مردم منطقه کردستان عراق و حضور انتخابات پارلمانی ۲۰۲۱ این کشور

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: انتخابات پارلمانی در عراق، مهم ترین رخداد سیاسی این کشور است؛ چراکه پارلمان منشاء قدرت، توزیع قدرت و تعیین کننده استراتژی های کلی حاکمیت است؛ به عبارت دیگر در انتخابات پارلمانی عراق، تنها نمایندگان مردم در مجلس انتخاب نمی شوند، بلکه اتحاد‌ها و ائتلاف هایی که در پارلمان شکل می گیرد، تعیین کننده مقامات ارشد کشور از رئیس جمهور و نخست وزیر گرفته تا وزرا، امرای ارتش، قضات عالی کشور و سفرا و... هم هستند.

بدین ترتیب که تعیین پست های حساس در دستگاه قضایی و سیستم امنیتی تحت اختیار نخست وزیری است که از دل پارلمان بیرون می آید و باید به پارلمان پاسخگو باشد. بر این اساس گروه های مختلف سیاسی، قومی و مذهبی قویاً می کوشند با جذب آراء بیشتر، قدرت افزون تری را از آن خود کنند و در انتخاباتی که سرنوشت کشور را دست کم برای یک دوره زمانی چهارساله مشخص می کند، جایگاه مطلوب تری داشته باشند. طبیعتاً کرد‌های عراق که یکی از سه ضلع اصلی مثلث هویتی این کشور را در کنار اعراب شیعی و سُنی تشکیل می‌دهند، خود را مهیای حضور در این انتخابات و مشارکت در تعیین ساختار سیاسی کشور می کنند. در نوشتار حاضر که بخش عمده آن برگرفته از اطلاعات ذی قیمت آقای «عباس نوریان» کارشناس مسائل کردستان عراق و همچنین سخنرانی دکتر «اردشیر پشنگ» کارشناس و پژوهشگر مسائل کُردی و منطقه ای است، به کم و کیف حضور کرد‌ها و ائتلاف های میان احزاب کرد عراقی برای حضور در انتخابات پیش رو پرداخته ایم.

تغییر نظام سیاسی عراق از ریاستی به پارلمانی
پس از سقوط نظام بعثی در عراق، از اواسط سال ۲۰۰۳ نوعی قانون اساسی موقت بر این کشور حاکم شد. از این زمان تا سال ۲۰۰۵، تغییرات و اصلاحاتی در این قانون صورت گرفت و نهایتاً در سال ۲۰۰۵ (آبان ۱۳۸۴) طی رفراندوم عمومی به تأیید اکثریت مردم عراق رسید. تا قبل از سال ۲۰۰۳ نظام سیاسی عراق ریاستی بود و آراء مردم در آن جایگاهی نداشت، اما مطابق قانون اساسی جدید، ساختار سیاسی عراق دچار تحول اساسی شد. طبق ماده نخست قانون اساسی جدید "جمهوری عراق کشوری مستقل و دارای حاکمیت است که نظام حکومتی آن جمهوری، پارلمانی، دموکراتیک و فدرال است". بر این اساس از سال ۲۰۰۵ به این سو نیز شاهد برگزاری چند دوره انتخابات پارلمانی در عراق بوده ایم که از آزادترین انتخابات ها در میان کشور‌های منطقه محسوب می شود. امروز پارلمان عراق ۳۲۹ کرسی دارد و مشتمل بر گروه های قومی و مذهبی متنوعی از شیعیان، سنی ها، کردها، کلدانی ها، آشوری ها و یهودی ها است؛ مندایی ها یا صابئین، ایزدی‌ها و اقلیت مذهبی شبک نیز در پارلمان دارای کرسی هستند. اما ساختار سیاسی اصلی کشور عمدتاً متشکل از مثلث شیعه، سنی و کُرد است.

