چشم اندازمحصولات کشاورزی گندم،‌دانه های روغنی وگیاهان دارویی

پژوهش خبری صدا وسیما:بخش کشاورزییکی از مهم ­ترین و تواناترین بخش­ های اقتصاد کشور است که تامین کننده حدود یک پنجم تولید ناخالص داخلی، یک سوم اشتغال و بیش از چهار پنجم نیازهای غذایی، نیمی از صادرات غیرنفتی و حدود نه دهم نیاز محصولات کشاورزی است. این بخش رغم چندین دهه سیاست صنعتی و تقویت سایر بخش های اقتصادی همچنان با قدرت به حیات خود ادامه داده است و حتی در شرایط بسیار نامطلوب اقتصادی نیز شکوفایی و ظرفیت­ های نوینی را عرضه کرده است که برای بسیاری از اقتصاددانان و نظریه پردازان توسعه نیز تا حدودی ناشناخته بود.

کشاورزی ما در چند دهه اخیر از جهات افزایش بهره ­برداری از اراضی و منابع آب جدید، افزایش عملکرد محصولات یا بهبود بهره­ وری نیروی کار، خود اتکایی در بعضی از محصولات اساسی، بهبود سطح تکنولوژی و بکارگیری نهاده ­های نوین کشاورزی شامل انواع کود و سموم شیمیایی، بذرهای اصلاح شده و مکانیزاسیون وسیع و گسترده و به کارگیری انواع ماشین آلات و ادوات مکانیکی در انجام عملیات کشاورزی و گسترش زیرساخت­ های کشاورزی رشد و گسترش چشمگیری داشته است، به طوری که حجم تولید این بخش به طور مطلق در سه دهه اخیر بیش از ۳ برابر افزایش یافته است.

در این راستا و با توجه به پیشرفت علم کشاورزی و صنایع غذایی در دنیا، قطعاً برای رقابت با دیگر کشورها و تحقق طرح اقتصاد مقاومتی، تلاش کردیم تا با مسئولان بخش­ های مختلف وزارت کشاورزی نشستی برگزار کنیم تا از کم و کیف این محصولات و میزان رشد آن مطلع شویم و بتوانیم با آگاهی رسانی به مخاطبان رسانه ملی به تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در این خصوص جامه عمل بپوشانیم.

تلاش جهاد کشاورزی برای تحقق خوداتکایی در عرصه اقتصاد مقاومتی

مهندس اسفندیاری پور، مشاور مجری طرح گندم:‌ وزارت کشاورزی در راستای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی جزء وزارتخانه ­هایی پیش­گام و موفق عمل کرد و رتبه برتر در ارزیابی ­هایی خوداتکایی محصولات استراتژیک مانند گندم را بدست آورد؛ به گونه­ ای که این وزارتخانه نیاز به واردات گندم را که تا سال قبل 6 میلیون تن بود را برطرف کرد و موجب شد که در سال 95 دیگر نیازی به واردات در این زمینه نداشته باشیم و به نوعی یک محصول استراتژیک را به دست خود تولید کنیم. در حوزه دانه­ های روغنی نیز این وزارتخانه تلاش دارد تا با یک برنامه ­ریزی و طرح10 ساله این واردات را به کمتر از 70 درصد برساند. چرا که امروزه واردات ما در حوزه دانه­ های روغنی بیش از 90 درصد است.

