ورود به عصر دانش بنیان ها؛ قدرت نمایی تحولات علمی

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: صنایع "های تک" بعنوان عنصرکلیدی اقتصاد دانش بنیان، راهکاری استراتژیک برای برون رفت از اقتصاد تک محصولی و خام فروشی منابع طبیعی محسوب می‌شود.

دسترسی آسان و ارزان به مواد اولیه وخام بعنوان موتور محرکه صنایع، فرصتی است که بطور بالقوه در اختیار متخصصان و کارآفرینان کشورمان قرار دارد.

"‌های تک" آمیزه‌ای از ترکیب مواد خام با دانش، هنر و خلاقیت بشراست که ارزش آفرینی وافری در زندگی انسان‌ها به وجود می‌آورد. در این پژوهش ضمن توضیح مختصری درباره‌های تک، وضعیت این صنایع در ایران را به شیوه اسنادی مرورمی کنیم.

کلیاتی درباره اقتصاد دانش بنیان (های تک)
جامعه بشری با پشت سرگذاشتن عصرانقلاب صنعتی و عصر ارتباطات وبا ترکیب دستاورد‌های این دو، واردعصر"های تک " (به انگلیسی High Tech) عصر فناوری پیشرفته و یا همان دانش بنیان‌ها شده است.‌های تک به مفهوم غلبه تفکر در طراحی، ساخت و تولید است به عبارت دیگر به فناوری در بالاترین درجه پیشرفت گفته می‌شود؛ برای مشخص کردن فناوری پیشرفته، رده خاصی وجود ندارد؛ چراکه در طول زمان، فناوری روز پایدار نمی‌ماند.

عامل مهمی که در فناوری‌های تک یا پیشرفته اهمیت پیدا می‌کند، نقش علم و تکنولوژی در تولید محصول نهایی است؛ یعنی ارزش افزوده تکنولوژی در محصول نهایی نسبت به مواد اولیه آن بسیار بالا است و بخش عمده‌ای از نیروی انسانی فعال در این شرکت‌ها و صنایع را نیرو‌های متخصص، علمی و پژوهشگر‌ها تشکیل می‌دهند و مخارج زیادی صرف تحقیق و توسعه محصول می‌شود. براین مبنا می‌توان مشاغل وکسب وکار‌های بسیاری را در محدوده شرکت‌ها و صنایع های‌تک دانست که عبارت اقتصاد دانش بنیان برای آن‌ها قابل تعمیم است.

دامنه این فناوری محدود به صنایع الکترونیک و کامپیوتر نیست، بلکه طیف گسترده‌ای از علوم را دربرمی گیرد از جمله:
- فناوری تولید مواد نو شامل سرامیک‌های پیشرفته، کامپوزیت‌ها، پلیمر‌های پیشرفته و مواد ابر رسانا
- صنایع بیوفناوری شامل انواع محصولات دارویی پیشرفته و کیت‌های تشخیص، مکمل‌های غذایی، بیوپلیمرها، رآکتور‌های زیستی، تراشه‌های بیو فناوری، انواع کود‌های بیولوژیک و آنزیم‌ها
- فناوری سیستم‌های هوشمند شامل تجهیزات کنترل فرایند، سنسور‌ها و روبات‌ها
- صنایع هوا وفضا و تجهیزات ناوبری هوایی، سیستم‌های آیرودینامیک و مکانیک پروازی ساخت هواپیما‌های غیر‌نظامی و فناوری‌های ماهواره‌ای
- صنایع مرتبط با فناوری اطلاعات (IT) و ارتباطات شامل طراحی و تولید بسته‌های نرم‌افزاری انتقال اطلاعات و خدمات شبکه‌های اطلاع‌رسانی، سامانه‌های اطلاعاتی و اطلاع‌رسانی، چاپ‌های سه بعدی
- انرژی‌های نومانند پنل‌های سوختی و مبدل‌های خورشیدی
- فناوری‌های مالی و ارز‌های دیجیتال یا فین تک
- فناوری‌های معماری‌های تک و اکو تک
- فناوری‌های قانونگذاری یا رگ تک
- فناوری کشاورزی شامل مزارع و باغ‌های گلخانه ای‌های تک
- فناوری نظامی و تسلیحات پیشرفته
- فناوری حمل و نقل پیشرفته خودرویی، ریلی و...

