درست نویسی در خبر :جمع مکسر

پژوهش خبری صدا وسیما:همان‌گونه که در شماره های گذشته گفته‌ شد، زبان خبر زیرگونه زبان رسانه و از مصداق‌های زبان فارسی معیار محسوب می‌شود و انتظار می‌رود این گونه زبان، از اشکال به‌دور باشد اما گاهی به علت سرعت در انتقال پیام و اطلاع‌ رسانی، و همچنین نا آشنایی کاربران با قواعد دستور زبان فارسی، اشکالاتی به زبان خبر راه‌ می‌یابد. اولین گام برای رفع اشکالات زبانی در خبر، شناسایی مسائل و مشکلات زبانی آن و سپس ارائه الگویی مطابق با ساختارهای معیار است. در این مجموعه اشکالات پرکاربرد در خبر گردآوری و سپس نمونه اصلاح شده آن مطابق با ساختارهای معیار پیشنهاد شده‌است.

جمع مکسرخاص زبان عربی است،‌ پس جمع بستن کلمات غیر عربی، اعم از فارسی‌، ترکی، ‌‌لاتین و . . . بدین صورت غلط است و در زبان فارسی معیار باید از آن پرهیزکرد؛ بنادر،‌ خوانین، ‌خواتین، ‌اساتید، دروایش.

نکته: در زبان فارسی باید از به کاربردن جمع‌های مکسری که در عربی به کار نرفته، خودداری‌کرد. کاربرد این‌گونه جمع‌ها غلط فاحش محسوب‌می‌شود. مثلا فارسی‌زبانان به قیاس بعضی کلمات عربی، برای اسم‌های مفرد زیر جمع‌هایی ساخته‌اند که در زبان عربی به کار نرفته‌است:

حجم: احجام سهم: اسهام قشر: اقشار عرب‌: اعراب

جمع بستن کلماتی که یک بار جمع بسته‌شده‌اند، ‌نادرست است؛‌ احوال‌ها ،‌ اخبارها، طلاب‌ها، ‌اسلحه‌ها (اسلحه جمع سلاح)، حقوق‌ها (جمع حق )،‌ فتوحات (جمع فتح )، لوازمات (جمع لوازم )، اسباب‌ها (اسباب جمع سبب)، حروف‌ها (حروف جمع حرف)، ‌کسورات (جمع کسر)،‌ وجوهات (جمع وجه)،‌ شئونات (جمع شئون)،‌ عملیات‌ها (عملیات جمع عمل)، امورات (امور جمع امر)، جواهرات (جمع جوهر).

به واژه‌هایی که به ظاهر مفرد و در معنی جمع باشند،‌ اسم جمع می‌گویند مانند دسته، رمه، گله، طایفه،‌ خانواده، ملت، جامعه.

مطابقت صفت و موصوف

یکی از موارد انحراف در زبان فارسی معیار، تبعیت از دستور زبان عربی در مطابقت صفت و موصوف از نظر جنس است. در زبان فارسی برای اسم، مونث و مذکر تعریف نشده‌است.

در زیرنویس خبری نوشته شده بود:

"سلیمان ابوریده، برادر شهیده فلسطینی"

پیشنهادی:

"سلیمان ابوریده، برادرشهید فلسطینی"

یادآورمی‌شود کاربرد برخی ازاین ترکیبات که در فارسی جا افتاده و به اصطلاح خاص تبدیل‌شده، ‌اشکالی‌ندارد؛ وزیر امورخارجه،‌ مکه مکرمه،‌ قوه قضائیه، هیئت مدیره.

تنوین در زبان فارسی:

در زبان فارسی، تنوین وجود ندارد و فقط کلمات دخیل عربی در فارسی با تنوین به کار رفته‌اند.

نکته: در زبان عربی کلمه غیرمنصرف تنوین نمی‌گیرد اما در زبان فارسی به دو کلمه غیرمنصرف تنوین داده‌اند که غلط محسوب می‌شود. آن دو کلمه عبارت‌اند از اقلاً و اکثراً

می‌توان به جای این دو کلمه در خط فارسی، ترکیب‌های حداقل و حداکثر یا مترادف آنها را گذاشت.