خوداتکایی 67 درصدی گندم

سال شروع پایه در کشاورزی؛ سه سال است و اینکه برخی یک سال را به عنوان این شاخص در نظر می­ گیرند، مناسب نیست، چراکه با خشکسالی. بد آبی مواجه هستیم و ... به همین سبب میانگین منطقه ­ای که 3 سال برای آن تعیین شد منتج به ‌برداشت محصول در سه سال 90 ، 91 و 92 شد. میانگین سال پایه گندم در آن سال (90-91-92) 4 میلیون و 75 هزار تن بود و تولید هم نزدیک به 8 میلیون و 600 هزار تن بود که در آن سال کشور 67 درصد خوداتکایی در گندم داشتیم. این روند ‌ادامه داشت تا اینکه تولید گندم در سال 93، 10 میلیون و 570 هزار تن شد که میانگین سال پایه آن 6 میلیون و 716 هزار تن نسبت به میانگین 3 سالی که عرض کردم، شد. این مسئله نشان دهنده روند رو به رشد را دراین خصوص نشان می­ دهد. برداشت سال 94 هم، 8 میلیون و 80 هزار تن و سال 95 هم این رقم به 11 میلیون و 524 هزار تن رسید که 14 میلیون و 500 هزار تن هم میزان تولید آن شد که روند رو رشدی را بر اساس طراحی برنامه ­ای که تنظیم کرده بودیم، نشان می ­دهد.

رشد 66 درصدی بذر در سال 95 نسبت به سال 92

اما مثالی هم در خصوص بحث بذر بزنیم؛ سال 92، 290 هزار تن بذر استاندارد داشتیم و 12 هزار تن هم بذر گوایش ‌شده بود که به نظر ما استاندارد هم نیست، یعنی 290 هزار تن بذر در اختیار کشاورزان وجود داشت که در سال93 این رقم 325 هزار تن شد، سال 94، 381 هزار تن و سال 95 هم 472 هزار تن بذر قابل توزیع در دست کشاورزان داشتیم چیزی نزدیک به 66 درصد رشد نسبت به سال پایه را داشتیم که از این 66 درصد، 46 رقم گندم آبی است و 12 رقم گندم دیم است.

1200 میلیارد تومان تسهیلات از سوی بانک کشاورزی به کشاورزان در سال 95

در بحث ماشین آلات، با توجه به ابلاغیه وزارت جهاد کشاورزی به بانک کشاورزی، مبنی بر ارایه تسهیلات (متناسب با نیاز) کشاورزان؛ در سال 91، 750 میلیارد تومان، شش ماه سال 92 و سال 93، 800 میلیارد تومان و سال 94، 1000 میلیارد تومان و سال 95، 1200 میلیارد تومان تراکتور، سم پاش، کمباین،‌ انواع وسایل و ادوات تعلق گرفت که براساس گزارش حوزه مکانیزانسیون تاکنون 5 هزار تعداد دستگاه تراکتور، 10 هزار و 500 دستگاه بارنده که به توسعه کشت مکانیزه کمک می­کند، 10 هزار و 500 دستگاه سم پاش پشت تراکتوری و یک تعداد هم ادوات برای آماده کردن بستر زمین داده شد و تا پایان شهریور 95 هم 1500 دستگاه کمپاین نو وارد کشاورزی می ­شود که کل این ادوات کمک به ارتقای درجه مکانیزاسیون سطح بهره­ وری در کشاروزی می­ شود. ناگفته نماند که آخرین سموم علف­کش که در کشورهای پیشرفته از آن استفاده می­ کنند به تازگی در بخش خصوصی وارد کشور شد که این امر هم زمینه کیفیت مزارع را چند برابر می­ کند.

سازمان حفظ نباتات هم به عنوان مسئول عوامل خسارت ­زا در بحث کنترل آفات به کشاورزان کمک کرد به­ گونه ­ای که درصد سم زدگی ­ها را در 3 سال به کمتر از نیم درصد رساند که خود این مسئله هم کمک بسیاری به کیفیت گندم کرد.

