توسعه کشت دانه ­های روغنی باید به عنوان یکی از متغیرهای بسیار مهم و ضروری لحاظ شود. تامین روغن کنجاله از دیر باز یکی از دغدغه ­های مسئولین کشور بوده تا بتوانند ضریب خود اتکایی در زمینه دانه ­های روغنی و کنجاله را افزایش بدهند.

در اوایل دهه هشتاد وزارت جهاد کشاورزی یک طرح ده ساله تهیه کرد که بر اساس آن در طی این مدت باید حداقل هفتاد درصد روغن مورد نیاز کشور از طریق دانه ­های تولید داخل تامین شود. ولی با مسائلی که رخداد عملاً این طرح به سرانجام نرسید. یکی از الزامات این طرح که نادیده گرفته شده بود موضوع بازرگانی دانه های روغنی بود و این طرح بر مبنای تولید تهیه شده بود.

مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی در شهریور سال 93 گزارشی منتشر کرد که در این گزارش به صراحت یکی از مشکلات طرح مساله خوداتکایی، نادیده گرفتن بخش بازرگانی بود. بدین معنی که اگر نتوانیم برای تولید داخل خود بازار مناسبی تهیه کنیم و برنامه مناسب نداشته باشیم تمام طرح ­های ما با شکست روبرو خواهد شد.

اینجا سوال مهم این است که چرا نادیده گرفتن بخش بازرگانی مشکلات را بیشتر خواهد کرد؟ در فعالیت اقتصادی در این حوزه "صنایع تبدیلی" و "کشاورزان" با یکدیگر رابطه تنگاتنگی وجود دارد. انفکاک این دو از هم غیر ممکن است. برای توسعه کشت دانه­ های روغنی باید هر دو در کنار هم حرکت کنند. ما هر چقدر در حوزه تولید موفقیت داشته باشیم و بذر مناسب و تکنیک­ های مناسب استفاده کنیم، اما اگر محصولات روی دست کشاورزان بماند، مشکل خواهد بود و این نتیجه نبود دیدگاه کارشناسی در این بخش است.

جایگاه دانه های روغنی در اسناد بالا دستی

ما یک سری قوانین در جهت حمایت از تولید کننده داریم. اگر این قوانین را مبنای کار خود قرار بدهیم بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. در بند 9 اصل 43 قانون اساسی به تامین نیازهای اساسی کشور تاکید شده است. در این بند آمده است: تاکید بر افزایش و خودکفایی در تولیدات کشاورزی – دامی و صنعتی.

البته قرار بود در طرح ده ساله در تامین روغن به خود اتکایی برسیم، خودکفایی لحاظ نشده بود که دلیلش این بود که دانه های روغنی مخصوصاً سویا، "آب َبر" است. با توجه به وضعیت فعلی آب در کشور با مشکل روبرو شده است. به همین دلیل تصمیم بر این شد که 70 درصد در داخل کشور و 30 درصد از طریق بازرگانی تامین کنیم.

همچنین در بند 6 سیاست های اقتصاد مقاومتی آمده است: افزایش تولید داخلی، کالای اساسی و اولویت دادن به تولید در داخل و محصولات و خدمات راهبردی و ایجاد تنوع در مبادی تامین کالای وارده با هدف کاهش وابستگی به کشورهای محدود و خاص. اما یک بندی که در قوانین ما بود و صنایع روغن کشی ما بر مبنای این قوانین توسعه پیدا کرد و بعدها به فراموشی سپرده شد، بند سوم برنامه سوم توسعه اقتصادی بند «ح» ماده 136 بود که دولت را موظف کرده بود به جای واردات روغن و کنجاله، در جهت ایجاد اشتغال و صرفه جویی، دانه روغنی وارد کنیم. در اینجا انتقادات زیادی از سوی برخی مقامات و نهاد و رسانه­ ها در خصوص «واردات بی رویه دانه ­های روغنی» می­ شود. در جواب این انتقاد باید عرض کنم که معتقدیم اگر در داخل کشور هر کالایی می شود تولید کرد، باید تولید بشود و قطعا نباید ارز از کشور خارج شود.

