ظرفیت‌های جمعیت جوان برای کشور

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: زندگی در عصر پیشرفت‌های حیرت آورتکنولوژی همراه با رشد سرسام آور سرمایه‌های فزاینده، بنظرمی رسد بیش از هر زمان دیگری درکشور‌های پرجمعیتی نظیر کشورما ایران، سبب غفلت از سرمایه‌ای به مراتب عظیم‌تر به نام جمعیت بویژه قدرت جمعیت جوان کشورشده است.

حال آنکه نیروی محرکه پیشرفت‌های تکنولوژیکی درجهان، منبعث از قدرت تفکر و خلاق همین جمعیت جوان است. نگاهی به حضور پرثمر مغز‌های متفکر ایرانی در بیشتر کشور‌های پیشرفته صنعتی و قدرتمند جهان و همچنین نقش آفرینی نیروی کار متخصص و کارگران مهاجر ایرانی در کشور‌های ثروتمند گواهی بر این موضوع است که چرخ تکنولوژی، صنعت و سرمایه این کشور‌ها بدست جمعیت جوان می‌چرخد. از این رو در این پژوهش با مروری کلی به مقوله جمعیت درایران تلاش می‌کنیم با اشاره به مشکل اصلی قشرجوان جمعیت یعنی موضوع اشتغال، راهکار‌هایی برای رفع این مانع پیش روی سرمایه‌های خاموش، اما پربازده کشور در شرایط کنونی ارائه کنیم.

دگرگونی در مفاهیم و تعاریف
تحولات مربوط به جمعیت نه فقط در ایران که درکل جامعه بشری در جهان به گونه‌ای بوده وهست که بسیاری از تعاریف مربوط به جمعیت و دسته بندی جوامع دهه‌های پیش از این، امروز دیگر ناکارآمد شده اند. تقسیم بندی‌های مربوط به تفکیک سنین کودک، نوجوان، جوان، میانسال و سالمند تحت تاثیر مسائل فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، فناوری‌های ارتباطی و اقتصادی تغییرات اساسی کرده است. شاید امروزه منطقی تر، این باشد که جمعیت را در یک دسته بندی کلی‌تر نظیر جمعیت با سنین پایین، متوسط یا میانی و جمعیت با سن بالا طبقه بندی کرد.

چراکه متاثر از پیشرفت‌های آموزشی و گستردگی فناوری‌های ارتباطی، کودکان به سرعت دانستنی‌های تا مرز نوجوانی را فرا می‌گیرند و به همان نسبت نوجوانان زودتر از آنچه که تصور می‌شود به بلوغ فکری و اجتماعی می‌رسند و سن سالمندی و شمار آنان به دلیل پیشرفت‌های حوزه بهداشت و درمان روبه افزایش است و در این میان، مرزبین جوانی و میانسالی متاثر از مسائل اقتصادی و نبود امکانات رفاهی متناسب با انتظارات قشر عظیم باسواد و تحصیلکرده، مفهوم خود را ازدست داده است.

خبرگزاری دانشجویان سال گذشته (۱۰/۱۰/ ۱۳۹۹) در مقاله‌ای با مرورنتایج یک پژوهش جامعه شناختی و برجسته کردن این سوال که چرا جوانان ایرانی خانه والدین خود را ترک نمی‌کنند؟ به نوعی آسیب‌های اجتماعی ناشی از درهم آمیختگی مرز جوانی و میانسالی را گوشزد کرد. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که ترک خانه والدین هم در میان فرزندان پسر و هم فرزندان دختر، در مقایسه با سال‌های پیشین، به سن بالاتر منتقل شده و فرزندان زمان بیشتری در خانه والدین خود باقی می‌مانند. به طوری که بررسی‌ها نشان می‌دهد در دوره ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ حدود ۵۰ درصد فرزندان پسر و دختر تا سنین ۲۷ سالگی هنوز خانه والدین را ترک نکرده‌اند.

این درحالیست که ایران بطور مشخص طی سه دهه گذشته، تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای را تجربه کرده و این تحولات پیامد‌های مختلفی مثل تغییر در ساختار سنی جمعیت را به همراه داشته است. رشد قابل توجه جمعیت جوان کشور در دهه‌های گذشته که ناشی از باروری بالا در دهه ۶۰ بود، منجر به جمعیت ۲۵ میلیون نفری جوانان ۱۵ تا ۲۹ ساله در سال ۱۳۸۵ شد و جامعه را با چالش‌های بسیاری در رابطه با مسائل مختلف این گروه روبه‌رو کرد.