جام جهانی فناوری
اگرچه اروپا مهد صنعت و پیشرفت‌های صنعتی است و انقلاب صنعتی از اروپا آغاز شد، اما در دنیای امروز، رقابت جهانی در زمینه فناوری و تکنولوژی‌های پیشرفته بین چهار کشور چین، آمریکا، ژاپن و کره صورت می‌گیرد. بررسی فهرست عمده‌ترین کشور‌های صادرکننده کالا‌های با فناوری بالا طی سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۰۷ نشان می‌دهد ۲۴ کشور مختلف موفق شده‌اند ۸۵ درصد از کل صادرات جهانی کالا‌های با فناوری بالا را به خود اختصاص دهند.

نکته جالب توجه در این فهرست، سهم چین است که به تنهایی ۲۸ درصد از کل صادرات جهانی این صنعت را به خود اختصاص داده و از این منظر، فاصله بسیار زیادی با کشور‌های دیگر دارد. ایران هم در این رتبه‌بندی، با متوسط صادرات ۴۶۵ میلیون دلار و سهمی در حدود ۰۱۵/ ۰ درصد، رتبه شصتم را به خود اختصاص داده است.

های تک در ایران
براساس اعلام صندوق نوآوری و شکوفایی در حال حاضر ۶ هزار شرکت دانش بنیان، ۱۰ هزار شرکت فناور مستقر در پارک‌های علم و فناوری با عمق تکنولوژی کمتر و ۶ هزار شرکت استارت‌آپی تحت عنوان نوآفرین در ایران مشغول به فعالیت هستند. درباره عملکرد شرکت‌های دانش بنیان و نقش آن‌ها در اقتصاد، از سوی دستگاه‌های متولی گزارش¬های منسجمی منتشر نشده است از این رو از بررسی آمار و اعداد موجود در این باره نتایج مختلفی بدست می‌آید.

برخی گزارش‌های رسمی از حجم ۱۱ میلیارد دلاری اقتصاد دانش بنیان در پایان سال ۱۳۹۸ حکایت دارد. آماری هم از بررسی دوره‌ای ۱۰ ساله وجود دارد که نشان میدهد ایران تا پایان سال ۱۳۹۸ در تاسیس و راه اندازی شرکت‌های موسوم به دانش بنیان رشد قابل توجهی داشته است. در این حال داده‌های صندوق نوآوری و شکوفایی نشان دهنده سهم نیم درصدی اقتصاد دانش بنیان در تولید ناخالص داخلی کشور است.

نتایج بررسی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی و گزارش‌های دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس نیز حاکی از آن است که به جز تحریم، مسائلی نظیرمشکلات ناشی از تکامل نیافتن نظام مالکیت فکری (IPO) در کنار فقدان توجه لازم به تحقیق و توسعه موجب شده است ایران در نقشه جهانی صادرات محصولات‌های تک سهم اندکی داشته باشد. برخی مطالعات هم نشان می‌دهد که با توجه به پتانسیل‌های تولیدی صنایع هایتک، صادرات این گروه محصولات، متناسب با ظرفیت‌های اقتصادی ایران نیست. (نوروزپور، ابراهیمی: ۱۳۹۹)

بر اساس قانون، دولت مکلف به ارتقای اعضای هیأت علمی، افزایش سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی، گسترش ارتباطات علمی با مراکز و نهاد‌های آموزشی و تحقیقاتی معتبر بین‌المللی، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان وتوسعه شرکت‌های کوچک و متوسط، حمایت از ایده‌ها، تامین هزینه‌های ثبت اختراعات وحمایت مالی از پژوهش‌هاست. در این چارچوب در سال‌های اخیر شرکت‌ها و مراکز دانش بنیان زیادی دربخش دولتی و خصوصی تاسیس و راه اندازی شده اند و در صنایع مختلف هایتک مانند بایوتکنولوژی، برق، مخابرات، سلامت، فناوری اطلاعات و ارتباطات و... فعال هستند و همچنین اعتبارات و تسهیلات بسیاری نیز به این بخش‌ها اختصاص یافته است، اما تعداد کمی از آن‌ها در طول زمان بقا پیدا کرده و توانسته‌اند رشد کنند و این بدان معناست که برای قرارگیری در ساختار رقابتی به الزامات بیشتری نیاز دارند. (پارساجم، ۱۳۹۷)