میزان مصرفی آب در بخش گندم

در کل دنیا، ‌بیشترین میزان آب در بخش کشاورزی مصرف می­ شود. این به عنوان اصل کلی است. اما کشور ما در نهایت خشکی است که در این میان یک سوم کشت گندم آبی است و دو سوم هم دیم است. این به عنوان یک عدد کلی است که با وجود این رقم، 70-65 درصد گندم ما از گندم آبی و حدود 35- 30 درصد هم از گندم دیم به دست می­آید. یعنی حدود 4 میلیون گندم دیم و حدود 2 میلیون تا 2 میلیون و 100 هزار هکتار هم گندم آبی وجود دارد که این میانگین دراز مدت در کشور است. در کل کشور بخش عمده­ رشد و نمو گندم متناسب با شرایط اقلیم و بارش­ های فصلی است و کلاً کشت­ های پاییزه گندم و جو نسبت به کشت ­های بهاره و تابستانه کمترین وابستگی را به آب دارند. از استانی مانند گلستان امسال یک میلیون و 360 هزار تن خرید گندم داشتیم که گندم این استان کمترین وابستگی را به آب دارد. کل آب مصرفی گندم در کشور آبی450/ 2 هکتار است که تقریباً بین 5/ 9 تا 10میلیارد متر مکعب است. آیا امنیت غذایی گندم که 38 درصد انرژی و 20 تا30 درصد پروتئین است و از کنار گندم هم تامین می­ شود، صرف این عددی که بابت آب آبیاری که بیان کردم،‌ رقم بزرگی است؟ مسلماً خیر. قطعاً هر زراعت دیگری که انجام شود، نیاز به آب آبیاری بیشتری دارد.

تدابیر و اقدامات دولت برای پرداخت طلب­ ها و معوقات کشاورزان

تمام پرداختی ­های کشاورزان تا 8-7 تیر کامل به کشاورزان انجام شد، بعد یک مقدار مکث ایجاد شد ولی خوشبختانه مجدداً به صورت درصدی دقیقاً 6-5 آبان کامل به کشاورزان پرداخت شد. (هم گندم و هم جو)

در خصوص بحث پرداخت سال 92، 4 میلیون و 800 هزار تن گندم تولید شد، قیمت هم هر کیلو800 تومان که حدود 3 هزار و 600 میلیارد تومان وجه بهای گندم به کشاورزان پرداخت ­شد. امسال این رقم به 11 میلیون و 525 هزار تن و قیمت آن به 1270 هزار تومان رسید که نزدیک به 425 درصد رشد درآمد به روستا و منطقه کشاورزی را داشتیم که با توجه به شرایطی که دولت و کشور دارد این رقم بسیار کارساز است و می­تواند بسیاری از مشکلات را در کشور حل کند.

فرهنگ سازی جایگزینی گندم به جای برنج در میان سفره­ های ایرانی­ ها

حدود 800 هزار حلقه چاه در کشور وجود داردکه نزدیک به 350–340 حلقه آن غیرمجاز است. در تولید برنج هیچ مزیتی وجود ندارد. میزان مصرف سرانه برنج از 22-20 کیلو به 40-38 کیلو در سال­ های اخیر رسیده است. در صورتی که در تولید گندم هم مزیت و هم نهایت تولید وجود دارد و میزان پروتئین آن هم 30-20 درصد است، در حالی که در برنج این رقم حدود 5/ 7-7 درصد است، اما آرد سمولینا 11-5/ 10 درصد است که خود می­ تواند یک سوژه خبری در رسانه ملی برای جایگزین گندم به جای برنج در سفره­ های خانواده­ های ایرانی شود.

