کار خبرنگار، انعکاس رخدادهایی است که قابلیت تبدیل شدن به خبر و اطلاع رسانی به جامعه دارد. حرفه خبرنگاری، با خبر سروکار دارد و خبرنگار آن را به شیوه­های گوناگون به مخاطبان خود می­رساند. لازمه خبرنگار خلاق بودن، داشتن علم و دانش، تجربه و جسارت است تا در کنار آن با سرعت، دقت و صحت به عنوان سه اصل مهم کار خبری بتواند موفق عمل کند. همانطور که پیامبران ما از طریق وحی توانستند جامعه را از جریان تاریکی و گمراهی مطلع سازند، خبرنگاران متعهد نیز با صدا و تصویر خبری و قلم و کاغذشان مردم جامعه را از پیرامونشان آگاه می کنند. اینکه چه رویدادهایی دور و برِ آنها رخ می دهد و آن رویدادها را می­ توان از رسانه­ های مختلف الکترونیکی، مکتوب و تصویری نشان دهند. به قول استادان و پیشکسوتان فن خبرنگاری، تجربه، دانش و شمّ خبری مهم ترین ملزومات یک خبرنگار است که با فراگیری آنها می ­تواند سری در سرها در بیاورد. 

جامعه ایران از صد سال پیش نام­هایی نظیر ملک المتکلمین، میرزاجهانگیر خان صور اسرافیل، ملک الشعرای بهار و سیدحسین فاطمی را در عرصه روزنامه ­نگاری به خود دیده است، با ورود رادیو و تلویزیون به ایران، به ویژه در دوران دفاع مقدس شاهد چهره­های خبرنگاران نامدار و پرتلاشی همچون شهیدان غلامرضا رهبر(مبدع خبرنگاری جنگ)، محمود صارمی (چهره ماندگار عرصه اطلاع رسانی)، محسن خزائی(خبرنگار مدافع حرم)، سیدحمیدرضا حسینی (شهید منا) و ... بوده ­ایم که با مجاهدت ها و از جان گذشتگی در عرصه خبر فعالیت می­ کردند. اکنون نیز خبرنگاران با اطلاع رسانی درست و به موقع، گاهی در تغییر یک تصمیم یا افشای ماهیت یک جریان سیاسی یا اقتصادی به سود مردم جامعه و منافع ملی، راه اسلاف خود را ادامه می دهند.

خبرنگار کیست؟

به عنوان ساده­ ترین تعریف می­ توان گفت خبرنگار کسی است که به حرفه خبرنگاری مشغول است، یعنی خبر و گزارش های خبری را برای چاپ در روزنامه ­ها، مجلات، نشریات و یا برای پخش از رادیو و تلویزیون و اینترنت گردآوری، انتخاب و ارائه می ­کند و یا بر انجام این کارها نظارت دارد. همچنین حجت الله عباسی خبرنگار را فردی می­داند که با استفاده از منابع، وظیفه تهیه گزارش (مکتوب،صوتی وتصویری )کامل و جامع و قابل پخش از یک واقعه را بر عهده دارد .خبرنگار باید بتواند مهارت های مرسوم گزارشگری را با مهارت ­های جدیدتر تلفیق کند. به کارگیری مهارت های مرسوم و سنتی خبرنگاری به این معناست که او باید بتواند مطالب خود را صریح و به زبان تصویری یا نوشتاری قابل فهم درآورد. همچنین باید بتواند موقعیت­ های پیچیده را برای رادیو یا مطبوعات به زبانی شیوا توضیح دهد. از همه مهم­تر، شم بویایی خوبی برای کشف حقایق داشته باشد یعنی بتواند با کنجکاوی فراوان از جزئیات خبر، سردربیاورد و بداند چه عواملی، یک رویداد خبری خوب و مناسب را تشکیل می­ دهند. به عبارت دیگر باید بداند، چگونه می­ توان این رویداد را به یک گزارش خبری پرسر و صدا تبدیل کرد.

علاوه بر این یک خبرنگار باید در کار با سبک ها و تجهیزات فنی قدیمی و مدرن راحت باشد. به بیان دیگر باید از توانایی ­های لازم از قبیل آشنایی با دوربین، آشنایی با تصویربرداری و صدا برداری، تدوین نوارهای صوتی و تصویری، نوشتار، گردآوری و ضبط منابع، آشنایی کامل با کامپیوتر، مهارت کار با اینترنت و ایمیل، دسترسی به پل های ارتباطی و همچنین راهبری مصاحبه­ های رادیویی و تلویزیونی و ... برخوردار باشد.