اکنون با وجود مشکلاتی مثل بالا بودن قیمت مسکن، بیکاری جوانان، افزایش سطح تحصیلات، تغییر الگوی زندگی و ... میانگین سن ازدواج در ایران بویژه در شهر‌های بزرگ به سال‌های بعد از سی سالگی افزایش یافته است. این موضوع به نگرانی‌هایی درباره پیرشدن جمعیت ایران نیز دامن زده است و ناخواسته غفلت مضاعفی درباره واقعیت‌های مربوط به جمعیت ایران را سبب شده است؛ و آن غفلت این است که این واقعیت مهم نادیده انگاشته می‌شود که ایران الان و درحال حاضر ازترکیب جمعیتی معقولی برخوردار است و باید تا دیرنشده قدر سرمایه فعلی را بدانیم. چراکه مدیریت درست مسائل مربوط به سرمایه جوان فعلی تا حدود زیادی نگرانی‌های آینده جمعیتی را از بین خواهد برد.

ایران دراوج جوانی است
درگاه ملی آمار در سال ۱۳۹۶ اعلام کرد نیمی از جمعیت ایران زیر ۳۰ سال سن دارند. برآورد‌های جمعیت درسال ۱۳۹۸ هم نشان می‌دهد حدود ۲۴.۶ درصد جمعیت کشور زیر ۱۵ سال و ۲۲ درصد یعنی حدود ۱۸ میلیون و ۲۶۹ هزار نفر جمعیت جوانان ۱۵ تا ۲۹ سال و حدود ۴۷ درصد جمعیت کشور، میانسال ۳۰ تا ۶۴ ساله و ۶.۴ درصد جمعیت بالای ۶۵ سال است.

با وجود درنظر گرفتن آمارتغییرات جمعیتی، می‌توان گفت ایران در حال حاضر جزو کشور‌های با ساختار جمعیتی معقول محسوب می‌شود و طیف گسترده جمعیت یعنی حدود ۴۷ درصد بین سنین ۳۰ تا ۶۴ سال یعنی سنین پر بازده قرار دارند. اگر جمعیت ۲۰ درصدی بین سنین ۱۴ تا ۲۹ سال را هم به این آمار بیفزاییم پس باید تلاش کنیم با فاصله گرفتن از نگاه‌های صرفا تلخ و بدبینانه به آینده جمعیتی ایران از فرصت‌هایی که هم اکنون در اختیار حکمرانان کشور برای بهره گیری ازتوان جمعیت جوان کشور درعرصه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی وجود دارد بهره برداری کرد.

مقابله با بیکاری یک اصل است
از میان سه مقوله اصلی قشرجوان ایرانی شامل تحصیل، کار و ازدواج، گزینه دوم یعنی کار، مهم‌ترین دغدغه جوانان به حساب می‌آید. به گفته کارشناسان مرکز آمار ایران چنانچه بتوان سالانه حداقل ۴۰۰ هزار شغل ایجاد کرد در بیست سال آینده، شاید معادله جمعیت تغییر کند و تعداد افرادی که وارد بازار کار می‌شوند ازشمار افرادی که از بازار کار خارج می‌شوند کمتر شود. مفهوم این سخن کارشناسان، این است که تا بیست سال آینده و درصورت ادامه معضل بیکاری از توان و استعداد حداکثری جمعیت جوان کشور نمی‌توان بهره‌مند شد.

در حالی که برای مقابله با بسیاری از کم وکاستی‌های در حوزه‌های مختلف کشور حتی برای کاهش نگرانی‌ها درباره آینده و پیری پیش بینی شده جمعیت ایران نیازمند بهره گیری مناسب از توان و ظرفیت‌های همین جمعیت جوان حاضر در کشور هستیم. جمعیتی که برای حل مشکلاتش بودجه اختصاص می‌یابد، اما در عمل کاری که باید انجام نمی‌شود. پس باید با همتی مضاعف دست به کارشد و هوشمندانه کشور را اداره کرد؛ اما چگونه و چه باید کرد؟

ارزیابی اوضاع کنونی ازمنظر ساختار جمعیتی
ترکیب سنی جمعیت کشور‌ها با درجه توسعه یافتگی آن‌ها در ارتباط است؛ به این معنا که هر چه یک کشور توسعه یافته‌تر باشد از درصد جمعیت زیر ۱۵ سال آن کاسته می‌شود و به جمعیت دو گروه دیگر افزوده می‌شود. پایه گذار این اندیشه ورتهایم جمعیت شناس و جامعه شناس هلندی است. (ساعی ارسی، ۱۳۸۸)

