در رسانه ملی و زبان معیار گفتاری باید از کلماتی استفاده شود که ساده و برای عموم مردم قابل فهم باشد
در رسانه ملی و زبان معیار گفتاری باید از کلماتی استفاده شود که ساده و برای عموم مردم قابل فهم باشد و از طرف دیگر چون زبان رسانه ملی، به ویژه زبان خبر، الگویی برای جامعه محسوب می‌شود، باید تا حد ممکن از به‌کارگیری واژگان نامناسب و نادرست خودداری‌کرد.
در ادامه، بیشتر اشکالاتی که در زبان خبر مشاهده می‌شود، آورده شده‌است. نکته درخور توجه این است که رفع این اشکالات علاوه برحفظ زبان فارسی معیار، باعث روان و ساده‌تر شدن خبر هم می‌شود.
مسائل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، علمی، اقتصادی، تاریخی، ارتباط‌‌ها و آمیزش‌های مسالمت آمیز یا قهرآمیز جوامع انسانی با یکدیگر، از علل قرض‌گیری‌زبانی است. رایج‌ترین نوع قرض‌گیری، "واژگانی" است. این نوع قرض‌گیری در دهه‌های اخیر سرعت بیشتری یافته‌است و قرض‌گیرندگان اغلب کشورهای مصرف‌کننده به‌خصوص در حوزه علم و فناوری هستند.
گرته‌برداری یا ترجمه قرضی در سه بخش واژگانی، معنوی و نحوی دیده‌می‌شود.
گرته برداری واژگانی
"mass
media"، رسانه جمعی، گروهی، نوعی گرته‌برداری است که متناسب با ساختار زبان
فارسی است(صفت و موصوف به درستی معنی شده‌است). اما برخی از گرته‌برداری‌های تحت‌اللفظی
در زبان فارسی مصطلح نیستند و معنای آنها برخلاف مقصود زبان وام دهنده است.
گرته برداری معنوی
برخی واژگان از طریق ترجمه وارد زبان فارسی شده‌اند اما در ترجمه فقط به معنای اول آنها توجه و از معانی دیگر آنها غفلت شده‌است؛ از این واژگان می‌توان به "نرخ" "شرایط" و "شانس" اشاره‌کرد.
نرخ(rate ): سنجیدن، سرعت، ارزش، قیمت و میزان، ......
نرخ در زبان فارسی در معنای" مَبلَغ" جا افتاده‌است و نمی‌توان به جای کلمات دیگر از آن استفاده‌کرد.
"براساس تعرفه‌های جدید نرخ آب و برق افزایش می‌یابد." (درست)
"با اجرای طرح بیمه سلامت، نرخ مرگ و میر کاهش می‌یابد." ( نادرست)
پیشنهادی:
"با اجرای طرح بیمه سلامت، مرگ و میر کاهش می‌یابد."
"نرخ بیکاری و کسری بودجه آمریکا همچنان روند صعودی را طی‌می‌کند و این کشور با مشکلات اقتصادی زیادی روبه روست."
پیشنهادی:
"بیکاری و کسری بودجه آمریکا همچنان روند صعودی را طی‌می‌کند و این کشور با مشکلات اقتصادی زیادی روبه روست."
شانس(chance):احتمال، شانس، بخت، فرصت، ...اصل این واژه، فرانسوی است که با تلفظ انگلیسی به زبان فارسی راه یافته‌است. گاهی در موقعیت‌ها و جملات مختلف باوجود اینکه می‌توان از مترادف‌های این واژه استفاده کرد، فقط از "شانس" استفاده‌می‌شود.
"با تمرین مستمر و مداوم، تیم ایران شانس بیشتری برای پیروزی دارد."
پیشنهادی:
"با تمرین سخت و مداوم، احتمال بیشتری وجود دارد که تیم ایران پیروزشود."
"با تمرین سخت و مداوم، احتمال پیروزی تیم ایران بیشتر می‌شود."
"کسانی که به تغذیه خود توجه نمی‌کنند، شانس ابتلا به این بیماری را دارند."
پیشنهادی:
"کسانی که به تغذیه خود توجه نمی‌کنند، احتمال دارد به این بیماری مبتلا شوند."
"شانس شکست تیم عربستان در خانه‌اش بیشتر خواهدشد."
پیشنهادی:
"احتمال شکست تیم عربستان در خانه‌اش بیشترخواهدشد."
"شانس باخت تیم عراق بیشتر از بردن است."
پیشنهادی:
"احتمال باختن تیم عراق بیشتر از بردن است."
شرایط (condition): وضع، موقعیت، حالت،...
شرایط جمع شریطه است و بهتر است به جای آن از واژه‌های وضع، اوضاع، موقعیت، مواقع و ... استفاده‌کرد.
"در این دیدار، دو طرف بر استفاده از ظرفیت بالای همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه برای بهبود شرایط سیاسی و اقتصادی منطقه تأکیدکردند."
پیشنهادی:
"دراین دیدار دو طرف بر استفاده از ظرفیت زیاد همکاری‌های دو و چند جانبه برای بهبود وضع سیاسی و اقتصادی منطقه تاکیدکردند."
"جاده ها به علت شرایط بد آب وهوایی بسته است."
پیشنهادی:
"جاده‌ها به علت آب وهوای بد بسته است."
"جاده‌ها به علت بدی آب و هوا بسته است."
"جاده‌ها به علت وضع بد آب و هوا بسته است."
"شرایط بد آب و هوایی از جمله گرمای هوا و وزش باد موجب گسترش دامنه آتش‌سوزی شده‌است."
پیشنهادی:
" گرمای هوا و باد موجب گسترش آتش سوزی شده."
گرته‌برداری نحوی
به این قسمت در بخش ساختار جمله(تقلید از ساختار مجهول به تقلید از ساختار زبان بیگانه) اشاره شده‌است.
