در این پژوهش برآنیم ضمن مرور کم وکیف روابط دو کشور و موانع موجود بر سر راه آن، زمینه و راهکار‌های ارتقای مناسبات را بررسی کنیم.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: همزبان و هم آئین و هم کیش؛ این‌ها ره توشه‌هایی تاریخی هستند که مردم ایران و تاجیکستان را ازگذشته تاکنون بهم پیوند داده است.
اگرچه از نظر مرزبندی‌های سیاسی و جغرافیایی هم اکنون ایران در خاورمیانه و تاجیکستان در آسیای مرکزی واقع است، اما صرفنظر از این فاصله‌ها، مقامات تهران و دوشنبه در سه دهه گذشته با وجود فراز ونشیب‌ها در مناسبات دوجانبه همواره بدنبال حفظ و تقویت روابط بوده اند. در این پژوهش برآنیم ضمن مرور کم وکیف روابط دو کشور و موانع موجود بر سر راه آن، زمینه و راهکار‌های ارتقای مناسبات را بررسی کنیم.
خیلی دور خیلی نزدیک
تاجیکستان؛ زادگاه رودکی پدر شعر پارسی و شاعرانه‌های خاطره انگیز از رود جیحون (آمو دریا)، یکی از سه کشور فارسی زبان دنیا واز کشورهای همجوار ایران است. تاجیکستان بر روی نقشه جهان، سمت راست ایران و کمی دورتر از مرز های شمال شرقی ایران واقع شده است؛ مرز مشترکی با ایران ندارد، اما با وجود جاده تاریخی راه ابریشم، باید به کم و کوتاه شدن این فاصله امیدوار بود. جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۰ پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال تاجیکستان، نخستین کشوری بود که سفارت خود را در دوشنبه پایتخت این کشور دایر کرد. در طول سه دهه اخیر تاکنون بیش از ۱۷۰ سند همکاری در زمینه‌های مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی، دفاعی و فرهنگی بین دو کشور به امضاء رسیده است.
نقش میانجی گرایانه ایران در پایان دادن به درگیری‌ها و بحران داخلی در تاجیکستان روابط دو کشور را در پایان دهه هشتاد به اوج خود رساند. در این سال‌ها جمهوری اسلامی ایران با مشارکت در استراتژی توسعه ملی تاجیکستان در حوزه‌هایی نظیر تأمین استقلال انرژی، رهایی از بن‌بست ارتباطاتی و امنیت غذایی، سرمایه گذاری‌های قابل توجهی داشته است. یکی از مهمترین سرمایه‌گذاری‌ها، اجرای چند پروژه موفق از جمله احداث نیروگاه برقابی و تونل انزاب (استقلال) است که امروزه از آن‌ها به‌عنوان نماد‌های همکاری دوجانبه ایران و تاجیکستان یاد می‌شود.
اما آغازین سال‌های دهه نود، روابط تهران – دوشنبه با بروز سو ء تفاهمایی در روابط سیاسی و فرهنگی به سردی گرائید و متاثراز اقدام‌های رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی، تاجیکستان ازعمل به تعهدات مالی خود در پروژه سد و نیروگاه سنگ توده خودداری کرد. با این حال با گذر از پیچیدگی‌های سیاسی و تغییر معادلات قدرت در منطقه و مثمرثمرواقع شدن دیپلماسی تنش زدای ایران در سال‌های اخیر، بار دیگر مقامات تهران و دوشنبه همکاری‌های دوجانبه را از سرگرفته اند.
دارایی‌های دوکشور
تاجیکستان پرآب و سرسبز با بسی کوه و رود و رودخانه، یکی از کشورهای دارنده ذخایر آبی و یکی از بزرگترین دارندگان نیروگاه‌های برقابی جهان است وایران به لحاظ برخورداری از نیروی متخصص و تجربه موفق در ساخت نیروگاه‌ها در طول سال‌های همکاری با تاجیکستان در این بخش سرمایه گذاری‌های مشترکی داشته و دستاورد آن ساخت چند نیروگاه و سد در تاجیکستان است.
همچنین ایران و تاجیکستان هر دو معدن خیز هستند ایران با بیش از ۶۸ نوع ماده معدنی و تاجیکستان با بیش از ۴۰ نوع ماده معدنی و فلز گرانبها، در دنیا بی نظیرند. در این بخش نیز دو کشوردرچارچوب همکاری‌های سازمان اقتصادی اکو و با امضای قرارداد معدنی بین دو سازمان زمین‌شناسی ایران و تاجیکستان، همکاری‌های خود را توسعه داده اند و مقامات تاجیکستان با توجه به پیشرفت‌های تکنولوژیکی ایران در زمینه اکتشاف مواد معدنی و فعالیت‌های زمین شناسی، تمایل خود را برای استفاده از فناوری و دانش متخصصان ایرانی اعلام کرده اند.