آمار سال گذشته نشان می­ دهد که 84 هزار تن سویا در داخل تولید شده است. 500/ 46 هزار تن کلزا و بقیه دانه­ های روغنی کمتر از 20 هزار تن تولید شده است. به عبارتی کمتر از 200 هزار تن دانه­ های روغنی در کشور تولید شده است در حالی که ظرفیت کارخانجات روغن کشی ما 000/ 600/ 4تن است. ما کشت کلزا را در داخل کشور ضروری می­دانیم زیرا پایداری کشت گندم تضمین می شود. اگر کلزا کاشته شود در کشت بعدی 17 تا 20 درصد گندم رشد خواهد داشت. در برخی از مناطق جنوبی کشور پایداری کشت محصولات از بین رفته، آفت افزایش پیدا کرده است به همین خاطر از سموم زیاد استفاده می شود. اگر بتوانیم کلزا کشت کنیم این مشکلات وجود نخواهد داشت. این روشی است که در دنیا انجام می شود.

تمام کنجاله­ هایی که در دام و طیور استفاده می­ شود، کنجاله سویاست. تمام مرغداری­ ها از این کنجاله استفاده می ­کنند که حدود 7 درصد از کنجاله کلزا در این مراکز استفاده می­ شود. با توجه به 84 هزار تن تولید سویا آیا نیازی به واردات نیست؟ ما معتقدیم اگر قرار است واردات انجام شود حتما مواد اولیه باشد. یعنی به جای واردات کنجاله، دانه­ های روغنی وارد کنیم که این روش باعث ایجاد اشتغال در کشور خواهد شد. نباید کالاهای ساخته شده کشورهای دیگر را وارد کنیم یا به عبارتی حقوق کارکنان و کارگران خارجی را ما پرداخت کنیم.

ظرفیت صنایع روغن کشی در کشور

در حال حاضر 28 کارخانه روغن کشی در ایران با ظرفیت 4 / 6 میلیون تن فعال است. اشتغال مستقیم این کارخانجات 2500 نفر و غیرمستقیم دهها هزار نفر می­باشد. در این بخش بالغ بر 10 هزار میلیارد ریال در کشور سرمایه گذاری شده است. در حال حاضر ظرفیت این کارخانجات به 40 درصد رسیده است.

این صنایع در سال 92 با ظرفیت 8 درصدی فعالیت می­ کرد. علتش این بود که در آن سال قریب 8 / 2 میلیون تن کنجاله سویا وارد کشور شد و کارخانجات با فروش محصولات خودشان با مشکل روبرو شده و حتی برخی از کارخانجات تعطیل شدند. در سال 92 برای واردات کنجاله حدود 5/ 1 میلیارد دلار ارز از کشور خارج شد. کشورمان در سال 2013 رتبه پنجم در واردات انواع کنجاله های روغنی در جهان را به دست آورد. بر اساس آمار گمرک کشور در سال 92 بیش از 5 / 1 میلیون تن روغن خام به ارزش 7 / 1 میلیارد دلار وارد کشور شد. در طی طرح دهساله از 342 هزار تن به 628 هزار تن در سال 85 رسیدیم.

تولید دانه های روغنی در ایران

طبق تحقیقات مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی در سال 85 طی اقدام کار غیرکارشناسی، تعرفه کنجاله از 25 درصد به صفر رسید. این اقدام باعث کاهش تولید در این بخش شد. همچنین آمارهای رسمی وزارت جهاد کشاورزی نشان می دهد که در سال 92 تولید دانه ­های روغنی بالغ بر 491 هزار تن می باشد ولی بر اساس آمار خرید نهاد "تعاون و روستایی" به نظر می رسد که تولیدات دانه های روغنی کمتر از این میزان بوده است. طبق آمار این نهاد 97 هزار تن کلزا، 100 هزار تن سویا و مابقی هم کمتر از این مقدار بوده که در مجموع کمتر از 200 هزار تن می باشد.