اقدام‌های فرهنگ ساز برای اقتصاد دانش بنیان
اولین مراکز نوآوری و شتاب دهنده‌ها با هدف توانمندسازی استارتاپ‌ها در ایران در سال ۱۳۹۴ ایجاد و تا سال ۱۳۹۹، حدود ۴۹ شتاب دهنده با سرمایه گذاری بخش خصوصی و ۱۱۳ مرکز نوآوری با مشارکت پارک‌های علم و فناوری و دانشگا ه‌های بزرگ راه اندازی شد. دو نمونه از اولین استارتاپ‌ها یا کارخانه‌های نوآوری موفق " آزادی " و "های وی " هستند که به ترتیب در سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸ در تهران و به عنوان شعبه‌هایی از پارک فناوری پردیس راه اندازی شدند. حوزه فعالیت این استارتاپ‌ها عبارت است از معماری و زندگی شهری، هوش مصنوعی، فناوری زیستی، محتوای خلاق، امنیت فضای مجازی، فین تک و بیمه، نانودارو‌ها، گردشگری هوشمند، ارتباطات و اطلاعات وکشاورزی.

معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هم کتاب‌هایی با موضوع تجارب جهانی در ۲۰ حوزه مبتنی بر فناوری با هدف آگاه سازی کارآفرینان از فرصت‌های نوآوری در جهان، به چاپ رسانده است. این حوزه‌ها عبارتند از مدیریت پسماند، کشاورزی، مدیریت آب و خشکسالی، آلودگی هوا، ورزش و سلامت جسمانی، سلامت دیجیتالی، نوآوری اجتماعی، انرژی، گردشگری، بیمه، آموزش و داده کاوی. در عین حال برخی از شرکت‌های خصوصی بزرگ، سبد‌های سرمایه گذاری خود را متنوع و از سال ۱۳۹۴ مجموعا ۲۰ استارتاپ را در حوز ه‌های راهبردی مانند اقتصاد دیجیتال، آب، انرژی، لیزر و تصویربرداری، علوم شناختی، هوا فضا، نرم افزار، صنایع خلاق، کشاورزی و حمل و نقل راه اندازی کرده اند.

از دیگر اقدام‌ها و فرهنگ سازی‌های صورت گرفته برای توسعه اقتصاد دانش بنیان، تبدیل مراکز دانشگاهی به دانشگاه‌های نسل سوم یا دانشگاه‌های کارآفرین است. هدف از این اقدام، حذف فاصله با دانشگاه‌های سنتی و تقویت موقعیت دانشگا ه‌ها در اکوسیستم نوآوری می‌باشد. دراین راستا بیش از ۵۰۰ استارتاپ یا شرکت نوآور توسط دانشجویان، فارغ التحصیلان و اساتید دانشگاه صنعتی شریف تاسیس شده است.

رشد کمی شرکت‌ها و استارتاپ‌های مجازی در کشور نیز نتیجه تسهیل صدور مجوز و سرعت دهی به فرایند‌های اداری در سال‌های اخیر است. در پی این اقدام تعداد پلتفرم‌های آنلاین در اکوسیستم دیجیتالی ایران افزایش یافته است. برای مثال می‌توان به اپ‌ها یا برنامه‌های کاربردی درخواست آنلاین سرویس خودرو (اسنپ و تپسی)، بازار‌های آنلاین (دیجی کالا و دیوار)، پخش ویدیویی (آپارات) و یک پلتفرم مبتنی بر توزیع اپ (کافه بازار) اشاره کرد.

مطابق گزارش شاخص جهانی نوآوری، ایران یکی از سه کشور برتر از نظر نرخ بهبود نوآوری است و برجسته‌ترین دستاورد‌های آن در حوزه کیفیت زیرساخت ها، خصوصا بکارگیری فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات برای ارائه خدمات عمومی، می‌باشد. همچنین در این گزارش به بهبود شاخص‌هایی نظیر هزینه کرد دولت در آموزش، بودجه دولت به ازای هر دانش آموز، تقاضای ثبت اختراع، واردات و صادرات خدمات در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات دارای فناوری پیشرفته شامل توسعه نرم افزار، ارتباطات از راه دور، ضبط و پخش رادیویی و تلویزیونی و سینمایی، اشاره شده است.

یکی دیگر از اقدام‌های انجام گرفته، تشویق ایرانیان مقیم خارج از کشور به سرمایه گذاری در ایران است. تاکنون بیش از ۱۴۰۰ متخصص ایرانی مقیم خارج به کشور بازگشته و در مشاغل تخصصی پژوهشی و کسب و کاری مشغول به کار هستند. این افراد بیش از ۱۰۰ استارتاپ راه اندازی و بیش از ۳۰۰۰ شغل برای متخصصان و فارغ التحصیلان دانشگاهی در ایران ایجاد کرده اند.
 