نکته: تنوین، خاص زبان عربی است، پس نمی‌توان به قیاس زبان عربی، کلمات غیرعربی، اعم از فارسی، ترکی، مغولی ولاتین را با تنوین به کاربرد؛ ناچاراً، گاهاً،‌ خواهشاً، دوماً، سوماً، در زبان معیار غلط محسوب می‌شوند. به جای این کلمات می‌توان گفت: به‌ناچار، گاهی،‌ باخواهش، دوم اینکه، سوم اینکه.

تعابیر کلیشه‌ای

کاربرد واژه یا عبارتی به‌صورت تکراری و قالبی بدون تفکر برای مفاهیم گوناگون را کلیشه گویند. این واژگان و تعابیر به سرعت منتشر می‌شوند و جای واژگان دیگر را می‌گیرند.

بالا

"در این دیدار دو طرف بر استفاده از ظرفیت بالای همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه برای بهبود شرایط سیاسی و اقتصادی منطقه تأکیدکردند."

پیشنهادی:

"در این دیدار دو طرف براستفاده از ظرفیت زیاد همکاری‌های دو و چندجانبه برای بهبود وضع سیاسی و اقتصادی منطقه تاکیدکردند."

به‌عنوان

عنوان، یعنی اسم و بیشتر با "انتخاب"،"معرفی" و "برگزیده شدن" به کار می‌رود؛ در بیشتر مواقع این واژه بجا به کار نمی‌رود یا زاید است.

"در مسابقات جهانی رباتیک، معمولا تیم‌های ایرانی به‌عنوان رقیبی پرقدرت برای تیم‌های خارجی به حساب می‌آن."(کاربرد نابجای به‌عنوان)

پیشنهادی:

"درمسابقات جهانی رباتیک، معمولا تیم‌های ایرانی، رقیبی پرقدرت برای تیم‌های خارجی به حساب ‌می‌آیند."

"رژیم صهیونیستی به‌عنوان یک اشغالگر جنایات زیادی مرتکب‌شده."

پیشنهادی:

"رژیم اشغالگر صهیونیستی، جنایات زیادی مرتکب‌شده."

"او با رای مردم به‌عنوان رئیس جمهور انتخاب شد."

پیشنهادی:

"او با رای مردم رئیس جمهور شد."

عدم

"عدم" در زبان عربی به معنای نیستی و نبودن است؛ این واژه در زبان فارسی با برخی کلمات ترکیب می‌شود تا معنای خاصی را برساند اما می‌توان به جای آن ترکیب، از واژه‌های درست دیگری استفاده کرد.

عدم حضور: غیبت

عدم توجه: بی‌توجهی

عدم قدرت: ناتوانی

عدم وجود: نبود

"رئیس دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، عدم دقت و تحقیق در موضوعات قرآنی را بزرگ‌ترین چالش جامعه قرآنی دانست."

پیشنهادی:

"رئیس دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، بی‌دقتی به موضوعات قرآنی و تحقیق‌نکردن درباره آنها را بزرگ‌ترین مسئله جامعه قرآنی دانست."

قابل، غیرقابل: پسوند "able" در زبان‌های فرانسوی و انگلیسی، "شایستگی" و "امکان" را می‌رساند.گاهی با افزودن پسوند "غیر" و ساختن "غیرقابل" معنای متضاد واژه را در نظرمی‌گیرند. این نوع ترکیب‌بندی بی آنکه غلط باشد، در متون معتبر زبان فارسی به کار نرفته و بهتر است از استفاده آن، که مخالف زیبایی و ایجاز کلام است، خودداری‌شود.

"آقای خزاعی تاکیدکرد: تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی نقض آشکار قوانین بین المللی، تحریک کننده و غیرقابل توجیه است و تل آویو باید پاسخگوی اقدامات تجاوزکارانه خود باشد."

پیشنهادی:

"آقای خزاعی تاکیدکرد: تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی نقض آشکار قوانین بین المللی، تحریک کننده و توجیه‌ناپذیر است و تل آویو باید پاسخگوی اقدامات تجاوزکارانه خود باشد."