چگونه خبرنگاری خلاق باشیم؟

امروز کار خبرنگاران برای جلب نظر مخاطبان سخت­تر شده است؛ آنها مرتب باید حرف­ های نو تولید کنند که جز با داشتن خلاقیت ممکن نیست. شاید نیازی نباشد تا بگوییم "خبرنگاری خلاقانه" چرا که خبرنگاری خود معنی خلاقیت را با خود همراه دارد یا حداقل باید داشته باشد. اساس خبرنگاری این است که حرفی تازه، گیرا و جالب توجه به مردم بگوید. خبرنگاران همیشه نگرانند که چقدر حرف شان برای مخاطب تازگی دارد و خبر نو و تازه بعدی را از کجا بیاورند؟

خبرنگاریِ خلاقانه به مهارت نیاز دارد. مهارتی که آموختنی است. امروز با رقابت رسانه­ ای که وجود دارد خبرنگاران باید بیشتر تولید کنند. فشار تولید ممکن است شما را به این فکر بیندازد که کار خبرنگار بیشتر فرآوری اخبار است و کمتر با جستجو و تحقیق سر و کار دارد بویژه اینکه دسترسی به اینترنت به راحتی اطلاعات را در اختیار شما می­ گذارد ولی در اینترنت اقیانوسی از اطلاعات درست و غلط وجود دارد که در آن هرجویای حقیقتی ممکن است راه را گم کند. نوآور بودن نیاز به کار و زحمت زیاد و صرف وقت دارد. این کارِ افراد کم اشتیاق نیست کار زیاد و مداوم به طرز فکری تازه و تغییر عادت های پیشین نیاز دارد.

خبرنگار خلاق باید کنجکاو باشد! حتی برای اتفاقات ساده، چقدر پیش می ­آید از کنار یک کارگاه ساختمانی عبور کنید، بدون اینکه بپرسید :"اینجا چه می سازید؟"، "باید آنقدر درباره همه چیز کنجکاو باشید که حتی وقتی به یک دیوار سفید نگاه می کنید از خودتان بپرسید "چطور شده این دیوار سفید شده؟"چرا رنگ دیگر ندارد؟!

اما چگونه می شود حس کنجکاوی را تقویت کرد؟ واضح است باید تمرین کنید. اما دقت کنید؛ این کار، درست و اصولی انجام گیرد؛ چون در غیر این صورت آدم غیرقابل تحملی خواهید شد. باید بدانید در چه موردی و کجا و در چه شرایطی کنجکاوی لازم است؟ بدون درک شرایطی گفته شده نه تنها کنجکاوی شما به عنوان خبرنگار جذاب و شورانگیز نیست بلکه ناراحت کننده بوده و شما را غیر قابل تحمل می­ سازد.

با تمرین کنجکاوی؛ شما در مقابل هر حرفی که از کسی می­ شنوید یا مطلبی که در روزنامه یا مجله می­ خوانید و حتی موقع قدم زدن مرتب با خود فکر می ­کنید،"این قضیه عجیب به نظر می­ رسد" یا "اصل ماجرا چیست؟" یعنی شک نسبت به هر چیز، و اینجاست که باید مراقبت کنید این شک تبدیل به بدگمانی نشود و فقط شما را برای رسیدن به پاسخ­ های بهترو کامل­تر راهنمایی کند.

خودتان را مجبور کنید؛ سوالاتی مطرح کنید که با اطلاعات موجود، جوابی برایشان پیدا نمی ­کنید. با بخش "خلاصه خبرها" و اخبار کوتاه در روزنامه­ ها شروع کنید. کوتاه ­ترین خبرها را انتخاب و سعی کنید سوالاتی را طرح نمایید که نویسنده بی ­جواب گذاشته است. به اولین واکنشی که در مقابل اخبار می ­بینید، توجه کنید. برای لحظه­ ای بی ­طرفی را کنار بگذارید و فکرتان را به کار بیندازید. اولین واکنش یا فکری که به ذهنتان می­ رسد چیست؟ آیا این همان فکری است که به ذهن دیگران هم می ­رسد وقتی این واکنش را به چالش می ­کشید، چه اتفاقی می ­افتد؟ شما را به کجا می ­کشاند؟در برخورد با مسائل روزمره و تکراری همیشه از خودتان بپرسید "چه چیزی می­توانم بگویم که تازه و نو باشد؟ خوبی این روش این است که برای این کار لازم نیست شما اطلاعات خاصی داشته باشید فقط باید پرسشگر و کنجکاو باشید. 

