
نظر شما