"به نظرمی‌رسد هرگونه ماجراجویی در منطقه هزینه‌های غیرقابل پیش‌بینی در دست آمریکا و حامیان غربی رژیم صهیونیستی خواهدگذاشت."

پیشنهادی:

"به نظرمی‌رسد هرگونه ماجراجویی در منطقه، هزینه‌های پیش‌بینی‌نشدنی در دست آمریکا و حامیان غربی رژیم صهیونیستی بگذارد."

یک

در زبان فارسی، "یک" هم برای شمارش می‌آید و هم علامت نکره است. وقتی مقصود فقط شمارش باشد، "یک " شمارشی است.

· این سفر، "یک "ماه طول می‌کشد.

· سفیر کشورمان در سازمان ملل در این نشست تاکیدکرد: تا زمانی‌که حتی "یک "بمب اتم در جهان وجود دارد، خلع سلاح واقعی محقق نخواهد‌شد.

· کاکا بین سال‌های 2003 تا 2009 در میلان حضور داشت و "یک "بار هم توانست عنوان قهرمانی در سری a را به دست آورد.

· صمد نیکخواه بهرامی، کاپیتان تیم ملی بسکتبال ایران و ملی پوش مهرام، برای" یک" فصل به تیم فوجیان چین پیوست.

· صبای قم، سه بر"یک" مغلوب تراکتورسازی تبریز شد.

اما به تازگی به تقلید از زبان انگلیسی، شاهد کاربردهای دیگر و کلیشه‌ای از" یک" هستیم.

"او یک پزشک متخصص است."

پیشنهادی:

"او پزشک متخصص است."

"او راهکارهای تهران برای رسیدن به یک آسیای عاری از جنگ، خشونت و افراطی‌گری را تشریح‌کرد."

پیشنهادی:

"او راهکارهای تهران برای رسیدن به آسیای عاری از جنگ، خشونت و افراطی‌گری را تشریح کرد."

دربیشتر موارد "یک "شمارشی نیست و حشواست و با برداشتن آن، درجمله خللی ایجادنمی‌شود.

"اوباما برای اتخاذ یک چنین تصمیمی به رای کنگره هم نیاز دارد."

پیشنهادی:

"اوباما برای اتخاذ چنین تصمیمی به رای کنگره هم نیاز دارد."

"آنها برای تشکیل یک دولت ائتلافی به توافق نرسیدند."

پیشنهادی:

"آنها برای تشکیل دولت ائتلافی به توافق نرسیدند."

"آنها برای برقراری یک صلح دائم تلاش‌می‌کنند."

پیشنهادی:

"آنها برای برقراری صلح دائم، تلاش‌می‌کنند."

"عضوگروه پارلمانی"الوفاق" گفت: نیروهای نظامی کشورهای دیگر باید از بحرین خارج شوند زیرا اعتراضات مشکل نظامی نیست، بلکه یک مسئله داخلی است."

پیشنهادی:

"عضوگروه پارلمانی "الوفاق" گفت: نیروهای نظامی کشورهای دیگر باید از بحرین خارج‌شوند زیرا اعتراضات مشکل نظامی نیست بلکه مسئله داخلی است."

انجام

واژه فارسی"انجام" به معنای "پایان" است . دریکی دوقرن اخیر، ترکیبات فعلی متعددی با این واژه ساخته‌اند مانند به انجام رساندن، به انجام رسیدن، انجام دادن، انجام گرفتن، انجام یافتن، انجام شدن، انجام پذیرفتن. دراین ترکیبات، "انجام" به صورت اسم جامد به‌کار رفته‌است. بنابراین، اصطلاح "انجام کار" به معنای "پایان کار" است.

"ایران و قطر برای انجام رزمایش بزرگی باهم توافق‌کردند."

پیشنهادی:

"ایران و قطر برای برگزاری رزمایش بزرگی با هم توافق‌کردند."

"آنها برای انجام مراسم قرعه‌کشی آماده می‌شوند."

پیشنهادی:

"آنها برای مراسم قرعه‌کشی آماده می‌شوند."

