- تولید انواع محصولات زراعی از 73.62 میلیون تن در سال زراعی 86-1385، به 77.04 میلیون تن در سال زراعی 94-1393 رسیده است.

- سهم تولید غلات از کل محصولات زراعی در سال زراعی 94-1393، 18.24 میلیون تن معادل 23.68 درصد می­ باشد.

- بررسی‌ وضعیت واردات گندم به کشور نشان می دهد از سال 1380 تاکنون، به طور متوسط هر سال حدود 3 میلیون تن، و در مجموع، در این دوره زمانی بیش از 42 میلیون تن گندم وارد ایران شده است

- استان خوزستان با تولید 11.8 درصد از تولید گندم کشور در رتبه نخست و استان گیلان با تولید 12.72 هزار تن (0.11 درصد) در رتبه آخر تولید گندم قرار گرفته­ اند.

- طرح کاهش ضایعات، طرح توسعه مکانیزاسیون کشاورزی، طرح مدیریت تغذیه گندم و طرح کنترل آفات، علف­ های مرز و بیماری ­ها، از جمله اقدامات وزارت جهاد کشاورزی در راستای حمایت از طرح خودکفایی گندم می­ باشد.

پژوهش خبری صدا سیما: امروزه تأمین امنیت غذایی به عنوان یکی از مهم ­ترین چالش ­های جهانی، باعث شده بسیاری از کشورها توسعه و حمایت از بخش کشاورزی را به عنوان یکی از برنامه­ های میان­مدت و بلندمدت خود در دستور کار قرار دهند. اهمیت این موضوع به اندازه ­ای است که بسیاری از کشورهای توسعه ­یافته را که زمین­ های قابل کشت مناسبی ندارند، مجبور به خرید زمین ­های کشاورزی در خارج از مرزهای خود کرده تا بتوانند با تأمین مواد غذایی استراتژیک و کاهش وابستگی به محصولات استراتژیک کشاورزی در مواقع بحران، از تهدیدها و آسیب­ های احتمالی این بخش جلوگیری نمایند. 

در کشور ما نیز توجه به بخش کشاورزی و خوداتکایی در محصولات استراتژیک همواره یکی از اولویت ­ها و محورهای اصلی برنامه ­های توسعه و همچنین سیاست­ های کلی اقتصاد مقاومتی را تشکیل داده است و با توجه به آنکه، این بخش همواره بیشترین نقش و تأثیر را در اقتصاد کشور داشته است، اما همچنان با جایگاه مطلوب خود فاصله دارد. به همین دلیل، وزارت جهاد کشاورزی با تهیه و در دستور کار قرار دادن طرح­ های خودکفایی در هشت محصول از جمله طرح خوداتکایی گندم، تلاش دارد با خوداتکایی و سپس خودکفایی در تولید گندم و دیگر محصولات استراتژیک، علاوه بر ایجاد یک سطح معقول از امنیت غذایی در کشور، از فرصت ­ها و مزیت ­های بخش کشاورزی در توسعه و رشد اقتصادی نیز بهره گیرد. در همین راستا، در گزارش پیش­رو با استناد به آمارها و گزارش­ های منتشر شده توسط وزارت جهاد کشاورزی، مرکز آمار ایران و گمرک ج.ا.ا، ضمن بررسی وضعیت تولید محصولات زراعی بخش کشاورزی طی سال­ های 1395-1385، وضعیت تولید گندم و واردات آن طی یک دهه­ ی گذشته(1395-1385) و همچنین اقدامات و برنامه ­های وزارت جهاد کشاورزی برای اجرای هر چه بهتر طرح خودکفایی گندم ارائه خواهد شد.

روند رو به رشد محصولات زراعی در چند سال اخیر

نگاهی به وضعیت تولید محصولات کشاورزی طی یک دهه گذشته نشان می­ دهد، با وجود افت و خیزهای بسیاری که سایر بخش­ های تولیدی و اقتصادی در این دهه شاهد بود، اما بخش کشاورزی همواره به عنوان یکی از پایه ­های اساسی تولید و اثرگذار اقتصادی در اقتصاد کلان کشور مطرح بوده است. اگرچه، در برخی سال­ها به دلیل بارندگی نامناسب و خشکسالی و یا سرمازدگی روند تولید محصولات کشاورزی کاهش یافته بود، اما باز هم بیشترین سهم تولید از آن محصولات کشاورزی به ­خصوص محصولات زراعی، از جمله غلات می­ باشد. به طوری­که، براساس آمارهای موجود، تولید انواع محصولات زراعی در سال زراعی 86-1385، بالغ بر 73.62 میلیون تن؛ در سال زراعی 87-1386، تقریباً 53.27 میلیون تن؛ در سال زراعی 1387-88، تقریباً 61.96 میلیون تن؛ در سال زراعی 89-1388، تقریباً 69.45 میلیون تن؛ در سال زراعی 90-1389، تقریباً 65.44 میلیون تن؛ در سال زراعی 91-1390، تقریباً 65.5 میلیون تن؛ در سال زراعی 92-1391، تقریباً 68.07 میلیون تن و در سال زراعی 93-1392، تقریباً 74.07 میلیون تن بوده و در سال زراعی 94-1393 نیز این رقم به 77.04 میلیون تن رسید.