در سال 92 در داخل و سطح بین المللی اتفاقاتی رخ داد که باعث شد تا صنایع تبدیلی فعال شود. در این سال دولت تعرفه کنجاله سویا و روغن خام سویا را 3 درصد افزایش داد و از طرفی دیگر در بازار جهانی تولید دانه ­های روغنی هم به شدت افزایش پیدا کرد. طبق گزارش فائو برای اولین بار قیمت کنجاله سویا برابر یا بالاتر از دانه سویا قرار گرفت. صنعت روغن کشی کشور از این دو اتفاق مهم استفاده کرد و قیمت­ های کنجاله تولید داخل را در مقایسه با وارداتی کاهش داد که به نفع تولیدکنندگان داخلی بود. این اقدام در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی است. در حال حاضر روند تولید این محصولات در حال افزایش است. ولی شرط تداوم این روند اصلاح سیاست های بازرگانی است که باید صنایع تبدیلی در کنار کشاورزان فعال باشند. بررسی های کارشناسی نشان می دهد زمانی که در کشور تعرفه کنجاله سویا بالاتر بوده تولید داخل افزایش پیدا کرده است. در حال حاضر واردات کنجاله نسبت به سال های قبل کمتر شده است.

در سال گذشته برای اولین بار قیمت کنجاله تولید داخل از واردات این محصول ارزان تر بود و عملاً‌ واردکنندگان برای فروش کنجاله وارداتی با مشکل روبرو شدند و تولیدکنندگان داخلی توانستند نیمی از کنجاله کشور را از طریق تولید داخل و با قیمت های بسیار رقابتی تامین کنند. برخی از عواملی همچون عملکرد بالاتر از میانگین تولید محصولات کشاورزی(دانه های روغنی)، شرایط آب و هوایی، سیاست ها، رشد اقتصادی، رشد جمعیت، نرخ ارز، کاهش قیمت های نفت، افزایش تعرفه در کشور، عوامل بازار جهانی باعث شد تا قیمت دانه ­های روغنی کاهش داشته باشد.

آمارهای رسمی نشان می دهد که در هشت ماهه نخست سال 95، واردات انواع دانه بیش از 5/ 1 میلیون تن بوده و کنجاله نیز بیش از یک میلیون تن وارد کشور شده است که در راستای اقتصاد مقاومتی است که باعث ایجاد چند هزار شغل می شود. برای اولین بار در کشور میزان روغن کشی به بالاترین سطح خود یعنی 880/ 1 میلیون تن رسید. در حالی که کمترین میزان 290 هزار تن در سال 91 بوده است. به عبارتی دیگر نیمی از نیاز کنجاله کشور از طریق تولیدات داخلی تامین شد که عملا باعث افزایش اشتغال زایی شد. از نظر ما بهترین وضعیت این است که از سال آینده 500 هزار تن کنجاله با شیب کم وارد کشور شود و در کنار این 5 / 2 میلیون تن دانه ­های روغنی وارد شود و در کنار این دانه­ های تولید داخل نیز خریداری شود.

تجارب کشورها

در سال 2015 بزرگترین صادرکنندگان دانه سویا در جهان به ترتیب برزیل، اتحادیه اروپا و آمریکا و کشورهای صادرکننده کنجاله سویا آرژانتین،‌ برزیل و آمریکا بودند. همچنین در حال حاضر بزرگترین تولیدکنندگان دانه ­های روغنی؛ آمریکا، برزیل و آرژانتین هستند.