امنیت غذایی در تولید گندم

بحث کشاورزی در مقایسه با سایر بخش ­ها کمترین وابستگی به منابع ارزی و خارج از کشور را دارد. کشاورزان ما خوب تولید می­ کنند، صددرصد تولیدات گندم و بذر در داخل کشور انجام می­ شود. با موسسات بین ­المللی مانند سیمید و ایکارد بین 5 تا 10 گرم تبادل مواد ردوبدل می­ شود. شاید در ماشین آلات 98 تا 99 درصد تولید داخلی باشد، البته علاقمند هستیم که تکنولوژی جدیدی که منتج به افزایش بهره­ وری می­ شود، وارد کشور شود که هم الگوسازی و هم طراحی شود؛ چراکه نیاز کشور است. به عنوان مثال فرض کنید 7 تا 8 میلیون گندم وارد کشور ­کنیم، کجا؟ یا یک کمباین وارد کشور کنیم که بتواند ضایعات ما را کاهش دهد،‌کجا؟ الان در بخش ضایعات فرایند تولید گندم از صفر تا 100 آن آمادگی وجود دارد که با عدد و رقم دقیق آن را در رسانه ملی به سوژه خبری تبدیل کرد. لذا برای این بخش ظرفیتی خارج از پتانسیل جهاد کشاورزی مانند برنامه ششم وجود دارد، چراکه کلاً ضایعات ما در بخش کاشت، برداشت و هم پس از برداشت به وفور دیده می­ شود که با وارد کردن این کمباین می ­توان نیمی از هدر رفت محصول نقدی مانند گندم و یا جو را گرفت.

سطح زیر کشت گندم دیم در کشور

سطح کشت گندم دیم از سال 62 – 61 تا 95 -94 (میانگین34 سال)، 2 میلیون و 317 هزار است که نوساناتی هم عمدتاً‌ داشته که مقدار آن حدود 300 هزار نوسان بوده است. استان­ های لرستان، آذربایجان غربی و شرقی، همدان، زنجان، کرمانشاه، گندم دیم وجود دارد. چیزی نزدیک به 2 میلیون هکتار دیم سرد وجود دارد که عمدتاً میزان بارش هم چیزی حدود 60-250 میلی متر است که گاهی اوقات هم به 500 میلی متر هم می ­رسد.

وابستگی دانه ­های روغنی به خارج از کشور

مهندس مهاجر، مجری و مشاور دانه­ های روغنی در وزارت جهاد کشاورزی: یکی از مهم ­ترین موضوعاتی که در زمان حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری مدنظر بوده، بحث تامین محصولات استراتژیک در داخل کشور هست. لذا در حوزه محصولات استراتژیک هرچقدر تولید افزایش یابد، بحث واردات کاهش پیدا می کند. متاسفانه در دانه­ های روغنی یکی از کشورهای بزرگ وابسته به خارج هستیم.

دلایل اصلی تولید دانه­ های روغنی در کشور

1- پایداری تولید گندم و غلات

2- تامین روغن مورد نیاز کشور، چرا که 94 درصد نیاز روغن مصرفی در کشور از خارج وارد می­شود. در واقع روغن مصرفی ما به صورت خام وارد کشور می ­شود. به همین جهت هر چقدر فاصله تولید تا تبدیل روغن خام کوتاه­تر باشد، فسادپذیری آن نیز کمتر است. پس اگر تولید دانه­ های روغنی در کشور داشته باشیم، این فاصله بین تولید و تبدیل کاهش پیدا می ­کند و این امر موجب کیفیت بهتر روغن می­ شود. دو نوع روغن پالم و سویا وارد کشور می­ شود که 90% روغن وارداتی ما هم از این دو منبع است. روغن سویا، روغنی است که از کشور آرژانتین و برزیل وارد می­ شود که100 % محصولاتشان هم تراریخته است و روغن پالم هم از مالزی و اندونزی وارد کشور می­ شود.

3- تامین کنجاله دام و طیور

4- بهداشت روغن،‌ هر چقدر تولید در داخل کشور باشد، کیفیت محصول، روغن ما بالاتر می­رود.

تلاش وزارت کشاورزی برای تحقق 70 درصدی تولید روغن در کشور

قرار است وزارت کشاورزی در طول 10 سال، میزان 94% وابستگی روغن وارداتی را به زیر30 % برساند. یعنی70 درصد تولید داخلی داشته باشیم.

