· نقش صادرات نفت و گاز در افزایش سالانه‌ سهم صندوق توسعه ملی تا قطع وابستگی بودجه به نفت

· ایران تا پایان سال 1394، دومین تولید کننده محصولات پتروشیمی در منطقه بوده است.

· برخی دلایل جذاب بودن سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی: وجود مخازن بزرگ گازی و خوراک فراوان، دسترسی به منابع آبی در سواحل جنوبی و قرار گرفتن در مسیرهای حمل و نقل دریایی و...

پژوهش خبری صدا وسیما: صنعت پتروشیمی به عنوان یکی از اساسی ترین و مهمترین صنایع موجود در جهان به شمار می آید که از آن به عنوان صنعت مادر یاد می شود. ایران به دلیل در اختیار داشتن منابع عظیم نفت و گاز و قرار گرفتن در شاهراه انرژی جهان می تواند نقش موثری در عرصه پتروشیمی ایفا کند.

مقام معظم رهبری با توجه به ضرورت تعیین جایگاه صنعت پتروشیمی در اقتصاد ملی و بررسی میزان تاثیرگذاری این بخش بر بخش های دیگر، در ابلاغ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی بطور مشخص به این موضوع پرداخته اند و در آن به تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز و افزایش تولید و توسعه صنعت پتروشیمی تاکید نموده اند. چرا که صنعت پتروشیمی اهمیت ویژه‌یی دارد و می‌تواند پیوندهای بین اقتصاد داخلی و بخش نفت وگاز کشور را افزایش داده و اقتصاد ایران را از خام‌فروشی انرژی به صادرکننده محصولات نهایی با ارزش تبدیل کند.

معرفی صنعت پتروشیمی به عنوان صنعتی نوین

بیش از نیم قرن از مصرف فرآورده‌های نفتی به صورتی غیر از سوخت می‌گذرد. به مرور زمان و با پیشرفت علم و تکنولوژی، انسان تعداد روزافزونی از ئیدروکربن ها را به طور خالص از سایر فرآورده‌های نفتی جدا کرده و به مصرف تولید سایر مواد شیمیایی و صنعتی رسانیده است. صنایع وابسته به نفت را که از مواد نفتی محصولات غیرنفتی تهیه می‌کنند را "صنایع پتروشیمی" می‌نامند. مواد اولیه‌ حاصل از صنعت نفت که برای تهیه سایر فرآورده‌های شیمیایی به کار می‌رود، مواد پتروشیمی نامیده می‌شود.

در حال حاضر از کل ئیدروکربن های تولیدی در جهان فقط حدود پنج درصد یا کمی بیشتر به عنوان مواد اولیه در صنایع پتروشیمی به مصرف می‌رسد، ولی ارزش فرآورده‌های ساخته شده از این پنج درصد در حدود 2 برابر ارزش محصولات نفتی است که از بقیه 95% ئیدروکربنهای تولیدی به فروش می‌رسد. بنابراین کاملا منطقی است که حتی‌المقدور از مصرف این ئیدروکربن ها به عنوان مولد انرژی جلوگیری به عمل آید و اولویت خاصی برای استفاده از این ذخایر با ارزش و محدود در دنیا در صتایع پتروشیمی داده شود.  

محصولات صنایع پتروشیمی ایران

صنعت پتروشیمی از ابعاد مختلف در زندگی روزمره مردم نقش افرین است از صنایع بسته بندی گرفته تا پوشاک و لوازم بهداشتی و درمانی ؛ محصولی را نمی توان یافت که مواد پتروشیمی در آن نقش افرین نباشد.

محصولات عمده‌ای که توسط واحدهای صنایع پتروشیمی ایران تولید می‌شوند عمدتاً عبارتند از: کودهای شیمیایی، اوره، فسفات دی‌آمونیم، کودهای مخلوط نیترات آمونیم، مواد اولیه پلاستیک، پی ـ وی ـ سی و دی ـ او ـ پی، مواد شیمیایی نظیر اسید سولفوریک، اسید کلریدریک، آمونیاک، گوگرد، دوده و... با این حال، این محصولات در مقایسه با ده ها هزار مشتقی که از نفت و گازهای طبیعی به کمک تکنولوژی پیشرفته پتروشیمیایی بدست می‌آید، بسیار اندک بوده و ضروری است که همت و تلاش بیشتری در این زمینه باید بکار برد تا به واقعیت نزدیکتر شد.  

جایگاه صنعت پتروشیمی در سیاست های اقتصاد مقاومتی

براساس بند سیزدهم سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی مقام معظم رهبری برای مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز بر انتخاب مشتریان راهبردی، ایجاد تنوع در روش‌های فروش، مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش، افزایش صادرات گاز، برق، پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی تاکید شده است و اهتمام رهبری بر افزایش صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده های نفتی، نشان از جایگاه ویژه صنعت نفت و گاز در تحقق این سیاست ها می باشد.