براین اساس، اگرچه در سال زراعی 87-1386 افت بسیار محسوسی در تولید محصولات زراعی مشاهده می ­شود اما پس از آن دوباره، این بخش با روند رو به رشدی مواجه بوده است.

سهم تولید غلات نیز از کل محصولات زراعی به ترتیب، 24.02 میلیون تن معادل 32.62 درصد در سال زراعی 86-1385، حدود 12.18 میلیون تن معادل 22.9 درصد در سال زراعی 87-1386، حدود 17.93 میلیون تن معادل 28.9 درصد در سال زراعی 88-1387، حدود 19.58 میلیون تن معادل 28.2 درصد در سال زراعی 89-1388، حدود 15.01 میلیون تن معادل 22.9 درصد در سال زراعی 90-1389، حدود 15.74 میلیون تن معادل 24 درصد در سال زراعی 91-1390، حدود 16.4 میلیون تن معادل 24.1 درصد در سال زراعی 92-1391، 17.55 میلیون تن معادل23.70 درصد در سال زراعی 93-1392 و 18.24 میلیون تن معادل 23.68 درصد در سال زراعی 94-1393 بوده است.

بر این اساس، بیشترین آمار تولید غلات مربوط به سال زراعی 86-1385 بوده و از سال زراعی 90-1389، تاکنون رشد محسوسی در تولید گروه غلات مشاهده نمی­شود و تولید کمابیش از یک رقم ثابتی تبعیت کرده است.

وضعیت تولید و واردات گندم طی یک دهه گذشته

گندم از جمله محصولات استراتژیکی است که خودکفایی در تولید آن به لحاظ دستیابی به امنیت غذایی از اهمیت زیادی برخوردار است و سال­ هاست به یکی از اصلی­ترین دغدغه­ های مسئولان بخش کشاورزی تبدیل شده است. بر همین اساس، با توجه به برنامه ­ریزی ­هایی که در اوایل دهه 80 برای افزایش تولید و خودکفایی این محصول استراتژیک صورت گرفت، توانستیم برای اولین بار جشن خودکفایی گندم را در سال 1383 برگزار کنیم، اما در سال­ های پس از آن، تولید این محصول کاهش یافت و ناچار به تأمین بخشی از نیاز کشور از طریق واردات شدیم.

براساس آمارهای منتشر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی میزان تولید گندم و سهم آن از کل تولید غلات طی سال­های زراعی 1382 الی 1394 به شرح جدول ذیل است:

همچنین براساس برآوردهای صورت گرفته و اعلام وزارت جهاد کشاورزی، در سال 1395 نیز با تولید 14.5 میلیون تن گندم و رشد 62.5 درصدی آن نسبت به گذشته، بار دیگر خودکفایی در این محصول استراتژیک برای کشور رقم خورد.

آمارها نشان می­ دهد، بیشترین میزان تولید گندم مربوط به سال زراعی 86-1385 بوده و کمترین میزان تولید نیز در سال زراعی 87-1386 اتفاق افتاده است.

همچنین، بررسی‌ وضعیت واردات گندم به کشور نشان می­ دهد از سال 1380 تاکنون، به طور متوسط هر سال حدود 3 میلیون تن، و در مجموع، در این دوره زمانی بیش از 42 میلیون تن گندم وارد ایران شده است و ارزبری ورود این حجم گندم به کشور نیز برابر با 12 میلیارد و 600 میلیون دلار بوده است.

براساس آمارهای گمرک، رکورد کاهش واردات گندم در سال 1384 شکسته شده است و در این سال حدود 105 هزار تن گندم وارد ایران شد. از سوی دیگر رکورد افزایش واردات گندم در سال 1393 شکست و در این مقطع زمانی بیش از 7 میلیون و 249 هزار تن گندم وارد کشور شده است. با این حال از منظر هزینه دلاری بابت واردات گندم ، ایران بیشترین هزینه را در سال 1391 صرف کرد. در این سال، به ازای ورود حدود 6 میلیون و 700 هزار تن گندم، 2 میلیارد 580 میلیون دلار ارز از کشور خارج شد؛ این در حالی است که در سال 1393 واردات 7 میلیون و 249 هزار تن گندم هزینه ای برابر با 2 میلیارد و 379 میلیون دلار در بر داشت.[1]

نمودار زیر نیز میزان تقریبی حجم واردات گندم طی سال­ های 1382 الی 1394 را براساس آمارهای ارائه شده توسط گمرک ج.ا.ا، نشان می­ دهد.