نگاهی کوتاه به ساختار سیاسی کردستان عراق
منطقه فدرالی کردستان دارای یک دولت فدرال محلی و یک پارلمان خاص کرد‌ها است به نام «پارلمان اقلیم کردستان» که مقر آن در شهر اربیل است. دولت کردستان عراق دولتی ائتلافی است از احزاب اصلی کردستان، که امروز ریاست آن با «نچیروان بارزانی» و نخست وزیری با «مسرور بارزانی» است. انتخابات پارلمانی منطقه کردستان نیز احتمالاً سال آینده برگزار خواهد شد. تا زمانی که «جلال طالبانی» در قید حیات و در قدرت بود، با «مسعود بارزانی» اتحاد استراتژیکی شکل داده بودند که بر اساس آن میان دو حزب اصلی کردستان عراق یعنی حزب دموکرات به رهبری مسعود بارزانی و حزب اتحادیه میهنی به رهبری جلال طالبانی تقسیم قدرت صورت گرفته بود. به این ترتیب که نماینده اول حزب اتحادیه میهنی یعنی جلال طالبانی، به نماینده کرد‌ها در بغداد تبدیل می شد و سمت ریاست جمهوری را از آن خود می کرد و نماینده اول حزب دموکرات کردستان یعنی مسعود بارزانی به نماینده اول کرد‌ها در منطقه کردستان تبدیل می شد و پست رهبری را به دست می گرفت. از سال ۲۰۰۵ تا امروز رهبری منطقه کردستان هم چنان در اختیار حزب دموکرات است، اما از اول نوامبر سال ۲۰۱۷ مسعود بارزانی از رهبری این خطّه کناره گیری کرد و سال ۲۰۱۸ نچیروان بارزانی به طور رسمی عهده دار این سمت شد.

جایگاه کرد‌ها در سطوح سیاسی عراق
کرد‌های عراق به دلیل سوابق مبارزاتی طولانی و هم پیمانی با جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس و هم چنین تجربه زیست در یک منطقه خودمختار که تحت تأثیر قطعنامه ۶۸۸ شورای امنیت در سال ۱۹۹۱ پس از قیام عمومی که در شمال و جنوب عراق روی داد، بعد از تأسیس عراق جدید از ۲۰۰۳ به این سو، تشکیلات بسیار منسجم و مجرّبی یافته اند؛ اما به دلیل جمعیت کم تر نسبت به شیعیان، به ضلع دوم ساختار سیاسی در عراق تبدیل شده اند. کرد‌ها در ساختار سیاسی عراق، بعد از اعراب شیعه، بیشترین مناصب کلیدی را از آن خود کرده اند که پست ریاست جمهوری، وزارت خارجه، یکی از معاونت های نخست وزیری و یکی از معاونت های ریاست پارلمان از جمله آنهاست.

تعداد کرسی های کرد‌ها و میزان مشارکت آن‌ها در پارلمان عراق
از اولین دوره تشکیل پارلمان عراق در بغداد در سال ۲۰۰۵، کرد‌ها حضور و مشارکت قابل توجهی در فرآیند انتخابات داشته-اند و معمولاً بین ۵۸ تا ۷۲ کرسی پارلمانی را از آن خود کرده اند. در آخرین دوره در سال ۲۰۱۸ نیز تعداد کرسی های مستقیم کرد‌ها ۵۸ کرسی بود، ولی با اقلیت هایی که به آن‌ها پیوستند تعداد کرسی هایشان به ۶۳ افزایش یافت. اما نکته قابل تأمل، میزان مشارکت کرد‌ها در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۸ است که تنها شش ماه پس از همه پرسی جدایی خواهی کردستان برگزار شد. علی رغم انجام بی فرجام این رفراندوم در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷ (سوم مهر ۱۳۹۶) و شکست طرح جدایی-طلبی، کرد‌ها باز هم در انتخابات پارلمانی حضور جدی داشتند؛ به گونه ای که میزان حضور و مشارکت آن‌ها پای صندوق های رأی، بیشتر از سایر مناطق عراق بود. گفتنی است استان دهوک بالاترین و استان میسان پایین‌ترین میزان مشارکت رأی-دهندگان را در انتخابات پارلمانی ۲۰۱۸ عراق داشتند. رتبه بندی استان های کردستان عراق از حیث میزان اقبال عمومی به انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۸، به این ترتیب است: ۱- دهوک ۲- اربیل ۳- سلیمانیه و ۴- حلبچه

