اولویت برنامه عملیاتی برای انتخاب درست در رقابت های انتخاباتی

 از شعار و وعده تا راهبرد و برنامه عملیاتی: مفهوم شناسی
در بررسی و سنجش مواضع و گفتمان تبلیغی نامزد‌های انتخاباتی می‌توان تبلیغات انتخاباتی آنان را میان حوزه‌هایی از شعار تا وعده و راهبرد و برنامه عملیاتی تفکیک کرد. در ابتدا لازم است تا حوزه معنایی و مفهومی این واژگان مشخص شود تا تمیز و تشخیص بهتری صورت گیرد.

در بیان معنای “شعار“ لغت‌نامه دهخدا آنرا به نشان و علامت معنا کرده است. مثلا شعار سلطان یعنی نشان و علامت سلطان یا امیر یا خرقه ای، چون علم سیاه یا سفید و یا کلمه‌ها که طریقه و آیین او را نمودار سازد. در این فرهنگ لغت شعار ساختن و شعار کردن؛ راه و رسم و علامت خود قرار دادن معنا شده است.

کلمه دیگر وعده است در لغت نامه دهخدا آمده وعده در اصل وعد است به معنای قول و قرار: قول و تعهد و قرارداد. از نظر زبان شناسی کنش گفتاری وعده پذیرفتن تعهد داوطلبانه برای انجام یک کار است. انتخاب ابزار زبانی مناسب توسط گوینده برای رسیدن به هدف. متقاعد کردن شونده به وجود صداقت در قصد و نیت گوینده در انجام عمل و انگیزه اطلاع رسانی که انگیزه گوینده در دادن اطلاع از واقعه جدیدی است. مفهوم انگیزشی عمومی که این گروه کنش گفتاری را دربردارد عبارت است از معنای به عهده گرفتن مسئولیت انجام کاری. کنش گفتاری وعده می‌تواند همگرا با کنش گفتاری تشویق یا سوگند باشد. اولی نقش تربیتی و آموزشی و دومی وجه تشدید شده بیشتری دارد. شرط صداقت در انجام عمل از سوی گوینده و ابراز تعهد به انجام عمل از طریق به زبان آوردن آن از طریق گوینده را به عنوان شرط‌های اصلی کنش وعده نام برده می‌شود.

واژه «راهبرد»، ترجمه کلمه «استراتژی» از ریشه یونانی است. ابتدا مفهوم راهبرد به معنای فن هدایت، تطبیق و هماهنگ‌سازی نیرو‌ها برای رسیدن به اهداف جنگ در علوم نظامی به کار گرفته می‌شد. راهبرد، طرحی منسجم، جامع‌نگر و یک‌پارچه برای حرکت در کوتاه‌ترین راه به سوی هدف، با بهترین بهره‌برداری از منابع و امکانات موجود است. استراتژی یا راهبرد، راه و روش رسیدن به اهداف بلندمدت و حیاتی است. استراتژیک و راهبردی، موضوعی است که جنبه حیاتی دارد؛ یعنی در استمرار شاخص‌های حیات، اثر بسزایی دارد و معمولاَ در محیط رقابتی اهمیت خود را نشان می‌دهد. از دلایل اصلی نیاز به راهبرد و تفکر راهبردی، اختلاف عملکرد‌ها و برنامه‌ها، وجود محیط‌های مختلف و تمایلات و سلایق متفاوت و پیچیدگی روابط انسانی است. برای تعیین راهبرد باید اهداف بلندمدت و مجموعه اقدامات کلان و لازم برای رسیدن به آن‌ها مشخص شود؛ زیرا راهبرد از تصمیم‌ها، برنامه‌ها و قواعد مرتبط ساختن اقدامات به یکدیگر برای رسیدن به هدف تشکیل شده است. معمولاَ افراد و مجموعه‌ها در تشخیص اهداف کلی تا حدودی صحیح و مشترک عمل می‌کنند، اما در تدوین راهبرد، تفاوت‌های آشکاری دارند.

برنامه دولت یا انتخابات یک پروژه سیاسی است که نامزد مناصب انتخاباتی عمومی به شهروندان ارائه می‌دهد و در آن راه حل‌هایی را برای مشکلات موجود در آن‌ها ارائه می‌دهد و پیشنهاداتی را برای بهبود و توسعه کشور در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ارائه می‌دهد. برنامه‌های دولت از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا به فرد اجازه می‌دهد به نامزدی که پیشنهاد‌های مثبت و مطلوبی برای کشور ارائه می‌دهد رأی دهد. به نظر می‌رسد برخی تحلیل‌ها البته حتی اگر واقع بینانه باشند به هیچ وجه نمی‌توانند جای «برنامه» را بگیرند؛ چرا که همواره دارای ابهام و تفسیر مختلف هستند، اگرچه ممکن است گفته شود برنامه نیز این چنین خصوصیت ابهام آفرین و تفسیربرداری را داراست.