بازیگران زیست بوم فناوری و نوآوری ایران
۲۱ نهاد ومرکزتخصصی که در حال حاضر مسئولیت مدیریت و توسعه فناوری کشور را برعهده دارند در این تصویر نمایش داده است:

دانش بنیان‌های ایران ساخت
با وجود مشکلات در سرمایه گذاری به دلیل شرایط اقتصادی و تحریم¬های بین المللی، ایران به همت اندیشمندان و نخبگان داخلی توانسته است در برخی صنایع دانش بنیان موفقیت‌های چشمگیری کسب کند.
چند سالی است که اصطلاحات جدیدی مانند صندوق‌های خطرپذیر، دانش‌بنیان‌ها و ... وارد ادبیات پژوهش کشور شده است.

شکل گیری زیست بوم بزرگی با بیش از ۷ هزار شرکت دانش بنیان و خلاق، ایجاد بیش از ۶۰ صندوق پژوهش و فناوری و تعداد زیادی از صندوق بورسی که به تامین سرمایه ورود کرده اند همچنین انواع کارخانه‌های نوآوری و خیل عظیم جوانان که در ۱۰ هزار استارتاپ‌فعال هستند موید توسعه این فرهنگ در کشور است. لیست بزرگترین شرکت‌های دانش بنیان از نظر ابعاد مالی و اقتصادی در ۷ دسته مختلف گردآوری شده است از جمله:

-نرم افزار و فناوری اطلاعات و ارتباطات، سلامت (دارو و تجهیزات پزشکی)، انرژی برق، نفت، گاز و پتروشیمی، صنایع و معادن، کشاورزی و ساختمان و حمل و نقل

• توانمندی درحوزه زیست فناوری
  درحوزه بیو تکنولوژیکی یا زیست فناوری ضمن ایجاد ظرفیت بین المللی، دارو‌هایی به بازار بین المللی راه یافته است که هر ویال پنچ گرمی از این فرآورده ها، ارزش افزوده‌ای معادل صادرات ۲۰۰ بشکه نفت، برای کشور به همراه دارد.
  روند افزایش تولیدات دارویی داخلی از سال ۱۳۹۴ آغاز شد و درسال ۱۳۹۸ با تامین ۹۵ درصد از دارو‌های مورد نیاز بازار داخلی، موفق شد به ۱۷۰ کشور دارو صادرکند که مقصد بخش قابل توجهی از آن اتحادیه اروپا بود و ارزآوری حاصل از این صادرات ۱۸ میلیون یورو اعلام شد.

یکی از موفق‌ترین شرکت‌های دانش بنیان و اولین شتابدهنده ایرانی در حوزه زیست فناوری پزشکی درواقع یک شرکت زیست دارویی با قابلیت توسعه و تولید دارو‌های بیوسیمیلار، واکسن و محصولات برگرفته از پلاسما می‌باشد. این شرکت دانش بنیان، سهامدار خارجی ندارد و پیش بینی می‌شود که صرفه جویی اقتصادی ایران از محل بی نیازی به واردات این دارو‌ها تا سال ۱۴۰۴ به سالانه مبلغ ۴۰۰ میلیون دلار برسد. این پیش بینی تحت تاثیر اعمال مجدد تحریم‌ها نیست، زیرا عمده تولید پیش بینی شده برای بازار داخلی می‌باشد. ظرفیت‌های علمی و اقتصادی کشور درتوسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی نیز موجبات فعالیت بیش از هزار شرکت را فراهم کرده است.
همچنین توانمندی شرکت‌های دانش بنیان در مقابله با همه گیری کووید ۱۹ با تولید تجهیزات پیشرفته و لوازم پیشگیری، تشخیص و درمان کرونا از دیگر دستاورد‌هایی است که برای صیانت از بازار فناوری داخلی و توسعه صادرات در دوران پسا کرونا نیز باید مورد استفاده قرارگیرد.

•  توانمندی در حوزه فناوری ارتباطات و اطلاعات
  ظرفیت بازار تجارت الکترونیک به ۸۰ میلیارد دلار رسیده است. شرکت‌های پرداخت الکترونیک، فروشگاه‌های اینترنتی و مخابرات در این حوزه بیشترین گردش مالی را دارند.