خبرنگار خلاق بصیرت خبری دارد، برای یافتن سوژه‌های خبری، بصیرت خبرنگار نیز نقش مهمی دارد. گاهی اوقات جالب‌ترین و قوی‌ترین سوژه‌های خبری را می‌توان در کنفرانس‌های خبری و گردهمایی‌هایی که ارزش خبری ندارند پیدا کرد. برگزارکنندگان برخی از کنفرانس‌های خبری، گاهی وقت‌ها آن‌چه را که باید بگویند نمی‌گویند. وقتی می‌فهمید که در یک کنفرانس خبری سوال‌هایی هست که بی‌پاسخ مانده، بلافاصله برای دریافت پاسخ آن‌ها دست به‌ کار شوید. شاید چیزی که به‌دست می‌آورید منجر به تولید بهترین گزارش خبری شود.

ما در زندگی روزمره خود از مقابل ده‌ها حادثه و سوژه خبری می‌گذریم که یا آن‌ها را نمی‌بینیم یا این‌که بی‌دقت از کنار آن می‌گذریم. بسیاری از این حوادث برای بییندگان عادی جنبه خبری ندارند ولی اگر خبرنگار به آن حوادث جان خبری بدهد مخاطبان به ارزش خبری آن حوادث پی می­ برند.

ویژگی ­ها و وظایف خبرنگارانِ خلاق و حرفه ای

خبر و گزارش درخشان، حاصل کار ویژگی­ ها و مهارت ­های خبرنگار خلاق و حرفه ­ای است. از ویژگی ­ها و خصوصیات فردی و شخصیتی خبرنگاران عبارت است از: کنجکاوی ، پرسشگری، تیزبینی و نکته سنجی، سریع الانتقال بودن، ضریب هوشی بالاتر از سطح جامعه (شامل هوش ژنتیک IQ و هوش هیجانیEQ)، خلاقیت، مسئولیت پذیری، فروتنی و پایبندی به اخلاق بخشی از این ویژگی­ های خبرنگار است.

اما اینها، کافی نیست؛ گرچه احراز آن ضروری است. هر خبرنگاری باید واجد برخی از ویژگی­ های حرفه ­ای نیز باشد و برای رسیدن به این خصوصیات علاقمندانه و مسئولانه تلاش کند و حتی کسب آن را بخشی مهم از وظایف خود بداند. این ویژگی ها عبارتند از:

1- آشنایی با قواعد نگارش و ادبیات فارسی: لازم است کتاب های مربوط به دستور زبان و آیین نگارش و درست نویسی را بخواند. مطالعه باید کارِ اول شما باشد. چرا که به افزایش دایره لغت شما و آسانتر نوشتن کمک زیادی می ­کند.

2- فراگیری اصول و روش های سوژه یابی، تنظیم و تدوین خبر، مصاحبه و گزارش

3- تشخیص ارزش های خبری

4- توانایی یادداشت برداری و تندنویسی

5- توانایی کار با فناوری­ های دریافت و ارسال خبر: (ایمیل، فکس، کار با ریکوردر، ضبط صوت، دوربین، تلفن همراه، اینترنت، شبکه­ ها و رسانه ­های اجتماعی و...)

6- آشنایی کامل با فضای مجازی و توانایی کار در این محیط

7- دارا بودن اطلاعات عمومی مناسب در همه زمینه ها: (گفته ­اند؛ روزنامه نگاران اقیانوسی هستند به عمق یک متر: یعنی از همه چیز سر رشته دارند و کمی از آن را می دانند!)

8- فراگیری اطلاعات تخصصی و جامع در مورد حوزه فعالیت خبری خود: (اینجا دیگر باید عمیق و تخصصی بدانند، منابع خبری، هر حوزه و سازمان ها و نهادهای ذیربط آن را بدانند و ...بدین ترتیب است که کم کم در قد و قامت یک کارشناس در حوزه مربوط به خود ظاهر می شوند)

9- آگاهی کامل از وقایع جاری و مسایل روز

10- آگاهی از سیاست­های خبری رسانه ملی: (هر رسانه ­ای برای خود، سیاست ­هایی دارد که خبرنگار باید چارچوب­ های اصلی آن را بشناسد و در این چارچوب­ ها فعالیت کند. در غیر این صورت قادر به ادامه فعالیت در آن رسانه نخواهد بود.)

11- شناخت منابع خبری و ارتباط مستمر با آنها

برای رسیدن به جایگاه یک خبرنگار خلاق و حرفه­ ای چه ویژگی­ های دیگری نیاز است؟

1- مدیریت زمان و وقت شناسی و رعایت دقیق آن: درهنگام ملاقات با دیگران، مصاحبه ها و حضور در مجامع، کنفرانس ­ها و گردهمایی ها و توجه به زمان در آماده سازی و انتشار اخبار.

