بنابرداده‌های گمرک ایران، کشورمان ۲۹۱ قلم کالای غیرنفتی با ارزش متوسط هر تن ۸۲ دلار به قطر صادر و ۵۱ نوع کالا با ارزش متوسط ۷۰۲۶ دلار از این کشور در سال ۱۳۹۴ وارد کرده است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: ایران و قطر درحاشیه جنوبی خلیج فارس و از طریق یک راه دریایی به طول ۲۶۸ کیلومتر به هم پیوند می خورند. قطر همانند بیشتر همسایه‌های ایران از اشتراکات تاریخی و فرهنگی دیرینه‌ای با ایرانیان برخوردار است، اما سطح روابط تجاری دوکشور جز چند سال اخیر بطور تقریبی یک روابط حداقلی بوده است. در این پژوهش که به شیوه اسنادی صورت گرفته است ضمن مرور روابط ایران و قطر از زمینه‌های موجود برای افزایش سطح مناسبات دو یا چند جانبه اقتصادی نیز سخن خواهیم گفت.
شریک جدید تجاری
ایران و قطر هر دو کشور در سال‌های اخیر، شرایط سخت اقتصادی را سپری کرده اند. ایران متاثر از تحریم‌های غیرانسانی همه جانبه آمریکا و قطر متاثر از تحریم کشور‌های عربی در شرایط تحمیلی جنگ اقتصادی قرار گرفته اند؛ شرایطی که البته هر دوکشور را به بازنگری در سیاست اقتصادی و رابطه با دیگر کشور‌ها و حرکت به سمت استقلال اقتصادی پیش برده است. اینک اگرچه بحران شورای همکاری خلیج فارس که از بهار ۱۳۹۶ (۲۰۱۷) آغاز شد با میانجی گری کشور‌ها تا حدودی فروکش کرده است، اما تهران و دوحه در گذر از این فشار‌های بین المللی فرصت یافتند برای بهره مندی از ظرفیت‌های یکدیگر برنامه ریزی کنند. بطوریکه افزایش تعاملات منجر به افزایش پنج برابری صادرات ایران به قطر در سال ۱۳۹۷ در قیاس با ۱۳۹۶ شد. روابط تجاری ایران و قطر در این مرحله از صادرات ۶۰ میلیون دلاری به ۳۰۰ میلیون دلار رسید.
عدنان موسی پور، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و قطر درآن زمان تاکید کرد: چنانچه با برنامه پیش برویم می‌توانیم در مراودات تجاری یک جهش بزرگ داشته باشیم و در گام اول از ۳۰۰ میلیون دلار به ۵۰۰ و در مرحله بعد به یک میلیارد دلار برسیم.
قطر به عنوان یکی از کشور‌های در حال توسعه در منطقه خلیج فارس که سیاست اقتصادی در‌های باز را پیگیری می‌کند در سال‌های گذشته طرح‌های گسترده‌ای را برای مدرن سازی اقتصاد خود اجرایی کرده در این میان، این فرصت برای ایران هم فراهم است تا در کنار سایر رقبا، سهم خود را در مبادلات غیرنفتی با قطر از طریق بنادر جنوبی کشور به ویژه بنادر بوشهر و دیر در گروه کالاهایی، چون چدن، آهن، فولاد، محصولات شیمیایی آلی، گچ، آهک، سیمان، محصولات کشاورزی و غذایی، صادرات خدمات فنی ومهندسی و ... افزایش دهد.
خورشید گزدرازی، عضو هیات مدیره اتاق مشترک ایران و قطر همچنین سرمایه گذاری در بخش تامین کانتینربر یخچال دار برای صادرات بهینه محصولات کشاورزی و غذایی و استفاده از ظرفیت‌های منطقه آزاد حَمَد قطر را به بازرگانان و سرمایه گذاران ایرانی توصیه می‌کند. این فعال اقتصادی با اشاره به ثبت نخستین شرکت کشتیرانی ایرانی در قطر می‌گوید این شرکت کشتیرانی نیز می‌تواند خدمات مورد نیاز فعالان اقتصادی در تجارت را به آن‌ها ارائه کند.
بنادر جنوبی ایران از نظر مسافت برای کشور قطر که برای تامین مواد غذایی و میوه و سبزیجات به واردات این اقلام بشدت وابسته است یکی از نزدیکترین و به صرفه‌ترین راههاست. ایران در این زمینه از دیرباز همسایه‌ای قابل اعتماد و اتکا برای قطر بوده وهست. از طرف دیگر، توان اقتصادی قطر و ثروت هنگفت این کشور هم در چارچوب یک فرایند تجاری سازنده، می‌تواند امکانات مناسبی را برای ورود سرمایه عربی و سرمایه گذاری در شهر‌های ایران ایجاد کند.