"آنها برای انجام دادن مراسم قرعه‌کشی آماده می‌شوند."

نکته:

"انجام نماز" به جای "ادا" یا خواندن نماز"، نادرست است.

"انجام دستور دینی" به جای "اجرای دستور دینی"، نادرست است.

"آنها برای انجام مناسک حج راهی مکه شده‌اند."

پیشنهادی:

"آنها برای به‌جا آوردن مناسک حج، راهی مکه شده‌اند."

"آنها برای ادای مناسک حج، راهی مکه شده‌اند."

اصطلاحات تخصصی

زبان فارسی معیار، زبانی است که قشر تحصیل‌کرده با آن سخن‌می‌گویند اما همه افراد تحصیل‌کرده هم، اصطلاحات و عبارت‌های تخصصی همه رشته‌ها را نمی‌دانند، پس ازکاربرد اصطلاحات و واژگانی که برای عموم فهمیدنی نیست، باید در خبر اجتناب‌کنیم، مگر آنکه درباره آنها توضیح‌بدهیم.

قضات، وکیلان دادگسترى، اقتصاددانان، سیاستمداران، دانشمندان، محققان و... معنى واژه‏هاى تخصصى رشته خود را مى‏دانند اما واژه‏هاى تخصصى براى بیشتر مردم نامفهوم ‌است. این‏گونه کلمه‏ها باید با زبان ساده و روشن به‏صورتى نوشته‌شود تا براى بیشتر مردم فهمیدنی باشد.

"عضو کارگروه حمایت از تولید با بیان اینکه بخشنامه تنزیل ال‌سی ریالی از سوی بانک مرکزی ۱۵ آذرماه به بانک‌ها ابلاغ شده‌است، گفت: این بخشنامه برای اجرا هنوز به شعب بانک‌ها ابلاغ نشده‌است."

درباره واژه "ال سی" هیچ توضیحی داده نشده است.

"اعتبار اسنادی یا "ال سی" تعهدی از بانک به خریدار و فروشنده است که درپی آن مبلغ پرداختی خریدار به فروشنده به موقع و درست به دست فروشنده می‌رسد."

"نماینده مجلس استرالیا درباره آلودگی تولید گاز به روش فرکینگ هشدار داد."

توضیح: "فرکینگ(Fracking ) شیوه‌‌ای است که با آن گازطبیعی ازلایه‌های رسوبی زمین تولید می‌شود و آسیب زیادی به محیط زیست می‌رساند. "‌

اصطلاحات عامیانه

همان‌گونه که قبلا اشاره شد، زبان رسانه‌، گونه‌ای از زبان فارسی معیار است و زبان خبر نیز در این قسمت جای‌ می‌‌گیرد. زبان رسانه‌ای، ویژگی‌‌هایی دارد و نباید در آن اصطلاحات زبان عامیانه به‌کاربرد. بنابراین کاربرد تعابیر و اصطلاحات عامیانه در خبر جایز نیست. ‌

"وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در همایش ملی نقد عملکرد دولت یازدهم در حوزه سلامت گفت: برای تکمیل طرح تحول نظام سلامت 10 تا 15 سال زمان لازم است و هنوز کارهای روی زمین مانده زیادی داریم."

پیشنهادی:

"وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در همایش ملی نقد عملکرد دولت یازدهم در حوزه سلامت گفت: برای تکمیل طرح تحول نظام سلامت 10 تا 15 سال لازم است و هنوز کارهای زیادی باید انجام گیرد."

"دیشب هم فرزان عاشورزاده در فینال وزن منهای58 کیلو، محمد کتبی از بلژیک رو برد و نخستین مدال طلای ایران رو از این مسابقات دشت کرد."

پیشنهادی:

"دیشب هم فرزان عاشورزاده در مرحله پایانی وزن منهای58 کیلو، محمد کتبی از بلژیک را برد و نخستین نشان طلای ایران را به‌دست‌آورد."

"ظاهرا علت تیراندازی، تسویه حسابِ شخصی بوده اما در این بین، هشت نفر ازجمله چند مشتری در دم کشته شدند و یک نفر هم در بیمارستان تمام کرد."