خوزستان، رتبه نخست تولید گندم در کشور

به دلیل اقلیم و شرایط متنوع آب و هوایی کشور، تولید گندم در بیشتر مناطق امکان­پذیر بوده به طوریکه، در حال حاضر تقریباً در بیشتر استان­ ها شامل 400 شهر و شهرستان و بیش از 1000 دهستان تولید محصول گندم آبی و دیم توسط گندمکاران صورت می­ گیرد. در این میان، براساس آمار گزارش شده وزارت جهاد کشاورزی، در سال زراعی 94-1393 استان خوزستان با تولید 11.8 درصد از تولید گندم کشور در رتبه نخست تولید این محصول قرار گرفته و استان­ های فارس با 10.19، گلستان با 9.07، آذربایجان شرقی با 6.73، خراسان رضوی با 6.43، اردبیل با 6.37 و کردستان با 5.65 درصد از تولید گندم کشور در مقام­ های دوم تا هفتم جای گرفته­ اند که جمعاً 55.52 درصد از کل میزان تولید این محصول را به خود اختصاص داده ­اند. سهم مابقی استان­ ها از تولید این محصول نیز در این سال زراعی 44.48 درصد است و در بین استان­ های کشور استان گیلان با تولید 12.72 هزار تن (0.11 درصد) در رتبه آخر تولید گندم قرار گرفته است.

 طرح­ ها و برنامه­ های وزارت جهاد کشاورزی برای تحقق خودکفایی پایدار گندم

اگرچه برنامه خودکفایی تولید گندم به عنوان یکی از مهم ­ترین محصولات استراتژیک غذایی سالهاست که در دستور کار مسئولان و سیاستگذاران بخش کشاورزی قرار گرفته است، اما به دلایل متعددی از جمله، از میان رفتن شرایط مناسب اقلیمی و افزایش خشکسالی­ ها، عدم ارائه آموزش­ های مناسب به گندمکاران برای مقابله با آفات مزارع گندم، تخصیص ندادن اعتبار و نبود سیاست ­های حمایتی مناسب از گندمکاران و ... سبب شده تا طی سال­ های اخیر حجم واردات گندم به کشور افزایش یابد و سیاست خودکفایی گندم مغفول واقع شود. بر همین مبنا، وزارت جهاد کشاورزی در چارچوب سیاست­ های کلی اقتصاد مقاومتی، برای دستیابی به خودکفایی پایدار در تولید گندم اجرای چند طرح را شامل طرح کاهش ضایعات، طرح توسعه مکانیزاسیون کشاورزی، طرح مدیریت تغذیه گندم و طرح کنترل آفات، علف­ های مرز و بیماری­ ها در جهت حمایت از طرح ضریب خوداتکایی گندم در دستور کار قرار داده است که تاکنون دستاوردهایی از جمله، برقراری 4 خط ویژه اعتباری مکانیزاسیون جهت تأمین ادوات کشاورزی و نیروی محرکه با استفاده از منابع داخلی بانک کشاورزی و تأمین بیش از 58 هزار دستگاه تراکتور، 1500 دستگاه کمباین، 10 هزار و 500 دستگاه انواع کارنده و 8700 دستگاه سمپاش پشت تراکتوری؛ متمرکز شدن تمامی فعالیت ­های تولید کود زیر نظر واحد کنترل کیفی مؤسسه تحقیقات خاک و آب، تدارک و تأمین به موقع و کافی کودهای مورد نیاز در اقصی نقاط کشور، کنترل مطلوب عوامل خسارت زای گندم شامل انواع آفات و بیماری ها، کنترل و کاهش آفت سن به کمتر از 0.5 درصد و ... در راستای اجرای مناسب طرح خوداتکایی گندم به دنبال داشته است و باعث شده تا پس از چند سال دوری از خودکفایی، در سال زراعی 95-1394 نیز بار دیگر شاهد خودکفایی در تولید گندم باشیم.

کلام آخر

بخش کشاورزی در اغلب کشورها به عنوان محور توسعه اقتصادی آنها مورد توجه قرار گرفته و در این میان، تولید محصولات استراتژیک از جمله گندم از جمله هدف ­گذاری­ های کشورها در راستای تأمین امنیت پایدار غذایی به شمار می­رود. کشور ما نیز با توجه به برخورداری از شرایط مناسب کشاورزی از جمله تنوع اقلیمی، خاک حاصلخیز، نیروی کار مناسب و ... در تولید انواع محصولات کشاورزی به خصوص در حوزه غلات، می ­تواند با بهره­ گیری از این فرصت، علاوه بر دستیابی به خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک در راستای تأمین امنیت غذایی، از ظرفیت و مزیت­ های صادراتی آن نیز در رشد اقتصادی بهره گیرد. در این راستا، اجرای طرح ­های حمایتی و اختصاص اعتبار مناسب با اجرای طرح­ های خوداتکایی محصولات استراتژیک و پرمصرف کشور، از جمله اقدامات و برنامه­ های دولت برای رشد و توسعه بخش کشاورزی و تحقق امنیت پایدار غذایی به شمار می­ رود.

پژوهش خبری صدا وسیما// فاطمه حسینی