تاجیکستان کشوری محصور درخشکی است و با سرمایه گذاری ایران در ساخت تونل انزاب و فراهم شدن امکان پیوستن تاجیکستان به راهگذر بین المللی شمال جنوب و احیای راه ابریشم که چین، تاجیکستان، افغانستان و ایران را به هم متصل می‌کند درواقع یکی ازهمکاری‌های شاخص دو کشور در حوزه ارتباطات و حمل ونقل بین المللی رقم خورده است. ساخت و راه اندازی چند طرح صنعتی، عمرانی، آموزشی و سلامت در تاجیکستان نیز از دیگر همکاری‌های تهران با دوشنبه است.
تاجیکستان یکی از بزرگترین تولید کنندگان آلومینیوم و نخ پنبه در منطقه است؛ حال آنکه ایران وارد کننده هر دوی این محصولات است و بطور قطع همکاری دوجانبه در این خصوص سودآوری دو طرفه خواهد داشت. صادرات میوه تاجیکستان به ایران هم می‌تواند یکی از زمینه‌های مناسب برای گسترش همکاری‌ها باشد. در خصوص صادرات آب و برق نیز با توجه به نیاز روز افزون ایران به این منابع، تهران و دوشنبه می‌توانند شریک تجاری پایداری برای هم باشند. (بدوحی، ۱۳۹۰)
روند مبادلات تجاری
آمار‌های معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران بدون احتساب تجارت نفت و فرآورده‌های نفتی نشان می‌دهد در هشت ماه اول سال ۱۳۹۹ نسبت به بازه مشابه سال قبل از آن، تاجیکستان با خریداری ۱۲ میلیون دلار کالای ایرانی در پله شانزدهم مقاصد صادراتی در بین ۲۰ کشور همسایه و همجوار ایران ایستاده است. ارزش صادرات از تاجیکستان در این مدت رشد ۳۰ درصدی داشته است. اما واردات از این کشور با ۷ / ۴ میلیون دلار ارزش، نسبت به مدت مشابه با کاهش ۶۴ درصدی روبه‌رو بوده است. این آمار نبود توازن در میزان مبادلات تجاری ایران و تاجیکستان در مقایسه با ظرفیت‌های دو کشور برای افزایش مراودات را بخوبی نمایان می‌کند.
فقدان ارتباط مستقیم مواصلاتی و بانکی و در نتیجه آن، انجام صادرات و تبادلات ارزی بصورت غیرمستقیم واز طریق کشور ثالث، یکی از مهمترین دلایل پایین بودن مراودات تجاری ایران و تاجیکستان است. به گفته کارشناسان، این موضوع ارتباطی با مسئله تحریم‌های آمریکا برضد ایران ندارد. رئیس اتاق مشترک ایران و تاجیکستان می‌گوید: در ۲۴ سال اخیر که من با کشورهای آسیای میانه کار می‌کنم، و با وجود اینکه یک بانک ایرانی در تاجیکستان فعال است تا کنون هیچ گشایش اعتبار یا تبادل ارزی بانکی وجود نداشته است.
محمدحسن روشنک درتوضیح آمارمنتشرشده درباره کاهش روابط تجاری ایران و تاجیکستان درسال‌های اخیرهم تصریح می‌کند: طبق آمار رسمی، تجارت ما با تاجیکستان به شدت کاهش داشته است، اما دلیل کاهش این نبوده که کالا به تاجیکستان نرفته بلکه به خاطر اختلافیست که بین تاجیکستان و ترکمنستان وجود دارد وچون امکان ارسال مستقیم کالا از ایران به تاجیکستان وجود ندارد ناگزیر کالا‌ها از طریق کشورهای دیگر وارد تاجیکستان می‌شود. واردات ایران از تاجیکستان بیشتر به مواد اولیه و علوفه دام و طیور اختصاص دارد.
همچنین پنبه، پیله کرم ابریشم، نخ‌های پنبه‌ای، کاغذ و مقوا نیز از دیگر اقلام وارداتی از تاجیکستان هستند. مهمترین زمینه‌ها و اقلام صادراتی جمهوری اسلامی ایران به کشور تاجیکستان نیز در زمینه‌های صنایع غذایی، بهداشتی و درمانی، بخش‌های مختلف تولیدی، ماشین آلات کشاورزی و مصالح ساختمانی شامل پلی اتیلن، کلرو وینیل، رنگ و رزین، دارو، شوینده‌ها، لوله و شلنگ، مصالح ساختمانی، شیرینی و شکلات، نخ‌های پروپیلن همچنین خدمات فنی و مهندسی می‌باشد.