نگاهی به احزاب سیاسی فعال در کردستان عراق
۱- حزب دموکرات کردستان (پارتی): از بدو تأسیس عراق و از اواسط دهه ۱۹۴۰ به این سو، حزب دموکرات کردستان به رهبری «ملا مصطفی بارزانی» اولین حزب جدی کرد‌ها بوده است؛ هرچند پیش از آن احزاب دیگری هم بوده اند، اما این حزب که پنج جنگ عمده نظامی در سال های ۱۹۶۱، ۱۹۶۳، ۱۹۶۷، ۱۹۷۰ و ۱۹۷۵ با دولت مرکزی عراق را رهبری کرده، جدی ترین تأثیرات را در پهنه سیاسی عراق داشته است.

۲- حزب اتحادیه میهنی (یکیتی): بعد از قرارداد الجزایر در ۱۹۷۵ و فروکش کردن اجباری جنبش های مبارزاتی کردها، حزب دیگری به نام حزب اتحادیه میهنی به رهبری «جلال طالبانی» ظهور کرد؛ بدین ترتیب از ۱۹۷۵ به این سو، پارتی و یکیتی دو حزب اصلی در کردستان عراق بودند و همچنان هستند. این دو حزب در دهه ۱۹۹۰ قدرت را بین خود تقسیم کردند؛ هرچند در برهه هایی به ویژه حد فاصل سال های ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۸ دچار درگیری هایی شدند که امروز از آن‌ها به عنوان برادرکشی یاد می شود.

۳- حزب گوران (جنبش تغییر): در سال ۲۰۰۹ حزب سومی به نام گوران یا همان جنبش تغییر از اتحادیه میهنی منشعب و به رهبری «نوشیروان مصطفی» وارد عرصه سیاسی شد. هرچند حزب گوران به لحاظ تعداد نمایندگان هم در پارلمان منطقه کردستان و هم در پارلمان عراق حزب سوم است، اما از آنجا که در منطقه غرب آسیا به طور عام و در کردستان عراق به طور خاص حزبی دارای قدرت است که علاوه بر نفوذ سیاسی، اسلحه و منابع مالی خاص خود را هم داشته باشد، دو حزب اصلی همان پارتی و یکیتی هستند.

۴- احزاب اسلام گرا؛ اتحاد اسلامی و جماعت اسلامی: این دو حزب، احزاب اصلی اسلام گرا در کردستان عراق هستند و عمدتاً متأثر از سیاست های جمهوری اسلامی ایران بوده اند؛ هرچند امروز جهت گیری های متفاوتی یافته اند، اما هنوز روابط نزدیکی با جمهوری اسلامی ایران دارند.

الف- حزب اتحاد اسلامی: این حزب در سال ۱۹۹۴ تأسیس شد و «صلاح الدین محمد بهاالدین صادق» دبیرکل آن است که از سال ۱۹۹۴ تاکنون – به جز یک دوره چهار ساله که «محمد فرج» دبیرکل بود – منصب دبیرکلی حزب را در اختیار دارد. حزب اتحاد اسلامی کردستان متمایل به جنبش اخوان المسلمین است.

ب- حزب جماعت عدالت خواهی (جماعت اسلامی سابق): این حزب در سال ۲۰۰۱ تأسیس شد و در چهارمین کنگره خود در فوریه ۲۰۲۱ از جماعت اسلامی به جماعت عدالت خواهی تغییر نام داد. «علی باپیر» رهبر این حزب است.

۵- حزب نسل نو: در ماه های آخر سال ۲۰۱۸ حزب نسل نو به رهبری یک بازرگان جوان به نام «شهسوار عبدالواحد» که منتقد سرسخت احزاب حاکم است، اعلام موجودیت کرد. مرکز این حزب در سلیمانیه است و اولین حزب سیاسی در تاریخ جدید عراق است که به طور رسمی وارد جریان اپوزیسیون می شود. تاکنون همه جریان های سیاسی شیعه، اهل سنت و کُرد فارغ از میزان کرسی هایی که به دست می آورده اند، در دولت حاکم مشارکت می کرده اند، اما حزب نسل نو اعلام کرده در هیچ تشکلی که دو حزب دموکرات کردستان عراق و اتحادیه میهنی کردستان عراق حضور داشته باشند، مشارکت نخواهد کرد.