اصولا جوانی یا سالخوردگی جمعیت، مشکلات مختلفی را در برنامه ریزی‌های اجتماعی و اقتصادی به وجود می‌آورد. چه جوامعی که درصد بالای جمعیت آن، جوان هستند و چه جوامعی که سالخوردگان آن، بیشترین آمار را به خود اختصاص می‌دهند، از توازن اقتصادی برخوردار نخواهند بود؛ چراکه در هر دو حالت، اساسا بخش اعظم جمعیت در تولید و افزایش آن نقشی ندارند و صرفا مصرف کننده هستند.

علاوه بر این نیازمند اختصاص هزینه‌های زیادی برای ارائه خدمات بهداشتی و سرمایه گذاری‌های عظیمی برای ارایه خدمات آموزشی، رفاهی و مسکن هستند. پیچیدگی مدیریت درچنین جوامعی هم در کوتاه مدت و هم دربلند مدت در ابعاد مختلف نمود پیدا می‌کند ودرعمل، بسیاری از برنامه‌ها را با ضعف یا شکست مواجه می‌کند.

صادرات خدمات و نقش آن دراقتصاد
تجارت خدمات در کشور‌های پیشرفته صنعتی سهم قابل توجهی در تولید ملی دارد. بطورمثال در تولید اقتصادی اروپا ۷۵ درصد و در آمریکا ۷۰ درصد سهم دارد. همچنین حدود ۶۰ درصد فرصت‌های شغلی این کشور‌ها از طریق صادرات خدمات ایجاد شده است. برخی از متداولترین نمونه‌های صادرات خدمات عبارتند از: خدمات فنی و مهندسی در حوزه معماری، انرژی، تبلیغات، امورحقوقی، امور مالی و بانکداری، بهداشت و درمان، امور ارتباطی، آموزش، خدمات حمل ونقل، گردشگری، هتلداری و امور پستی.

از آنجا که این نوع تجارت، برپایه نیرو‌های ماهرو برخوردار از خلاقیت، دانش روز و توان بالای علمی استوار است، خوشبختانه ایران در این زمینه از توان رقابتی برخوردار است و از دیرباز در تولید علم در جهان نقش بسزایی داشته و دارد. دستاورد استعداد‌های درخشان ایرانی در حوزه پزشکی، ریاضیات، نجوم، علوم، حقوق، ادبیات وهنرهنوزهم جزو دروس پایه در بسیاری از دانشگاه‌های جهان است. ایران امروز هم با وجود تنگنا‌های سیاسی و اقتصادی ناشی از جنگ و تحریم همچنان درپرورش استعداد‌های درخشان پرآوازه است؛ بنابراین شایسته است مسئولان و تصمیم گیران کشور به این شاخه مغفول مانده از راهکار‌های پیشبرد اقتصادی کشور بیش از پیش توجه کنند.

وجود شمار زیادی از جمعیت جوان وتحصیلکرده که به دلیل تورم و مشکل سرمایه گذاری درصنعت با مسائل پیچیده کاریابی مواجهند فرصت مغتنمی است تا با تقویت دیپلماسی اقتصادی و اعزام نیروی کار به کشور‌های متقاضی ضمن ارائه خدمات و تحکیم مناسبات تجاری دوجانبه، به رفع مشکل اشتغال و تنوع بخشی به راه‌های ارزآوری کمک کرد. البته استاندار سازی سطح کیفی خدمات و توان مهارتی نیرو‌های کار، پیش نیاز اساسی هرنوع موفقیت دراین زمینه است که نباید هیچ سهل انگاری درآن صورت بگیرد. چراکه فرصت‌های زیادی در بخش‌های دیگر صادرات غیرنفتی برای ایران در سال‌های اخیر وجود داشته که متاسفانه در نبود نظارت‌ها و صادرات خدمات یا محصولات بی کیفیت و فاقد استاندار‌های جهانی، سبب پیشتازی کشور‌های رقیب و خسران اقتصادی مضاعف برای فعالان اقتصادی ایران شده است.