محصولات قابل کشت در کشور

1- کلوزا؛ یک نقش تناوبی بالای 42% دارد که جزو با کیفیت ­ترین روغن­ های دنیاست. در اروپا هم روغن کلوزا جزو با کیفیت ­ترین روغن ­هاست که مورد استفاده قرار می­ گیرد. روغن کلوزا علاوه بر کاهش آفات و علف­ های هرز می­ تواند محیط زیست­ را هم از آلودگی مبرا ­کند و هم موجب کاهش استفاده از سموم و کودهای شیمیایی شود که این امر خود موجب می ­شود که 25% افزایش تولید در گندم، جو و ذرت­ را نیز در کشور داشته باشیم.

2- آفتابگردان که تا 48 % روغن دارد.

3- محصول گلرنگ که در مناطق کم بازده کشت می­ شود.

4- سویا، کنجاله آن برای دام و طیور ضروری است. این سویا 225 کیلوگرم ازت هوا را در زمین ذخیره می­کند.

5- کنجد، 50 % روغن دارد. یک محصول بومی کشور ماست.

نقش رسانه ملی در وزارت کشاورزی

رسانه ملی می ­تواند برای دستیابی به این اهداف به باورهای عمومی کمک کند، ضمن اینکه مسئله زمان هم مهم ترین مسئله برای انتقال و رساندن پیام به مخاطبان است که رسانه می­ تواند در این راستا به وزارت کشاورزی کمک کند.

نقش گیاهان دارویی در اقتصاد کشور

دکتر یوسفی آذر، مجری و مشاور گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی: اگر نرخ بازده کشاورزی در بحث اقتصاد 3 – 2 درصد است، ولی این نرخ در گیاهان دارویی 3 تا 4 برابر بالاتر است. به دلیل آن که نزدیکی زیادی با صنعت و دارو دارد.

رشد اقتصادی آلمان در 2016، سه درصد بوده است و دویچه وله هم اعلام می ­کند که این رقم نیم درصد هم کاهش پیدا می ­کند. یعنی 5 / 2 درصد. در همین حوزه، آمریکا رشد 11 درصدی را در گیاهان دارویی تجربه می ­کند. جالب است بدانید که حوزه صنعت خودرو و .. 3 درصد است ولی حوزه گیاهان دارویی در این کشور 11 درصد است.

امارات متحده عربی 1 / 9 درصد. در رکود اقتصادی که دنیا به سر می­ برد (در حدود ده سال گذشته) چرا حوزه گیاهان دارویی با رشد سریع جلو می­ رود؟ اولین نیروی پیشران گیاهان دارویی، اقبال عمومی مردم جهان هست. اتفاق مهمی که در تغذیه جهان افتاد، این بود که شعار 30 ساله back to nature (بازبگشت به طبیعت)توسط فیلسوفان اروپا و صاحبنظران در حوزه تغذیه برجسته شد.

پتانسیل قوی کشور در زمینه رشد گیاهان دارویی

ایران پتانسیل بزرگی دارد که می­ تواند یکی از شاخص­ های بزرگ اقتصاد مقاومتی نیز باشد، ولی این موضوع بسیار مورد مغغول واقع شده است و این حوزه، حوزه بسیار جوانی است. در حالی که ایران می ­تواند به عنوان یکی از مهم ترین و تاثیرگذارترین گیاهان دارویی در جهان تبدیل شود.

رویکرد آمریکایی­ ها در سال 1975 back to nature شد و تحقیقی در این راستا انجام شد که تمام کشورهای جهان مورد بررسی قرار گرفتند و مشخص شدکه سه کشور در جهان زمینه لیدر طب سنتی و گیاهان دارویی دارند: 1- چین 2- مصر 3- ایران

یعنی این سه کشور غنای عظیمی از طب سنتی و گیاهان دارویی دارند که مثال آن در دنیا نیست. در واقع آنچه که دنیا را در این 4000 سال تکان داده این سه کشور هستند که در این میان در کشور ایران، فردی را به نام ابوعلی سینا نیز دارد که در کتب جهان با عنوان نابغه عظیم از آن یاد می­ شود که تراز ابوعلی سینا، نه در گذشته و نه در آینده خواهد آمد. وی اولین گیاه دارویی را در دنیا، به نام خودش ثبت کرد.