همچنین در بند پانزدهم بر افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه (براساس شاخص شدت مصرف انرژی) و بالا بردن صادرات برق، محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی با تأکید بر برداشت صیانتی از منابع تاکید شده است .

از دیگر سیاست های تبیین شده مقام معظم رهبری برای تحقق اقتصاد مقاومتی در بند هجدهم توجه به افزایش سالانه‌ سهم صندوق توسعه ملی از منابع حاصل از صادرات نفت و گاز تا قطع وابستگی بودجه به نفت است .

چرایی موقعیت راهبردی و ممتاز ایران در صنعت پتروشیمی

ایران با 1/ 6 میلیون کیلومتر وسعت جغرافیایی و با اقلیم های متنوع در غرب آسیا و در منطقه ای استراتژیک واقع شده است. کشوری پهناور با آب و هوای چهارفصل و محصولات منحصر بفرد مانند زعفران، پسته و فرش و دارای دو ویژگی ممتاز" موقعیت استراتژیک" و "منابع فراوان نفت و گاز" نه تنها برای سیاستگذاران و تصمیم گیران داخلی، بلکه برای بازیگران منطقه ای و بین المللی بسیار حائز اهمیت است و همواره عاملی تاثیرگذار و تعیین کننده در سطح منطقه و بین الملل بوده است.

ایران با منابع سرشار طبیعی از معادن آهن و آلومینیوم گرفته تا ذخایر نفت و گاز و سایر انرژی های خدادادی و سرمایه های هنگفت طبیعی که در اختیار دارد این فرصت را برای سرمایه گذاران فراهم نموده است تا با این ثروت عظیم، صنعت نوین جهانی " پتروشیمی " را شکوفا و پررونق کنند.

صنعتی نوپا و نوین بنام صنعت پتروشیمی، صنعت پتروشیمی کشور با اتکاء بر بیش از نیم قرن تجربه، محیطی پویا برای کسب و کار است بطوریکه هم اکنون مسیرتوسعه زنجیره تولید محصولات پتروشیمی از صنایع بالادستی تا پایین دستی فراهم است .

ایران با ظرفیت نصب شده تولید سالانه 6/ 60 ( شصت و شش دهم ) میلیون تن انواع محصولات پتروشیمی تا پایان سال 1394، دومین تولید کننده محصولات پتروشیمی در منطقه است. اما مهمترین عاملی که سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی کشور را متمایز می کند، وجود بزرگترین ذخایر هیدروکربوری جهان است.

ایران با داشتن حدود 34 تریلیون مترمکعب ذخایر گازی اثبات شده، رتبه یک ذخایر گازی جهان، و 8/ 157( صدوپنجاه و هفت ممیز هشت ) میلیارد بشکه نفت، به عنوان چهارمین کشور دارنده ذخایر نفت جهان ( تا پایان سال 2015) 1در کنار وجود خوراک پایدار صنایع پتروشیمی، امنیت بازار بزرگ رو به رشد مصرف داخلی، دسترسی آسان به آبهای آزاد و بین المللی، جمعیت جوان تحصیلکرده و وجود شرکت های مهندسی، پیمانکاری و سازندگان با کیفیت ایران را بهترین مکان برای سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی منطقه معرفی کرده است.  

کلام آخر

صنعت نفت بطور خاص و به تبع آن صنعت نفت و گاز بدون شک یکی از قدیمی ترین صنایع استراتژیک ایران است ، اهمیت راهبردی این صنعت زمانی دو چندان می شود که نه تنها بعنوان منبع درآمدزایی مطرح است بلکه این صنعت پایه توسعه سایر صنایع کشور است و هر زمان که با رشد و توسعه و پیشرفت همراه بوده ، شاهد تحرک و توسعه در صنایع دیگر نیز بوده ایم.

صنعت نفت و گاز و مشخصا صنعت پتروشیمی دارای ارتباط عمیق با صنایع بالا و پایین دستی خود است که هرگاه این صنعت رشد نموده است به تبع خود رشد سایر صنایع را نیز در پی خواهد داشت.

یکی از ملاحظات اساسی در حوزه صنعت نفت و گاز کشور این است که از فروش صرف نفت خام به خارج از کشور و ایجاد ارزش افزوده آن در داخل کشور از طریق صادرات محصولات با ارزش افزوده بیشتر حرکت کرد. از همین روست که سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به‌طور مشخص به این موضوع پرداخته شده و در آن به تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز و افزایش تولید و توسعه صنعت پتروشیمی تاکید شده است.

صنعت پتروشیمی اهمیت ویژه‌یی دارد چرا که این صنعت می‌تواند پیوندهای بین اقتصاد داخلی و بخش نفت و گاز کشور را افزایش دهد و اقتصاد ایران را از خام‌فروشی انرژی به صادرکننده محصولات نهایی با ارزش تبدیل کند. متاسفانه حلقه‌های واسط مابین صنعت نفت و گاز و سایر صنایع تکمیل نشده است.