2- بهره­ گیری از تجارب دیگران و پرسش از پیشکسوتان و مجرب­ ها: (ندانستن عیب نیست ، نپرسیدن عیب است. پس خجالت نکشید و هر آنچه نمی دانید بپرسید این طور داناتر خواهید بود.)

3- کنار گذاشتن پیش فرض­ ها در هنگام تهیه خبر و جستجوی واقعیت ها

4- پرهیز از تعصب و یکجانبه نگری: (رعایت اصل بی طرفی در تهیه خبر)

5- همدلی با مخاطبان، شناخت آنان و تلاش برای اثرگذاری برمخاطب: (لازم است خبرنگاران با اصول ارتباطات انسانی و شیوه های اِقناع و تبلیغ و مخاطب شناسی آشنا باشند. این مهارت مهم ارتباطی؛ از شما شخصیتی دوست داشتنی و مهربان می سازد و در عین حال، شما را از غرض ورزی و غیرمنصف بودن دور می کند. "همدلی" یعنی خود را به جای دیگران قرار دادن و از دریچه نگاه او به زوایای پیرامون نگریستن.

6- شناخت عرصه رقابتی رسانه بویژه در فضای مجازی

7- آراستگی ظاهری و رعایت عرف جامعه: (خبرنگاران باید دوست داشتنی و جذاب باشند. چون با قشرها و گروه­ های مختلف مردم و مسئولان سروکار دارند. بخشی از این جذابیت از راهِ داشتن ظاهر آراسته و مناسب به دست می­ آید؛ بخشی دیگر نیز حاصل شخصیت دوست داشتنی است).

8- شخصیتی منعطف و دوست داشتنی: بهترین خصوصیت یک خبرنگار همین است: شخصیتی دوست داشتنی و منعطف. با هر کسی کنار بیاید؛ مردم از صحبت با او احساس رضایت کنند. زیرا او در درجه اول یک انسان است، سپس یک خبرنگار. بنابراین هیچ گاه نباید خود را بالاتر از بقیه بداند. فروتنی و تواضع آدم ها را دوست داشتنی می کند. این را و اما دیگر ویژگی های مهم یک خبرنگار و مصاحبه گر که البته در ایجاد یک شخصیت دوست داشتنی موثرند:

9- پشتکار

10- قدرت و توانایی تجزیه و تحلیل مسائل

11- نقش بازی کردن در مصاحبه ها (در صورت نیاز): "استاد فریدون صدیقی" در مقالات و سخنرانی های آموزشی خود از جریان مصاحبه به عنوان یک تئاتر نام می برد که گاه شما بر خلاف شخصیت واقعی در این صحنه باید نقش هایی را برعهده گرفته و بازی کنید... چرا؟ روشن است؛ برای رسیدن به هدف خود؛ یعنی کسب اطلاعات صحیح و واقعی از مصاحبه شونده.

12- داشتن روحیه ای شکاک ولی نه مُتخاصم و مُغرض: برای کشف حقیقت و تشخیص اطلاعات واقعی از کذب و دروغ، کمی روحیه شکاکی برای هر خبرنگاری بخصوص مصاحبه کننده لازم است. اما این به معنای بدبینی، بی عدالتی و داشتن روحیة دشمنی نیست. باید بین این دو تفاوت قایل شد.

13- آشنایی با قانون؛ گرچه لازم نیست، مثل یک حقوقدان همه جزئیات آن را بداند، اما داشتن دانش جامع و کافی (اطلاعات پایه) از قانون به خبرنگار اعتماد به نفس می بخشد. او باید این توانایی را داشته باشد که تشخیص دهد چه زمانی ممکن است موردی به مشکل حقوقی تبدیل شود، یعنی بداند چه زمانی زنگ های هشدار به صدا در خواهند آمد. سازمان های خبری، خبرنگاران خود را ملزم نمی کنند که مسوولیت قانونی داشته باشند اما از آنها می خواهند که به قدر کافی قانون بدانند تا خود و رسانه خبریشان را در آبهای داغ قانون نسوزانند.

14- شنونده خوب بودن در مصاحبه های خبری: لازمه این امر صبوری است. باید خوب گوش کنید تا بتوانید با مخاطب خود ارتباط برقرار کرده و سوالات خوب از لابلای سخنان مصاحبه شوندگان بیرون آورید.