 برنامه محوری یک ضرورت نه یک امتیاز
با تفسیر شورای نگهبان از صدر اصل ۱۱۵ درباره رجال سیاسی و مذهبی و به خصوص مدیر و مدبر بودن نامزد‌های ریاست جمهوری نخستین بار است که به طور جدی داشتن برنامه از جانب نامزد‌ها به شاخصی مهم برای اثبات مدیر بودن و رجل سیاسی بودن نامزد‌های ریاست جمهوری تبدیل شده است. بر اساس یکی از بند‌ها ماده ۲ متن اصلاحیه مصوبه شورای نگهبان جهت «تعریف و اعلام معیار‌ها و یکی از شرایط لازم برای تشخیص رجل سیاسی، مذهبی و مدیر و مدبّر بودن نامزد‌های ریاست جمهوری عبارتند از: ارائه برنامه‌ها و خط مشی‌های اجرایی در چارچوب صلاحیت و اختیارات قوه مجریه مبتنی بر اسناد بالادستی از جمله قانون اساسی و سیاست‌های کلی نظام

واقعیت آن است که با توجه به نقش و حجم و بزرگی دولت در ساختار سیاسی و اداری جمهوری اسلامی ایران نمی‌توان اداره اقتصاد و سیاست و فرهنگ چهار ساله کشور را به افراد و شخصیت‌های فاقد برنامه و نقشه راه اداره کشور سپرد.
علاوه بر این رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز برای این دوره خطاب به نامزد‌های ریاست جمهوری خواستار: «بیان راه‌حل‌های عینی و واقعی درباره مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم در برنامه‌های انتخاباتی نامزدها» شدند که به نظر می‌رسد عامل اصلی در افزایش انگیزه مشارکت در انتخابات خواهد بود. با توجه به شرایط خاصی که در انتخابات این دوره به واسطه ویروس کرونا و برخی معضلات به چشم می‌خورد، داشتن برنامه و ارائه راهکار‌های غیرتخیلی و عملیاتی، نه تنها بر انتخاب درست مردم اثرگذار است، بلکه عامل مهمی در بالابردن میزان مشارکت و انگیزه صاحبان حق رای خواهد داشت؛ برنامه‌ای که نه شعاری و عوام‌گرایانه باشد نه غیرواقعی و ناممکن. نامزد‌ها و تیم مشاوران آنها، بهترین تبلیغ را باید در تدوین و ارائه برنامه‌ها و سیاست‌های اصلی اجرایی خود قرار داده و ضمن رعایت موازین علمی و عملی، تلاش کنند به‌جای کلی‌گویی‌های بی‌ثمر، برخی از مهمترین جزئیات هدف گذاری‌ها و راهکار‌های خود را به جامعه عرضه کنند.

 از نامزد دارای برنامه عملیاتی تا دولت برنامه محور
سیمای دولت آینده از انتخاب نامزدی که میان نامزد‌های در حال رقابت دارای برنامه است مشخص می‌شود. البته باتوجه به نقش غیر قابل انکار مجلس شورای اسلامی در رای اعتماد به وزیران نمی‌توان همه ابعاد و شاکله دولت آینده را به تیم حامیان و سیمای برنامه‌های نامزد پیروز در انتخابات منحصر و محدود کرد و مسلما با توجه به اینکه رییس جمهور منتخب مقام دوم کشور و رییس جمهور همه ملت حتی آنان که به وی رای نداده اند نیز محسوب می‌شود توجه به همه ابعاد و نیاز‌ها و برنامه‌هایی که‌ای بسا در میان دیگر نامزد‌ها برجستگی بیشتری یافته مفید و موثر است. بااین حال رییس جمهور برگزیده ملت بر مبنای قوانینی به اداره کشور خواهد پرداخت که یا مصوب مجلس کنونی یا قبلی است یا از این پس به تایید مجلس می‌رسد. با این همه نگاهی به برنامه‌های عملیاتی و شعار‌ها و نقشه راه روسای جمهور کشور در طول ۴۲ سال گذشته گویای این واقعیت است که با همه ثابت بودن و مشخص بودن اهداف و وظایف روسای جمهور بر اساس قوانین اساسی و عادی‎؛ نوع اولویت بندی و توجه و اهتمام روسای جمهوری به شعار‌ها و برنامه‌های آنان به حدی تفاوت در حکمرانی و کشورداری را نشان داده که تاریخ دوره جمهوری اسلامی با ادوار دولت‌ها شناخته و زمان بندی می‌شود. از این جهت داشتن برنامه و راهبرد بر مبنای نظام مسائل کشور و مطالبات رای دهندگان فعال که رییس جمهور با رای اکثریت آنان به این مسئولیت رسیده تکلیف و مسئولیت رییس جمهور برگزیده محسوب می‌شود. از سوی دیگر نفس پیروزی در انتخابات بدون اتخاذ استراتژی و برنامه مشخص برای غلبه بر موانع و مشکلات کنونی به جایی نخواهد برد. برنامه کوتاه مدت برای گذار از وضعیت بحرانی کنونی و دوم برنامه میان مدت برای پیشرفت و اعتلای همه جانبه کشور لازمه پاسخ گویی به انتظارات فزاینده ملت از دولت آینده است.