این موضوع سبب شده است که محصولات نفتی و گازی به صورت خام صادر شوند، درحالی که صنایع داخلی بسیاری از مواد اولیه و کالاهای واسطه‌یی مورد نیاز خود را از خارج وارد می‌کنند. حتی صنایع پتروشیمی نیز در مراحل اولیه قرار دارند و هنوز تولید محصولات با فرآوری بیشتر و پیچیده‌تر در داخل سهم بالایی در این صنعت ندارد. در واقع صنعت پتروشیمی می‌تواند با تکمیل حلقه‌های خود و برقراری ارتباط با صنایع داخلی حلقه واسط بین صنعت نفت و گاز و صنایع داخلی باشد. این صنعت از چند منظر می‌تواند این حلقه را تکمیل کند. پتروشیمی با تامین خوراک صنایع مختلف از صنایع شیمیایی گرفته تا داروسازی، خودرو و رنگ، تامین‌کننده مواد اولیه و کالاهای واسطه‌یی صنایع داخلی خواهد بود. در این زمینه تلاش برای ارتباط بیشتر با صنایع داخلی و تکمیل حلقه واسط بین این دو صنعت و تاکید بر صنایع هایتک شیمیایی و پتروشیمی می‌تواند ضمن تکمیل این حلقه‌ها، ارزش افزوده بیشتری از نفت و گاز در داخل کشور ایجاد کند.

همانند بخش‌های بالادستی نفت و گاز، صنعت پتروشیمی نیز می‌تواند به بخش صنعت به عنوان تامین‌کننده مواد و قطعات، خدمات فنی و مهندسی، ماشین آلات و سایر موارد مورد نیاز خود توجه کند و از این طریق ارتباط تنگاتنگی بین صنعت پتروشیمی و این صنایع برقرار شود. البته صنایع پتروشیمی ما در سال‌های اخیر با مشکلاتی نیز روبه‌رو بودند که باید برای رفع آنها تلاش کرد. بر اساس آمارهای گمرکی، حدود نیمی از صادرات گمرکی ما را میعانات گازی و محصولات پتروشیمی تشکیل می‌دهند و از این جهت اهمیت بالایی دارند. با این حال تحریم صادرات این محصولات به اروپا در سال‌های اخیر و مشکلات مرتبط با آن رشد این صنایع را با چالش مواجه کرده است.

در سال‌های گذشته میزان صادرات محصولات پتروشیمی در کشور رو به افزایش بود تا اینکه در سال 1390 به اوج خود رسید. در این سال در مجموع بیش از 15میلیارد دلار محصول پتروشیمی از کشور صادر شد که در نوع خود موفقیتی چشمگیر به حساب می‌آمد. با این حال این روند تداوم نداشت و این صنعت از سال 1391 به بعد در زمینه صادرات با افت شدیدی مواجه شد، به گونه‌یی که میزان صادرات انواع محصولات پتروشیمی در سال 1391 به حدود 10میلیارد دلار کاهش یافت که در مقایسه با سال 1390 کاهش بیش از 33درصدی را نشان می‌دهد. با گشایش‌هایی که در زمینه سیاسی رخ داده است، این روند در حال معکوس شدن است و امید می‌رود این صنعت مجددا روند رو به رشد خود را بازیابد.

 با این حال رشد مداوم و بلندمدت این صنعت نیازمند توجه به اصول مناسب و حرفه‌یی مدیریت، خصوصی‌سازی با هدف افزایش تخصص و بهره وری در این صنعت، افزایش ارتباط و همکاری با کشورهای صاحب فناوری و حرکت به سمت طرح‌های توسعه‌یی که زنجیره ارزش این صنعت را در داخل تکمیل کرده و کالاهایی با ارزش افزوده بالاتر تولید می‌کنند. یکی از مشکلات این صنعت، اختلاف قیمت در بورس کالا و خارج از آن است. در سال‌های گذشته به دلیل نحوه تعیین قیمت پایه در بورس کالا همواره بین قیمت محصولات پتروشیمی در داخل بورس با قیمت خارج از بورس یک شکاف قیمتی وجود دارد. 

تجربه نشان داده است که سیاست‌هایی مانند ممنوعیت صادرات، قیمت‌گذاری محصولات پتروشیمی و سایر مواردی که در واقع به نوعی دخالت دولت در این صنعت را به شکل سلبی نشان می‌دهند اثر معکوس داشته‌اند. اصلی که همواره باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد، این است که برای توسعه این صنعت باید در زمینه قیمت‌گذاری محصولات این صنعت قاعده رقابت رعایت شود. چرا که در بلندمدت صنایعی در مسیر رشد و توسعه قرار می‌گیرند که در فضای شفاف و رقابتی فعالیت می‌کنند.

پژوهش خبری صدا وسیما// محمود نانکلی