•  توانمندی در حوزه نانو فناوری
  افزون بر ۱۵۰ شرکت نانو فناور در این حوزه فعالند و محصولات این شرکت‌های دانش بنیان به بازار‌های داخلی و بین المللی عرضه می‌شود.
  نخستین شرکت دانش بنیان کشور که اواخر دهه هشتاد کار خود را بعنوان یکی از قطعه سازان عمده صنعت خودرو آغاز کرد هم اکنون با تولید پلاستیک و ترکیبات پیشرفته پلیمری و ارائه خدمات مهندسی و آزمایشگاهی به خودرو سازان ماهانه ۲۰ هزارتن محصول دانش بنیان تولید می‌کند.

• پیشنهاد‌هایی برای پیشبرد راهبردی
  ایجاد پایداری در زندگی اقتصادی یکی از مهمترین دغدغه‌های جامعه بشری است؛ در این بین تفکر رسیدن به این هدف بدون ازبین بردن محیط زیست و منابع طبیعی و تامین نیازمندی‌ها بدون به مخاطره انداختن منابع نسل آینده، استراتژی‌های مناسبی را با سرفصل کلی صنایع‌های تک پیش روی جهانیان قرار می‌دهد. در واقع صنعت مبتنی برتفکر، تکنولوژی و فن آوری‌های نوین، فرصتی برای اقتصاد‌های نوظهور فراهم می‌کنند تا به کمک آن، عقب‌افتادگی‌های دوران صنعتی را جبران و در کنار اقتصاد‌های در حال توسعه یا پیشرفته خودنمایی کنند. البته رقابت بین آن‌ها نیز با رونمایی فناوری‌های نوین، صنایع با فناوری بالا و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان شکل جدیدی‌تری به خود گرفته تا دراین میدان، کشوری موفق باشد که زودتر از رقبای خود به تکنولوژی و دانش پیشرفته‌تر دست می‌یابد.

کارشناسان اقتصادی در این مورد وحدت نظر دارند که حمایت مالی و فرهنگی از فعالیت‌های پژوهشی، ارتقای روابط مراکز صنعتی با دانشگاه‌ها، جذب سرمایه گذاران صادرات گرا، ایجاد کنسرسیوم‌های بین المللی دانش بنیان و شرکت‌های مدیریت صادرات فناوری و همچنین مشارکت در ایجاد صندوق‌های مشترک و خطرپذیرمنطقه‌ای و بین المللی از سیاست‌ها و اقدام‌های پیشنهادی برای پیشبرد راهبردی صنایع‌های تک در کشور است.

اقتصاد دانش بنیان در ایران چشم انداز روشن و مثبتی دارد به ویژه اگر در صنایع بزرگی مانند نفت، گاز و پتروشیمی و معادن بصورت سیستمی و هوشمند گسترش یابد. نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت که ایران با وجود دستاورد‌های قابل توجه در حوز ه‌های دانش بنیان، هنوز هم با پارادوکس نوآوری دست وپنجه نرم می‌کند. به عبارت دیگر با چالش تبدیل دانش به ارزش در سطح صنعتی و انتشار این دانش در کل جامعه مواجه است؛ بنابراین باید گزینه‌های سرمایه گذاری دیگری فراتر از وام و تسهیلات، مورد توجه قرار گیرد و خلا‌های باقیمانده در زنجیره نهادی نظام تامین مالی اقتصاد دانش بنیان را با حمایت از نهاد‌های میانجی مالی و واسطه‌های صادراتی بین المللی مرتفع نمود.
 
منابع
- اقتصاد آنلاین https://www.eghtesadonline.com
- پایگاه صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری https://www.inif.ir/web/guest/search?p_p_id=com
- مرکز پژوهش‌های اسلامی مجلس https://rc.majlis.ir/fa/news/show/۹۱۹۴۱۹
- شبکه دانش بنیان معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری http://daneshbonyan.isti.ir
- پایگاه ستاد فرهنگسازی اقتصاد دانش بنیان http://farhang.isti.ir
- ره توشه؛ مروری بر سفر‌های استانی معاون علمی فناوری رئیس جمهور ۱۳۹۵- ۱۳۹۲ http://farhang.isti.ir
- صدرقاضی، شوان (۱۴۰۰) گزارش وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران http://isti.ir
- نوروزپور، نازنین، ابراهیمی، عبدالحمید و... (۱۳۹۹) راهبرد‌های توسعه صنایع‌های تک، راهبرد اقتصادی شماره ۳۲
- پارساجم، محسن (۱۳۹۷) تاثیر منابع وریسک بر استراتژی رشد بنگاه در صنایع هایتک، نشریه مدیریت قردا شماره ۵۶