 بایسته‌های محتوایی برنامه عملیاتی
 از اولین شاخص‌های یک برنامه خوب برای یک نامزد ریاست جمهوری، «واقع‌بینانه بودن» آن برنامه است. منظور از واقع بینی؛ اول آن که برنامه مذکور براساس واقعیت‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و محیط‌زیستی طراحی شده و در آن از داده‌ها و آمار دقیق و معتبر استفاده شده باشد. دوم آن که این برنامه با توجه به همین واقعیت‌های موجود قابلیت اجرا داشته باشد. نکته دیگر؛ قابل فهم بودن و عینی بودن برنامه‌ها برای عموم مردم است. طرح ادعا‌های پیچیده، کلی و غیرقابل فهم نقطه ضعف هر برنامه‌ای است، و در مقابل مطرح کردن برنامه‌ها به صورتی عینی، قابل فهم و همه جانبه، می‌تواند نقطه قوت برنامه‌های نامزد‌ها باشد. انتظار می‌رود که نامزد‌های انتخاباتی برنامه‌هایی دقیق و عملیاتی برای مشکلات متنوع داخلی و خارجی کشور، قشر‌های مختلف جامعه ارایه دهند.

 برنامه نامزد‌ها باید متناسب با قلمرو اختیارات و مسئولیت‌های رییس جمهور باشد. دقت در برنامه برخی نامزد‌ها نشان دهنده نبود درک کافی و جامع از مسئولیت‌ها و اختیارات رییس جمهور و نادیده گرفتن نقش دیگر نهاد‌های موثر در حکمرانی از جمله نهاد رهبری و مجلس است. بر اساس اصل ۱۱۰ و ۵۷ قانون اساسی رهبری چه در نظارت بر فعالیت قوای اداره کننده کشور و چه ترسیم سیاست‌های کلی نظام دارای ولایت و بسط ید است. بر اساس اصل ۱۲۲ قانون اساسی رییس‏ جمهور در حدود اختیارات‏ و وظایفی‏ که‏ به‏ موجب‏ قانون‏ اساسی‏ و یا قوانین‏ عادی‏ به‏ عهده‏ دارد در برابر ملت‏ و رهبر و مجلس‏ شورای‏ اسلامی‏ مسئول‏ است‏.

 برنامه عملیاتی نامزد‌ها باید راه حلی برای برون رفت از مشکلات کشور ارائه دهد.
 برنامه نامزد‌ها باید متوازن و همه جانبه باشد و بر ابعاد اقتصادی یا سیاسی منحصر نشده و بر ابعاد فرهنگی و اجتماعی کشور نیز پرداخته باشد.
 برنامه عملیاتی نامزد‌ها باید از حیث داخلی و خارجی نیز دارای جامعیت باشد. تمرکز به برنامه‌هایی که ابعاد بین المللی و مربوط به عرصه سیاست و روابط خارجی را به اندازه کافی مورد توجه قرار ندهد نخواهد توانست برنامه کارامدی به حساب آید.
 برنامه‌های نامزد‌ها باید ناظر بر مطالبات و اولویت‌های مردم باشد. بر اساس نظر سنجی ها؛ عدالت و بهبود روابط خارجی و رونق تولید مطالبات و اولویت‌های اصلی کشور است.

 برنامه نامزد‌ها باید ناظر به نظام مسائل کشور باشد. به تعبیر رهبر معظم انقلاب مسئله‌ی اصلی مردم فضای مجازی و سیاست خارجی و ارتباط با این دولت و آن دولت نیست؛ مسئله‌ی اصلی مردم چیز‌های دیگر است؛ مسئله‌ی اصلی مردم بیکاری جوان‌ها است، مسئله‌ی اصلی مردم معیشت طبقات ضعیف جامعه است، مسئله‌ی اصلی مردم مافیای وارداتی است که کمر تولید داخلی را می‌شکند، مسئله‌ی اصلی مردم سیاست‌های غلطی است که فلان جوان مبتکر را که می‌تواند کار انجام بدهد مأیوس می‌کند.» بر اساس پیمایش‌ها و تحقیقات صورت گرفته نیز مسئله و مشکلاتی مانند تورم و گرانی؛ فساد اقتصادی؛ بیکاری و ازدواج جوانان و نیز فرسایش اعتماد سیاسی و مسائل زیست محیطی مانند خشکسالی از کلان مسائل کشور محسوب می‌شود.