نقش تعیین کننده قدرت رقابت
قطر کشوریست با کمتر از سه میلیون نفر جمعیت که حدود ۸۸ درصد آن هم کارگران خارجی اند؛ اما یکی از بزرگترین دارندگان و صادرکنندگان نفت و گاز به جهان است. بر اساس داده‌های پایگاه شاخص‌های توسعه جهانی بانک جهانی در سال ۱۳۹۱ این بازیگر به اصطلاح اتمی (ازنظرمقیاس‌های جمعیتی و وسعت سرزمینی) ثروتمندترین کشور در جهان اسلام از نظر سرانه تولید ناخالص داخلی محسوب میشود. نرخ سرانه دوحه به حدی بالا است که در رده بندی‌های جهانی، برخی از شاخص‌های اقتصادی این کشور نه فقط با کشور‌های خاورمیانه بلکه با اقتصاد‌های بزرگ اروپایی مقایسه میشود.
براین اساس این همسایه ایران با وجود اینکه از برخی مولفه‌های قدرت نظیر جمعیت و وسعت سرزمینی، برخورداری نسبی دارد و با اینکه از اقتصادی متکی به نفت وگاز برخوردار است، اما جمعیت کم و اندک بودن نیاز داخلی این کشور به نفت وگاز آن را به یکی از بزرگترین صادرکننده‌های گازطبیعی و یکی از ثروتمندترین کشور‌های جهان تبدیل کرده است. این همسایه جنوبی ایران علاوه بر این، منابع درآمدی دیگری نظیر تجارت مروارید، ماهی و صنعت گردشگری نیز دارد. از لحاظ حمل ونقل هوایی و دریایی هم از زیر ساخت‌های مدرنی برخورداراست.
درمجموع قطر از یک سو با توجه به بازار کوچک مصرفی آن بیشتر کشوری صادرکننده محسوب میشود تا واردکننده و از طرفی دیگر تمام نیاز‌های این کشور کم جمعیت در بخش مواد غذایی، کشاورزی بویژه میوه و سبزیجات، منسوجات و پوشاک و مواد شیمایی و شوینده‌ها همه از طریق واردات تامین میشود. منتهی اشباع بازار قطر از تجار کشور‌های گوناگون، رقابت شدید در این بازار در حوزه‌های گوناگون کالایی و خدماتی، اقدامات نادرست برخی از تجار و بازرگانان ایرانی در کشور مقصد، کلاهبرداری شرکت‌های قطری از طرف‌های ایرانی، و مهم‌تر از همه مسائل تحریم‌های بین المللی از موانع پیش روی ایرانیان برای رقابت در بازار این کشور همسایه است.
بنابرداده‌های گمرک ایران، کشورمان ۲۹۱ قلم کالای غیرنفتی با ارزش متوسط هر تن ۸۲ دلار به قطر صادر و ۵۱ نوع کالا با ارزش متوسط ۷۰۲۶ دلار از این کشور در سال ۱۳۹۴ وارد کرده است، اما ۱۰ قلم عمده کالا‌های صادراتی غیرنفتی ایران به قطر که حدود ۷۴ درصد کل ارزش صادرات غیرنفتی هستند، محصولاتی خام یا با حداقل ارزش افزوده مانند سیمان بوده اند که با ارزش متوسط هر تن ۷۶ دلار به این کشور عرضه شده است؛ بنابراین میتوان گفت قدرت رقابتی ایران در مجموعه کالا‌های صادرات غیرنفتی بسیار پایین است.
البته همانطور که گفته شد دولت‌های قطر و ایران در دوران بحران شورای همکاری خلیج فارس در پیشبرد دیدار‌های دو جانبه تجار بسیار فعالانه عمل کردند. تلاش‌ها برای ایجاد اتاق بازرگانی ایران و قطر در ایران خیلی سریع به موفقیت رسید و سطح مبادلات از سال ۹۶ به بعد روند صعودی درپیش گرفت؛ و این مبین این موضوع هست که درصورت اراده تهران – دوحه این مناسبات می‌تواند سطح صعودی خود را حفظ کند، اما در مجموع انتظاری که در ارتقای سطح روابط پیش بینی می‌شد محقق نشد در چنین شرایطی به نظر می‌رسد توافقنامه‌های دو جانبه در ابتدا یک ضرورت، اما در نهایت یک ساز و کار مشروط برای تضمین صادرات ایران و تامین کالا‌های مورد نیاز قطر بوده است. حال آنکه هم ایران و هم قطر با توجه شرایط سیاسی حاکم بر منطقه نیازمند حفظ تنوع در روابط و تامین کنندگان تجاری خود هستند. این موضوع، اهمیت داشتن برنامه‌ای هوشمند برای پی ریزی رابطه‌ای پایدار با همسایگان راستین را برای تهران و دوحه بیش از پیش آشکار می‌کند.