نحوه حضور پارتی و یکیتی در انتخابات های ادوار پیشین
مهم ترین احزاب کردستان عراق یعنی حزب های دموکرات و اتحادیه میهنی در دو انتخابات نخست (سال های ۲۰۰۵ و ۲۰۱۰)، در چارچوب اتحاد استراتژیکی که داشتند، فهرست مشترکی به نام «ائتلاف کردستانی» ارائه دادند که ائتلاف موفقی بود و در مناطق کردی عراق بیشتر آراء را به خود جذب کرد و بعد‌ها در بغداد نیز، هماهنگی مطلوبی با هم داشتند. اما پس از بیماری جلال طالبانی در سال سال ۲۰۱۲، روابط میان یکیتی و پارتی تغییر کرد و در انتخابات های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۸، از ارائه لیست مشترک خودداری و فهرست مجزا ارائه کردند.

 استراتژی و ائتلاف های کرد‌ها در انتخابات ۲۰۲۱
در انتخابات پارلمانی پیش رو، در وهله اول کرد‌ها در تلاش هستند تا ۶۳ کرسی قبلی خود در پارلمان را حفظ کنند و در وهله بعد، این تعداد را به ۶۶ یا ۶۷ کرسی برسانند؛ به ویژه در مناطق رقابتی بین کرد‌ها و اعراب که عبارتند از کرکوک، دیالی و موصل. حتی کرد‌ها در این دوره امیدوارند در بغداد آراء کرد‌های فیلی را نیز جذب کنند. گفتنی است تعداد کرسی های استان سلیمانیه در پارلمان ۱۸، اربیل ۱۶ دیالی ۱۴ و استان کرکوک ۱۳ کرسی است. ائتلاف های شکل گرفته میان احزاب سیاسی منطقه کردستان به شرح ذیل است:

۱- حزب دموکرات کردستان: این حزب که با فهرست تک حزبی خود در انتخابات شرکت خواهد کرد، با داشتن ۲۵ کرسی پارلمانی، به عنوان یک حزب منسجم بالاترین تعداد کرسی را در میان همه احزاب عراقی دارد؛ اما از نظر ائتلافی، ائتلاف چهارم محسوب می شود. در انتخابات ۲۰۲۱ حزب دموکرات در ۳۰ حوزه مختلف حضور دارد و ۵۵ کاندیدا را مستقیماً اعلام کرده که با کاندیدا‌های مستقل و کاندیدا‌های اقلیت هایی که در منطقه کردستان هستند - همچون اقلیت ترکمانی که همیشه به حزب دموکرات نزدیک است – خود را آماده کرده که تعداد آرای خود را در این ۳۰ حوزه از ۲۵ کرسی فراتر ببرد. البته اگر بتواند ۲۵ کرسی قبلی خود را دوباره حفظ کند، پیروزی بزرگی به دست آورده است.

۲- حزب اتحادیه میهنی: یکیتی برای سومین بار با حزب گوران – که منشعب شده از اتحادیه میهنی است - ائتلافی به نام «ائتلاف هم پیمانی کردستان» تشکیل داده و در انتخابات آتی یک فهرست مشترک خواهند داشت. اما این دو حزب دچار اختلافات داخلی جدی هستند. در اتحادیه میهنی جنگ قدرت شدیدی میان دو رئیس مشترک اتحادیه یعنی «بافل طالبانی» و «لاهور شیخ جنگی» وجود دارد. لاهور که با اتهامات سنگینی مواجه است، فعلاً به حاشیه رانده شده و بافل قدرت اصلی را در دست دارد.

درون حزب گوران هم جنگ قدرت جدی است؛ بعد از مرگ نوشیروان مصطفی اختلافات درون حزبی آنقدر افزایش یافته که نمایندگان کنونی حزب گوران در پارلمان عراق، به رغم آنکه باید تابع حزب باشند، خودشان یک لیست مجزا به نام لیست «امید کردستان» داده و جداگانه در انتخابات شرکت کرده اند؛ اما بدنه اصلی حزب گوران در ائتلاف با اتحادیه میهنی در انتخابات حاضر خواهد شد. اتحادیه میهنی در پارلمان فعلی ۱۸ کرسی و جنبش گوران پنج کرسی (مجموعاً ۲۳ کرسی) دارند. این ائتلاف نیز تلاش دارد تعداد کرسی های خود را افزایش دهد و به ائتلاف اول کرد‌ها در پارلمان عراق تبدیل شود.