آرژانتین: در سال 2015 آرژانتین سومین تولید کننده دانه سویا بود که بیش از پنجاه و هفت میلیون تن دانه تولید کرده است. جالبتر این که رتبه اول در صادرات کنجاله در جهان را دارد ولی در لیست صادرکنندگان دانه های روغنی رتبه برتری ندارد. دلیل این امر این است که آرژانتین بر روی صادرات مواد اولیه تعرفه وضع می­کند. معتقد است که تولیدکنندگان داخل کشور باید تولید کنند. این کشور برای اولین بار تعرفه واردات دانه ­های روغنی را حذف کرد که این کار باعث افزایش ظرفیت صنایع تبدیلی شده و در نهایت محصولاتی همچون کنجاله و روغن را صادر کرد.

این کشور در سال 2016 - 2015 حدود 70 درصد دانه های خود را روغن کشی کرده است و از این حیث رتبه چهارم را در سطح جهان بدست آورد. یکی از سیاست های اقتصادی این کشور وضع مالیات 35 درصدی صادرات دانه های روغنی است. این کشور با این سیاست درصدد آن بود که از صادرات مواد اولیه(دانه های روغنی) جلوگیری نماید. این سیاست باعث شد آرژانتین در سال 2016 - 2015 اولین صادرکننده کنجاله و سومین صادرکننده روغن خام در سطح جهان باشد.

کشورهای دیگری همچون هند نیز سیاست حمایتی از این بخش را اجرا کرده اند. این کشور با اعمال تعرفه 100 درصدی بر واردات انواع کنجاله در پی افزایش میزان روغنکشی و تولید کنجاله در داخل کشور می باشد. این کشور رتبه ششم را در زمینه روغن کشی در سطح جهان داراست.

برنامه ها و چشم انداز آتی

الف) واردات: پیشنهاد ما برای سال 96 این است که 5/ 2 میلیون تن دانه وارد کشور شود که از این محل می ­توانیم 2 میلیون تن کنجاله سویا و450 هزار تن انواع روغن تولید شود که در صورت تحقق این امر بالای 50 درصد ظرفیت کارخانجات فعال شده و باعث افزایش اشتغال زایی در کشور خواهد شد. در این طرح پیشنهادی واردات روغن و کنجاله مدیریت می شود که به تبع آن قیمت در بازار کنترل خواهد شد.

ب) تولید: بر اساس اعلام وزارت جهاد پیش بینی می شود حدود 350 هزار تن انواع دانه های روغنی تولید شود که حدود 200 هزار تن کلزا و حدود 120 هزار تن دانه سویا و 30 هزار تن سایر دانه های روغنی در سال 96 تولید و برداشت خواهد شد که از این محل 93 هزار تن کنجاله سویا و 20 هزار تن روغن سویا تولید خواهد شد. میزان تولید کنجاله حاصل از دانه تولیدی و وارداتی حدود 2 هزار تن و میزان تولید روغن حاصل از دانه تولیدی و وارداتی حدود 500 هزار تن خواهد بود.

ج) اصلاح سیاست گذاری: طبق بررسی­ هایی که انجام شده در سال 2016 میزان تعرفه موثر حدود 30 دلاری در دانه و کنجاله سویا بوده است. یعنی اگر قیمت دانه سویا حداقل 30 دلار بیش از قیمت کنجاله سویا در نظر گرفته شود و با لحاظ قیمت 380 دلاری کنجاله سویا، می بایست حداقل 7 درصد تفاوت بین تعرفه دانه و کنجاله سویا باشد تا روغن کشی در داخل کشور اقتصادی باشد. بر این اساس به دولت پیشنهاد شده است که از محل مدیریت نظام تعرفه ­ای و اصلاح سیاست های بازرگانی از صنایع داخلی حمایت شود تا فعالیت خود را در این بخش افزایش دهند.

د) تداوم برنامه: پیشنهاد شده است که باید کلیه تولیدکنندگانی که در زنجیره ارزش قرار می ­گیرند باید حمایت شوند. یک تفاوتی بین واردات دانه و کنجاله وجود داشته باشد. طبق فرمول سهمیه­ ای که در حال حاضر اجرا می شود سال آتی نیز انجام گیرد. بدین صورت که واردات کنجاله افزایش نیافته و همان 10 تا 15 درصدی که وجود دارد ادامه داشته باشد.