تا فرصت باقیست ...
اکنون در دوره‌ای به سر می‌بریم که ایران از نظر جمعیت، ساختار به نسبت معقولی دارد؛ هم از پیچیدگی‌های رشد جمعیت جوان، نظیر آنچه که در دهه شصت اتفاق افتاد و دو دهه بعد آن را تحت تاثیر قرار داد، گذر کرده ایم و هم رشد جمعیت سالخورده در حال حاضر از حدود نگران کننده آن فاصله دارد؛ بنابراین مجموعه حکمرانی کشور باید فرصت موجود را مغتنم شمرده و با برداشتن گام‌های اصولی در طراحی برنامه‌ها وتدوین راهبرد‌ها، برای کاهش بیکاری، افزایش مهارت آموزی و بکارگیری تمام ظرفیت جوانان و جمعیت آماده به کار کشور، هوشمندانه عمل کند.

- ایجاد زیرساخت‌ها به جای دادن تسهیلات و یارانه، راهکاری پایدار و بلندمدت است و از برنامه ریزی‌های کوتاه مدت و ایجاد شغل‌های کاذب کوتاه مدت و هدر رفت سرمایه‌ها جلوگیری خواهد کرد. این موضوع بویژه در رابطه با اشتغال روستایی، باید مورد توجه قرارگیرد. چرا که ایجاد کارگاه‌ها و شرکت‌های تعاونی بصورت موازی، بدون کارشناسی و بدون نیاز سنجی واقعی کشور، سرانجامی جز تعطیلی و ورشکستگی نخواهد داشت.

-تقویت شرکت‌های دانش بنیان وداشتن نگاه کارشناسی درراه اندازی کسب و کار‌ها بعنوان یکی از راهکار‌های اشتغال‌زایی پایدار وهزینه کردصحیح تسهیلات خوداشتغالی جوانان باید بیش از پیش اهمیت یابد.

اقتصاد محوری در سیاست خارجی، سرمایه گذاری‌های مشترک و یا جذب سرمایه گذاران خارجی برای اجرای طرح‌های عظیم سرمایه گذاری و احداث شرکت‌های بین المللی از دیگر اقداماتی است که الگو‌هایی برای سامان دادن به مشکلات اشتغال جوانان را پیش روی تصمیم گیرندگان قرار خواهد داد.

- استفاده از تجربه کشور‌های توسعه یافته پر جمعیت درمدیریت بکارگیری انبوه افراد جویای کار از جمله چین با انجام پژوهش‌های موردی و عمقی بطور قطع در این زمینه راهگشا خواهد بود.

- تقویت مراکز خدمات کاریابی دانشگاه‌ها از دیگر اقداماتی است که ضمن ایجاد بانک اطلاعاتی درباره آمار دانش آموختگان و شمار افراد آماده به کار به پیوند صحیح ارتباط بین صنعت و دانشگاه‌ها نیز خواهد انجامید. به گفته مدیر کل دفتر ارتباط با صنعت وجامعه وزارت علوم از بین ۳۹ مرکز کاریابی تخصصی دانشگاه‌ها، سه دانشگاه صنعتی امیرکبیر، خوارزمی و صنعتی شریف بهترین عملکرد را در این مراکز داشته اند. اوایل سال ۹۹ نیز تعداد دیگر از این مراکز ارزیابی شدند که ۳ دانشگاه صنعتی سیرجان، محقق اردبیلی و ارومیه به عنوان برترین دانشگاه‌ها برگزیده شدند.

- یکی دیگر از مهمترین سازوکار‌ها برای برون رفت از معضل بیکاری، موضوع صادرات خدمات به کشور‌های متقاضی است. بسیاری از کشور‌های منطقه ما به دلیل تازه تاسیس بودن و اقتصاد درحال رشد آن‌ها نیاز به نیرو‌های کار متخصص دارند و ایران با توجه به سیاست فرهنگی سال‌های گذشته در توسعه دانشگاه‌ها و تربیت طیف گسترده‌ای از افراد متخصص و تحصیلکرده در رشته‌های مختلف این امکان را دارد به صورت هدفمند، به صدور خدمات نیروی متخصص اقدام کند. ناگفته نماند در سال‌های اخیر همزمان با توسعه سیاست صادرات غیرنفتی گام‌های اولیه‌ای در این راستا دربرخی کشور‌های منطقه صورت گرفته است، اما به دلیل برخی مشکلات نظیر استاندارنبودن کیفیت خدمات و سهل انگاری در ارائه آن و بی توجهی به توان کشور‌های رقیب، آنگونه که باید استمرار نیافته است.

متن کامل این مطلب در اینجا قابل دسترس است