۳- احزاب اسلام گرا: دو حزب اصلی اسلام گرای منطقه کردستان، در انتخابات ۲۰۱۸ هریک دو کرسی به دست آوردند و هدف اصلی شان در انتخابات پیش رو، حفظ چهار کرسی کنونی و حتی رساندن آن به پنج تا شش کرسی است؛ اما عدد واقع بینانه برای این دو حزب، کسب دو تا سه کرسی است؛ چراکه امکان ریزش آرای آن‌ها وجود دارد.

۴- حزب نسل نو: این حزب در انتخابات قبلی چهار کرسی به دست آورد، اما با توجه به اینکه اختلافات بین رهبر و نمایندگان حزب در پارلمان عراق به شدت بالا گرفته، احتمال افول آن در انتخابات ۲۰۲۱ زیاد است.

 چالش های فراروی احزاب کردی در انتخابات ۲۰۲۱
مهم ترین چالش کرد‌ها در انتخابات پارلمانی این دوره، میزان مشارکت هوادارانشان در مناطق کردنشین است. مشکلات اقتصادی عدیده طی سال های اخیر، فساد بالا و پراعتراض، ناکارآمدی دولت کردستان عراق در برآورده کردن بخشی از اهداف و شعارهایش و سرانجام بلندتر شدن بلندگوی معترضینی همچون حزب نسل نو، احزاب اسلام گرا و جنبش گوران، سبب شده چالش جدی مشارکت پیش رو باشد. مهم ترین دغدغه احزاب کرد این است که تعداد افرادی که پای صندوق های رأی بیایند، نسبت به دوره قبل کم تر باشد و آن‌ها نتوانند به افزایش تعداد کرسی های خود چندان امیدوار باشند؛ لذا تلاش خود را در وهله نخست بر حفظ همان تعداد کرسی های پارلمانی قبلی متمرکز کرده اند که البته همین موضوع می تواند تا حدی قدرت آن‌ها را متزلزل کند.

سخن آخر
در انتخابات روز دهم اکتبر ۲۰۲۱، تمرکز اصلی احزاب کرد برای کسب رأی بر چهار استان اربیل، سلیمانیه، دهوک و حلبچه است؛ هرچند که در دوره قبل کرد‌ها در دل مناطق عربی هم آرای قابل توجهی داشتند. در مناطق مورد مناقشه به خصوص در مناطق ایزدی نشین سنجار گرایش به احزاب کردی بالاست؛ در انتخابات پارلمانی گذشته در کرکوک، هشت نفر از ۱۲ نماینده انتخاب شده، کرد بودند. در استان دیالی شهر خانقین هم عمده آراء از آن کرد‌ها بود. کرد‌ها همواره با دولت ها و نخست وزیران عراق، چه عادل عبدالمهدی و چه مصطفی کاظمی روابط مثبتی داشته اند. مهم ترین خواسته آن‌ها از بغداد، توجه به حقوق و مطالبات قانونی منطقه کردستان، اجرای ماده ۱۴۰ قانون اساسی، حل و فصل مشکلات میان اربیل و بغداد مخصوصاً مناطق مورد مناقشه به ویژه کرکوک و رفع مشکل بودجه منطقه کردستان بوده است. از آنجا که در دوره نخست-وزیری مصطفی کاظمی، پس از سال ها میان اربیل و بغداد توافقاتی برای حل و فصل برخی مسائل مثل اداره مشترک شهر سنجار و نیز سهم منطقه کردستان در بودجه کل کشور حاصل شد، کرد‌ها از نخست وزیری مجدد مصطفی کاظمی حمایت می کنند، به این امید که سایر مسائل فی مابین نیز حل و فصل شود.

پژوهشگر: مرجان شریف زاده