پیشنهادی:

"ظاهرا علت تیراندازی، تسویه حسابِ شخصی بوده اما در این بین، هشت نفر ازجمله چند مشتری در دم کشته شدند و یک نفر هم در بیمارستان جان باخت."

"پلیس کلاهبرداری رو دستگیر کرده که با وعده همسریابی جیب کاربران رو می زده."

پیشنهادی:

"پلیس، کلاهبرداری رو دستگیرکرده که با وعده همسریابی از کاربران کلاهبرداری می‌کرده."

"البته آقای روحانی همین امروز دست به نقد 2 طرح رو افتتاح‌کرد."

پیشنهادی:

"البته آقای روحانی همین امروز 2 طرح را افتتاح‌کرد."

"وزیر نفت از کشورهای عضو اوپک و تولیدکننده‌های غیراوپک خواست برای کنترل نوسانات شدید قیمت نفت آستین‌هاشون رو بالا بزنن."

پیشنهادی:

"وزیر نفت از کشورهای عضو اوپک و تولیدکننده‌های غیراوپک خواست برای کنترل نوسانات شدید قیمت نفت تلاش‌کنند."

"با کناره‌گیری غیرمنتظره بلاتر، هواخواهان این سمت برای نشستن روی کرسی ریاست فیفا خیزبرداشتن."

پیشنهادی:

"با کناره‌گیری غیرمنتظره بلاتر، علاقه‌مندان به نشستن روی کرسی ریاست فیفا برای رقابت آماده شدند."

سره نویسی نابجا

"قرار است دبیرکل سازمان ملل متحد، بامداد سه‌شنبه و پس از برگزاری نشست شورای امنیت، رهاورد و جزئیات گزارش بازرسان سازمان ملل درباره کاربرد جنگ‌افزارهای شیمیایی در سوریه را اعلام‌کند."

این جملات، لید یک وی سی است.

زبان عربی از قرن‌ها پیش با زبان فارسی پیوند داشته و حتی چند قرن زبان علم بوده‌است. از آن زمان بسیاری از واژه‌های عربی به زبان فارسی راه‌یافته و حتی مطابق با دستور زبان فارسی تغییرکرده و گاهی هم معنی آنها عوض شده‌است. برخی معتقدند که در زبان فارسی، از هیچ کلمه خارجی، حتی عربی نباید استفاده کرد و واژه های فارسی را باید به جای آن به کار برد اما وام گیری واژگانی فقط مختص زبان فارسی نیست و زبان فارسی نیز در دیگر زبان‌ها تأثیر گذاشته‌است.

در مورد کاربرد واژگان عربی در خبر باید بدانیم که چه ملاکی وجود دارد تا نه بی‌رویه از واژگان عربی استفاده کنیم و نه نابجا سره‌نویسی کنیم. نکته درخور توجه در این زمینه این است که هدف از خبر اطلاع‌رسانی است و چیزی نباید انتقال پیام و ارتباط با مخاطب را قطع‌کند. به‌عبارتی نباید از واژگان نامتداول در گفت‌وگوی روزمره مردم(از قشر تحصیل‌کرده گرفته تا مردم عادی) استفاده‌کرد.

نکته مهم دیگر این است که بعضی از واژگان عربی رایج در زبان فارسی، بار معنایی خاصی یافته و در واقع "اصطلاح" شده‌اند.

"دولت‌های اروپایی برای جبران کسری بودجه، سیاست ریاضت اقتصادی را اتخاذکرده‌اند."

در اینجا بااینکه "اتخاذ" عربی است، نمی‌توان از واژه فارسی"گرفتن و گزیدن" استفاده‌کرد.

معطوف‌کردن ترکیب‌های اضافی

در زبان محاوره،گاه پاره‌ای ترکیب‌های اضافی و وصفی به‌صورت معطوف تلفظ‌می‌شوند و این غلط فاحش، گاه وارد زبان مکتوب نیز می‌شود که باید از آن پرهیز کرد. از جمله :

پژوهش خبری// گردآوری: سرکار خانم آذر شاهی