15- توانایی برقراری ارتباط موثر با دیگران: یک خبرنگار دانش و فنون ارتباطات انسانی را باید حتما بیاموزد. او با شخصیت ها و نقش های گوناگون مواجه خواهد شد. باید بداند که، با هر یک از مردمان چگونه ارتباط برقرار کند و ارتباطات کلامی و غیرکلامی (زبان بدن) را به خوبی بشناسد.

16- جسور باشد: کم رویی و خجالت در دنیای خبرنگاری جایی ندارد. اما نباید جسارت وخجالتی نبودن، را از حد بیرون کرده که بی مبالات و بی ملاحظه به نظر آید.

17- هیچ گاه دست به سرقت ادبی نزنید.

18- شامة تیز و حساس: خبرنگاران خلاق؛ شامه حساسی نسبت به خبر دارند. آنها سخت تلاش می ­کنند تا بتوانند رویدادهای اصلی را بو بکشند [تشخیص ارزش های خبری] و دربارة رویدادهایی که پوشش آنها را بر عهده دارند، اطلاعات کسب کنند [پی گیری پاسخ عناصر خبری] و البته با زاویه دیدِ جدید به موضوعاتی که ممکن است مغفول مانده باشد. خبرنگاران خلاق سخت می­ کوشند: مخاطبان خود را بشناسند. دریابند یک مطلب خبری قوی از چه چیز تشکیل می­ شود. بهترین زاویه نگاه کردن به موضوع را تشخیص می­ دهند و از تکرار مو به موی اطلاعیه­ های خبری دوریمی ­کنند. (کوتاه نویسی – جامع و کامل نویسی)

19- صاحب انتخاب ­های هوشمندانه: خبرنگار خلاق درباره یک موضوع، مجموعه ­ای گسترده از اطلاعات را جمع ­آوری می ­کند؛ اما در نهایت درباره این که چه میزان از این اطلاعات را در مطلب خود بگنجاند و کدام بخش را حذف کند و چه ساختاری برای مطلب خود انتخاب کند (خبر، گزارش، مصاحبه و ...) و برای بیان آن از چه واژه هایی استفاده کند، تصمیم می­ گیرد. خبرنگار خلاق می­ داند؛ اگر نتواند آنچه یافته، به مخاطبانش منتقل کند وقتش را تلف کرده است و او چون هیچ گاه وقتش را تلف نمی ­کند. پس سعی می­ کند؛ خبرهایی تهیه کند که مردم می ­خواهند و دوست دارند.

20- مصاحبه ­گر دانا: خبرنگار خلاق قطعا مصاحبه­ گر خوبی است. گفته­ اند اگر خبرنویسی یک مهارت باشد، مصاحبه یک هنر است و خبرنگاران حرفه­ ای این هنر و فوت و فن­ های آن را می­ آموزند و با خلاقیت خود در می ­آمیزند. خلاقیت و تجربه به کمک مصاحبه­ گر می ­آید. خبرنگاران خوب و خلاق به سهولت اعتماد بر می ­انگیزند و مردم با آنها احساس راحتی می­ کنند. هنگامی که مصاحبه ­ای انجام می ­دهند: هدف روشنی دارند. به دقت خود را آماده می ­کنند و مسیر پرسش های خود را در نظر می ­گیرند. جدی، اما منصفانه مصاحبه می ­کنند. در همه اوقات رفتار خوبی دارند.

مصاحبه موفق، یکی از بزرگترین هنرهای خبرنگاری و شیوه مطمئنی برای ارائه رخدادهاست. زیرا زمان زیادی از خبری که یک خبرنگار تهیه می ­کند، برپایه همین اطلاعاتی قرار دارد که از مصاحبه شونده ها در طی تماس تلفنی یا حضورِ رو در رو گرفته است. لذا، استفاده از نقل قول هایی که در مصاحبه گرفته می شود به خبر یا گزارش رنگ و بوی انسانی داده و به آن جان می ­دهد. خود مصاحبه هم به تنهایی (سبک پرسش و پاسخ) فرصتی را برای درک عمیق تر مسائل و چالشی شدن آنها به خبرنگار می دهد تا از این طریق مخاطب، به اطلاعات دقیق تر و شناخت کاملتر راجع به یک شخص یا یک موضوع برسد.

21- لید نویس حرفه ­ای: مردم سرشان شلوغ است و کم حوصله­ اند، برای آنها که کمی به رسانه ­ها توجه دارند باید در چند ثانیه اول اصل ماجرا را گفت. خبرنگار خلاق جامع ولی کوتاه می نویسد. او توجه خود را بر قوی ترین زاویه دید نسبت به یک گزارش خبری یا مصاحبه و .... متمرکز می کند.

پژوهش خبری// گروه رسانه

* منابع در آرشیو در دسترس است.