ه) تشکیل صندوق مالی: پیشنهاد ما این بود که صندوقی در وزارت جهاد کشاورزی یا در دولت تاسیس شود تا ما به التفاوت تعرفه­ های اخذ شده از واردات دانه روغن خام، کنجاله و پالم در آن واریز شود. از این درآمد می­ توان برای توسعه کشت دانه ­های روغنی و ضرر و زیان آن تامین شود. محاسبات ما نشان می­ دهد که درآمد دولت از این طریق بالغ بر 490 میلیارد تومان می ­شود. به عبارتی 5 درصد وارد خزانه شود. براساس این طرح هم تعرفه افزایش پیدا نمی ­کند و هم فرمول ­ها شفاف می ­شود.

چالش­ های پیش رو

الف) رانت موجود در واردات: اگر بخواهیم سیاست مناسبی داشته باشیم باید سیاست گذاری مناسب و شفاف داشته باشیم. اگر فرمول ­های اقتصادی مناسب نباشد و یا سیاست گذاری نامناسب باشد قطعا رانت ایجاد خواهد شد. اما اگر بتوانیم سیاست گذاری­مان کارشناسی و در راستای منافع ملی باشد قطعا بسیاری از این مشکلات حذف خواهد شد. رانت محصول سیاست گذاری نادرست و غیرشفاف است.

برای حل این مشکل به دولت پیشنهاد کردیم تا از طریق سامانه نرم افزاری بازار لحظه به لحظه و به صورت آنلاین کنترل شود. با این روش وارد کننده، تولیدکننده، صاحبان صنایع تبدیلی و دولت از وضعیت محصولات دانه ­های روغنی و کنجاله مطلع خواهند بود که به کنترل قیمت نیز کمک خواهد کرد.

ب) نبود برنامه ریزی کارشناسی و تنظیم فرمول اقتصادی: یکی از چالشها نبود فرمول اقتصادیست. در سال های گذشته قیمت های جهانی متناسب با قیمت های داخلی نبوده است. وزارت جهاد کشاورزی برای حمایت از تولیدکنندگان داخلی معمولا قیمت های تضمینی را از قیمت های جهانی بالاتر اعلام می­ کند. مثلا دانه سویا در حال حاضر 1600 تومان است که قیمت تضمینی 2225 تومان است. استدلال صنایع تبدیلی این است که وقتی کنجاله با قیمت جهانی در بازار عرضه می­ شود کسی حاضر به خرید کنجاله با قیمت بالاتر نخواهد شد. لذا کالا روی دست تولیدکننده خواهد ماند. برای حل این مشکل باید فرمول ها را اقتصادی کنیم.

ج) افزایش قیمت های جهانی: قیمت های جهانی اختلاف پیدا کرده است. دانه و کنجاله بین 60 تا 70 دلار شده است. بدین منظور صنایع تبدیلی کشور در کنار کشاورزان این محصول باید مورد توجه قرار گیرد. البته در این زنجیره ارزشی باید مرغداری­ ها، دامداری­ ها و مصرف کنندگان نهایی نیز لحاظ شوند. یعنی سیاست ها باید طوری تنظیم شود که به دنبال افزایش قیمت در بازار نباشد.

جمع بندی

حمایت های مرزی باید تا حد امکان برای حمایت از تولید داخل و اشتغال زایی افزایش یابد و نظام به گونه ای تعریف شود که تولید کنجاله و روغن از واردات دانه های روغنی همواره ارزان تر از واردات کنجاله و روغن خام باشد تا با این شکل واردات تا حد امکان به صورت دانه های روغنی انجام شود تا به تولید ارزش افزوده و همچنین ایجاد اشتغال کمک بیشتری در اقتصاد کشور نماید.

پژوهش خبری صدا وسیما//پژوهشگر: رحیم خجسته