در شرایط کنونی پیشنهاد کارشناسان اقتصادی برای حفظ مناسبات تجاری ایران وقطر هرچند بنظر مقطعی و کوتاه مدت است، اما برای استمرار این روابط ضروری بنظر می‌رسد. ایران در سال‌های اخیر با وجود فراهم بودن زمینه‌هایی برای حضور فعال اقتصادی در قطر به دلیل ضعف دیپلماسی تجاری و نبود زیر ساخت‌های صادراتی، فرصت‌هایی طلایی را از دست داده است. امکان حضور درطرح‌های زیر ساختی مورد نیاز مسابقات جام‌جهانی فوتبال ۲۰۲۲ در قطر در زمینه صادرات مصالح ساختمانی و خدمات فنی – مهندسی از جمله این فرصت‌های از دست رفته است در حالیکه می‌توانست ضمن ایجاد اشتغال برای متخصصان و کارگران ایرانی سود آوری اقتصادی هم برای کشور به ارمغان آورد. با این حال رئیس اتاق مشترک ایران وقطر در این خصوص با اشاره به وجود فرصت‌های دیگر، بطور مشخص توسعه صادرات صنایع دستی ایران به قطر در آستانه برگزاری جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ در این کشور را پیشنهاد می‌کند. استفاده از چنین فرصت‌هایی به فعالان اقتصادی ایران کمک خواهد کرد تا درشرایط تحریم از این طریق به بازار‌های جهانی دست یابند. ضمن اینکه تجربه موفق برخی شرکت‌ها و صادرکنندگان خدمات فنی ـ مهندسی در بالا بردن کیفیت خدمات صادراتی بویژه در بخش انرژی باید سرلوحه کار دیگر فعالان حوزه صادرات کشور قرار گیرد.
بطور مثال به تجربه شرکت‌های فناوری ایرانی در حوزه نفت و گاز باید اشاره کرد که با کسب ظرفیت‌های بالای رقابت پذیری توانسته اند اجرای طرح‌هایی از اکتشافات نفت وگاز قطر را بدست آورند. علاوه بر افزایش توان رقایت پذیری، ایجاد پیمان دو جانبه پولی بین دو کشور و امکان برقراری تجارت مدرن در بستر‌های الکترونیکی و مکانیزم‌های بورس کالا برای بی اثر کردن تحریم‌ها نیز خواهد توانست بخش دیگری از موانع موجود بر سر راه تجارت ایران و قطر را بردارد.
تعامل‌های فرصت ساز
همگام با تحولات و جریان های نوپدید، وجوه نوینی از تعاملات در جهت فرصت سازی ها و تبدیل آن ها به موقعیت ها به کار می رود. ازاین منظر به هر میزان که برداشت جامع تری از دیپلماسی و زیرسیستم های مرتبط با آن حاصل شود، به همان نسبت امکان اثربخشی بیشتری برای سیاست خارجی دولت ها فراهم می آید. ایران و قطر، دو همسایه در دو سوی خلیج فارس کنشگرانی اثرگذار در رو ابط منطقه‌ای و بین المللی هستند. بی شک در دستور کار قراردادن رویکرد‌های جدید در دیپلماسی اقتصادی و در پیش گرفتن برنامه‌هایی، چون جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تسهیل فضای کسب‌و‌کار، رونق گردشگری، مدرن سازی علوم و استفاده بهینه از تکنولوژی روزآمد رسانه ای برای تصویرسازی بین المللی نتیجه برد- برد اقتصادی برای هر دو کشور خواهد داشت.
منابع
- نامی، حسن و دیگران (۱۳۹۱)، الگوی جدید برای محاسبه مساحت و طول مرز‌های ج. ا. ایران، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیا، سال دوم، شماره ۲ www.sid.ir
- خبرگزاری دانشجویان ایران - ایسنا https://www.isna.ir/news/۱۴۰۰۰۳۲۲۱۵۸۷۵
- دفتر مطالعات اقتصادی دانشگاه امام صادق http://eco-dip.ir/۱۳۹۹/۰۷/۰۶
- پایگاه خبری تحلیلی قدس آنلاین http://www.qudsonline.ir/news/۶۶۰۰۳
- سرخیل، بهنام (۱۳۹۵) تطور دیپلماسی درقطر، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، دوره ۱۲ شماره ۳۵