"جمع" در زبان فارسی:
علامت جمع در زبان فارسی"ها" و"ان" است. در کتاب‌های مختلف دستور زبان فارسی آمده‌است که از علامت جمع "ها" برای غیر جاندار و "ان" برای جاندار استفاده می‌شود. اما در زبان فارسی معاصر، به‌خصوص در گفتار، حتی برای جمع جاندار هم بیشتر از "ها" استفاده می‌شود.
مردها
زن‌ها
"نظامی‌های رژیم صهیونیستی به خانه‌های فلسطینی‌ها حمله‌کردند."
نکته: گاهی"ان" علامت صفت فاعلی یا قید زمان، مکان و شباهت است، نه علامت جمع؛ مانند
صبحگاهان، برگ‌ریزان، شامگاهان، عقدکنان، تابان، خرامان، شبانگاهان، کندوان و....
در کلمات مختوم به"ه" غیرملفوظ در فارسی امروز، هنگام جمع بسته‌شدن با "ان"، "ه " در نوشتن حذف می‌شود، اما تلفظ کسره می‌ماند و به علت التقای دو مصوت"e" و"a" حرف "گ" میان آن دو قرارمی‌گیرد. البته حرف"گ" در برخی کلمات فارسی وجود داشته است؛ مثل بندگ.
شیرخوارگان، سیاه جامگان، پرندگان، بندگان، مردگان و . . . . .
برخی نشانه‌ها، خاص کلمات عربی است و نباید با کلمات فارسی به‌کاررود؛ از جمله "ون"، "ین" و"ات".
"ون" در عربی، علامت جمع مذکرسالم درحالت رفعی است. در زبان فارسی این علامت به کلمات عربی‌ای می‌چسبد که به "ی" ختم شده‌باشند.
سیاسی: سیاسیون
روحانی: روحانیون
انقلابی: انقلابیون
در متون معیارعلمی، بهتراست این کلمات با علامت جمع فارسی" ان" و "ها" جمع بسته شوند؛ روحانیان، انقلابی‌ها...
"ین" در زبان عربی، علامت جمع مذکرسالم در حالت جری یا نصبی است اما در زبان فارسی این جمع بیشتر با برخی کلمات عربی متداول در فارسی به کار می‌رود که به صامت ختم‌شده‌باشند؛ مثل محصلین، مظلومین، مؤمنین، مسافرین و...
درمتون معیار علمی، بهتراست این کلمات با علامت جمع فارسی جمع بسته شود؛ محصلان، مظلومان، مؤمنان، مسافران و . . . .
نکته:" بازرس" و "داوطلب" که اولی مشتق فارسی و دومی ترکیب فارسی و عربی است، نباید با "ین" جمع بسته شوند.
"داوطلبین آزمون سراسری می‌توانند برای نام نویسی به سایت سنجش مراجعه‌کنند."
پیشنهادی:
"داوطلبان آزمون سراسری می‌توانند برای نام نویسی به پایگاه سنجش مراجعه‌کنند."
"نیروهای امنیتی بحرین به تجمعات انقلابیون یورش‌بردند."
پیشنهادی:
"نیروهای امنیتی بحرین به تجمعات انقلابی‌ها حمله‌کردند."
"گزارشات بازرسین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نبود انحراف در برنامه هسته‌ای ایران را تاییدمی‌کند."
پیشنهادی:
"گزارش‌های بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نبود انحراف در برنامه هسته‌ای ایران را تاییدمی‌کند."
جمع با "ات"
"ات" علامت جمع مؤنث سالم در زبان عربی است. در زبان عربی، مصدرهایی که بیشتر از سه حرف دارند، با "ات" جمع بسته‌می‌شوند و این قاعده در زبان فارسی نیزپذیرفته شده‌است.
افعال: احساس(احساسات) افتعال: اطلاع(اطلاعات)
تفاعل: تصادف(تصادفات) مفاعله: مذاکره(مذاکرات)
انفعال: انتخاب(انتخابات) تفعّل: تعهد(تعهدات)
در زبان عربی، گاه"ات" بر "نوع" نیز اطلاق‌شده و پاره‌ای از کلمات با "ات" جمع بسته‌می‌شوند؛ نبات: نباتات(انواع نبات)، مقام: مقامات(انواع مقام).
نکته: در زبان فارسی به دنبال نام برخی مکان‌ها "ات" آمده‌است، این "ات" برمنطقه دلالت‌می‌کند و معنی جمع ندارد؛ لواسان: لواسانات(منطقه لواسان)، شمیران: شمیرانات(منطقه شمیران).
نکته: در زبان فارسی برخی کلمات جمع با "ات" به‌کار رفته‌است که مفرد آنها یا تبدیل "ات" به "ها" در زبان فارسی معمول و مرسوم نیست؛ مانند صادرات و واردات، سازمان تبلیغات اسلامی، مطبوعات، انتخابات، مقررات . . .
انحراف از معیار در جمع با "ات"
"ات" خاص کلمات عربی است، بنابراین، کلمه غیرعربی- اعم از فارسی، ترکی، مغولی، لاتین – با "ات" جمع بسته نمی‌شود؛ درغیراین صورت غلط محسوب‌می‌شود.
کلمات فارسی: آزمایش، گزارش، پیشنهاد، سفارش، فرمایش، دستور، تراوش و . . .
لاتین: پاکت، تلگراف، نمره...
نکته: در زبان عربی، مصدرهای سه حرفی با "ات" جمع بسته نمی‌شوند؛ پس:
"نظرات"، "خطرات"، "اثرات" و "نفرات" نادرست است.
..........................................
پژوهش خبری// گردآوری: سرکار خانم آذر شاهی