* طب سنتی ما 300 نوع نبض مشخص کرده است که با آن انواع مشکلات و فشارها، بیماری­ها را تشخیص می­ دهند.

* 90 درصد گیاهان دارویی جهان را در ایران داریم و این خیلی عجیب است. این همه پتانسیل کشور در حوزه داروهای گیاهی داریم.

* تنها حوزه­ای که در دنیا نرخ سود 11 درصدی را دارد، حوزه گیاهان دارویی است.

مشکلات عمده کاشت گیاهان دارویی در کشور

ما بذر گیاهان دارویی را در کشور نداریم که بتوان در دنیا حالت رقابتی باشد، ولی پتانسیل خوبی هم در این راستا وجود دارد. در طول 5-4 سال گذشته در بهترین شرایط درآمد نفتی 60 میلیارد دلار است. در این میان کمپانی در آلمان فقط دمنوش تولید می­ کند و هیچ حوزه دیگری هم فعالیت ندارد که معادل 2 میلیارد و 800 میلیون یورو یعنی معادل 5/ 4 میلیارد دلار گردش مالی­اش است. بنابراین حوزه گیاهان دارویی می ­تواند همتراز نفت باشد.

کاربردهای مهم گزنه در جهان

گزنه سه کار مهم در دنیا می­ کند: قند خون را کنترل می­ کند، قوی­ترین پاک سازی دستگاه گوارش است، خطر بزرگ شدگی پروستات را بعد از 45 سالگی در مردان می­ گیرد.

دکتر رواق زاده – دکتر طب سنتی- اعتقاد دارد که تمام غذاهای کشور ما سمی شده است، بنابراین بایدگیاهان پاک کننده وارد سیستم­ های غذایی شوند والا خطرناک است. این بحث سرطان که در کشور بیداد می ­کند، هم از تغذیه شروع شده است، در این میان گزنه به عنوان یکی از داروهای دی فوکساید است که می ­تواند این مشکل را تا حدی حل کند. گزنه در یک هکتار، اگر به روش مکانیزه انجام شده باشد، 6500 کیلوگرم گیاه خشک می ­دهد. چرا در آمریکا می­ گویند پول نقد، چون حدود 24-20 تن تولید آن است که در سطح جهان حدود 80 سنت معامله می­ شود. (متوسط یک دلار) می ­شود. 22 میلیون و 800 هزار تومان در هکتار. این موضوع در رقابت با سایر بخش ­های کشاورزی بسیار خوب عمل می­ کند. دلیل اینکه گزنه این میزان گران است، به خاطر جنبه دارویی آن است.

چه باید کرد؟

- اولا باید این بخش را درست به مردم شناساند. این رسالت بزرگ صداوسیماست که باید آن را فرهنگ سازی کند، ولی به شکل صحیح، آن را به مردم بشناساند.

- باید فرآوری داشته باشد، چرا که اگر این طور نباشد کار ما جنبه شعاری خواهد داشت.

چشم انداز آینده

حوزه داروهای گیاهی در دنیا 132 میلیارد دلار گردش مالی دارد. رقم وحشتناک است. سهم ایران با زعفران و گل محمدی 500 میلیون دلار است. یک میلیارد دلار هم نیستیم. در این ده سال تلاش می ­کنیم که این رقم به 5 میلیارد دلار برسد که در حال حاضر 95 هزار هکتار کاشت زعفران، با حدود 350 تن تولید و حدود 400 میلیون دلار صادرات، بخش اعظم آن هم مربوط به زعفران است.در این زمینه هم رسانه و هم دولت باید وارد میدان اقدام و عمل شوند.

پژوهش خبری صدا وسیما// زهره دانشمندی