چشم اندازی از همکاری‌های راهبردی
ایران و تاجیکستان با چند تهدید مشترک روبه‌رو هستند که مهمترین آن‌ها قاچاق مواد مخدر، تروریسم و افراط‌گرایی است. در منطقه آسیای مرکزی دو کانون با ظرفیت‌های بالا برای فعالیت گروه‌های تروریستی وجود دارد؛ مورد نخست دره فرغانه است، منطقه‌ای بین تاجیکستان و ازبکستان و قرقیزستان که در صورت بروز ناآرامی و بی‌ثباتی در آن، کل منطقه تحت تأثیر قرار می‌گیرد. کانون دوم بی‌ثباتی گسترۀ مرز‌های شمالی افغانستان با کشورهای آسیای مرکزی به‌ویژه تاجیکستان است که وقوع بحران در آن، امنیت ایران را در معرض تهدید قرار می‌دهد. ازسوی‌دیگر، بعد از شکست داعش در سوریه و عراق نگرانی‌هایی از حضور و فعالیت مجدد نیرو‌های داعشی در کشورهای آسیای مرکزی وجود دارد؛ لذا همکاری دوکشور می‌تواند به صلح و ثبات منطقه و درنهایت امنیت آن کمک کند. (عسگریان، ۱۳۹۹) احیای پیوند‌های دیرینه و تعمیق روابط مردمان ایران و تاجیکستان علاوه بر اینکه در گرو شاخصه‌های مهمی همچون توسعه همگرائی فرهنگی، اعتمادسازی وپیش گیری از شکل گیری تنش‌های خزنده است، تا حد زیادی مستلزم توسعه همکاری‌های اقتصادی دو کشور نیز هست. (بدوحی، ۱۳۹۰)
با توجه به هم‌زبانی دو کشور ایران و تاجیکستان، بحث گردشگری هم می‌تواند عامل دیگر همکاری میان طرفین باشد. همچنین با وجود ذخایر نفت وگاز در تاجیکستان و پیشتازی فنی و سابقه دیرینه ایران در این حوزه می‌توان گفت ایران و تاجیکستان علاوه بر گسترش همکاری‌ها در زمینه اجرای پروژه‌های نفت و نیرو و سدسازی، در حوزه صنایع غذایی واکتشاف و استخراج معادن و فلزات نیز ظرفیت بالایی برای همکاری دارند که در این رابطه، بخش‌خصوصی دو کشور را می‌توان بیشتر از گذشته به یکدیگر متصل کرد.
پرواضح است تحکیم و استمرار پایدار روابط همه جانبه، زمانی تحقق خواهد یافت که گفتگو‌های دو کشور به صورتی مستقیم و بدون تأثیرپذیری از فشار کشورهای خارجی صورت گیرد.
ایران در برهه‌هایی بعد از روسیه و چین رتبه سوم سرمایه‌گذاری در تاجیکستان را کسب کرده است. شمار زیادی از فعالان بخش خصوصی ایران در زمینه‌های کشاورزی، صنایع پایین و بالا دستی و عمرانی در این کشور فعالیت می‌کنند.
سرمایه گذاری قابل توجه دولت ایران بویژه در ساخت نیروگاه و تونل و ... حاکی از ظرفیت تاجیکستا ن برای تبدیل شدن به شریک بزرگ اقتصادی ایران در آسیای مرکزی است. از این رهگذر، تاجیکستان هم می‌تواند از طریق بنادر جنوبی ایران هم به منطقه ترانزیتی چابهار و هم به آب‌های آزاد دسترسی داشته باشد و این در حالی است که مسیر دسترسی ایران به اروپا از طریق تاجیکستان نیز فرصتی ایده‌آل برای ارتقای اقتصاد و تجارت ایران فراهم می‌کند.
در مجموع تجربه سه دهه همکاری ایران و تاجیکستان، مبین این واقعیت است که اشترکات فراوان تاریخی و فرهنگی مردمان دو کشور در کنار دستاورد‌های اقتصادی حاصل از سرمایه گذاری‌های مشترک، سرمایه بزرگی برای حکمرانان کنونی تهران و دوشنبه است تا با ورزیدگی سیاسی و مدیریتی و آسیب شناختی مناسبات، امکان توسعه بیش از پیش روابط را فراهم کنند.
منابع
- خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران – ایرنا- https://www.irna.ir/news/۸۴۴۲۲۹۰۳
- پایگاه خبری معدن نیوز https://www.madannews.com/Fa/News/۶۱۵۷۴۸
- پایگاه وزارت صنعت، معدن و تجارت https://www.mimt.gov.ir/fa/news/۵۸۹۱۱
- عسگریان، حسین (۱۳۹۹) https://tisri.org/?id=tjg۳jmaq
- بدوحی، منوچهر (۱۳۹۰) http://prb.iauctb.ac.ir/article_۵۲۴۳۸۹.html
- خبرگزاری کار ایران – ایلنا- ۴/۱۰۵۸۳۳۹/ https://www.ilna.news
- دنیای اقتصاد https://donya-e-eqtesad.com-۴/۳۷۱۷۰۲۲-
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران – ایرنا- https://www.irna.ir/news/۸۳۵۹۸۱۳۳