 الزامات تحقق برنامه عملیاتی نامزد‌ها
دکتر داوود دانش‌جعفری استاد اقتصاد و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظامدر این خصوص می‌گوید: برنامه یعنی ایجاد عزم ملی و تعیین یک سری اهدافی که تشخیص داده می‌شود. یک سری که می‌گوییم یعنی آن کسانی که اهداف برنامه را تعیین می‌کنند و با همدیگر توافق می‌کنند که ما می‌خواهیم به کجا برویم؛ و راه رسیدن به آن هدف را هم تعیین می‌کنند. البته اینجا یک نکته‌ای وجود دارد و باید دقت شود که برای رسیدن به اهداف نیازمند یک سری منابعی هستیم. ولی منابع محدود است. به‌طور کلی می‌گویند برنامه یعنی رسیدن به اهداف با توجه به منابعی که داریم. ما نمی‌توانیم آرزو‌های خیلی بزرگ را که چند برابر منابع است بیاوریم و بگوییم این‌ها هدف‌اند. هدف باید در چهارچوب منابع تعیین شود.

در یک کلام برنامه یعنی توافق جمعی، هم در نظر و هم در عمل، برای رسیدن به تحقق اهداف مشخص شده است با توجه به منابعی که داریم. بنابراین، این خیلی مهم است که برنامه باشد. برنامه هم یک چارچوبی دارد. نقش منابع هم در برنامه خیلی مهم است. ما نمی‌توانیم آرمان‌گرای افراطی باشیم و یک سری هدف‌هایی را بگذاریم و بگوییم آرزو که عیب نیست. برنامه خوب، برنامه‌ای است که متناسب با منبعی باشد که داریم و بر اساس آن هدف را مشخص کنیم. خیلی از موارد ممکن است ما برنامه‌هایی تهیه کنیم، ولی منبع دچار کاهش باشد یا منبع به اندازه‌ی تحقق برنامه‌ی آرمان‌گرایی ما وجود نداشته باشد که نتیجه اش برنامه‌های ناتمام می‌شود. فرض کنید ما الان پول نداریم که طرح‌های عمرانی زیادی را تمام کنیم، ولی، چون به ما گفتند که پول زیاد است و مشکلی نیست، یک سری طرح‌ها را شروع کردیم، ولی الآن که آخر برنامه است می‌بینیم همه این‌ها نیمه تمام است. اگر از اوّل من می‌دانستم که منبع کم است، به‌جای ۱۰ طرح، پنج طرح را شروع می‌کردم که الان تمام شده بود. این اثرش خیلی بهتر است تا اینکه تبدیل به برنامه‌ها یا پروژه‌های ناتمام شود.

می‌توان الزامات و راهکار‌های عملیاتی و اجرایی شدن برنامه‌های نامزد‌ها را در نمودار زیر نشان داد:

 سنجش برنامه نامزد‌ها شاخص انتخاب برتر
 برنامه محوری و الزام نامزد‌ها به ارائه برنامه گامی بلند برای ارتقای انتخابات ریاست جمهوری به حساب می‌آید در این جهت رفتار رای دهی بر اساس سنجش برنامه تراز انتخابات در کشور را ارتقا می‌دهد.
 مطلوب است سنجش برنامه ارائه‌های شده در راستای مشکلات اساسی کشور و در قالب برنامه‌های تسریعی، تکمیلی، اصلاحی و ابداعی و ارائه راهکار‌های اجرایی باشد. ارائه راهکار‌های اجرایی ذیل اسناد بالادستی اصلی‌ترین مطالبه درباره برنامه نامزد‌های انتخابات است.
 برنامه محور بودن نامزد‌های انتخابات، پیگیری مطالبات و شعار‌های آنان را پس از رسیدن به کرسی ریاست جمهوری آسانتر خواهد کرد.
 ارائه برنامه و بازگویی شیوه‌های اجرایی برنامه‌ها از سوی نامزد‌های انتخابات به عنوان یک شاخص تسهیل کننده امکان ارزیابی و مقایسه نامزد‌ها برای مردم نیز تلقی می‌شود.
 برنامه‌های ارائه شده از سوی نامزد‌های انتخابات نباید فراتر از حوزه اختیارات ریاست جمهوری باشد و باید این برنامه‌ها مطابق با قانون اساسی و در حوزه وظایف و اختیارات رئیس جمهور باشد.
 الزامی به لحاظ قانونی و عرفی وجود ندارد که نامزد‌های انتخابات در همه حوزه‌ها برنامه ارائه دهند، اما مطلوب است در همه زمینه‌ها "با اولویت بندی مشکلات"، برنامه ارایه دهند.
 اگر تبلیغات انتخابات حول "برنامه محوری نامزدها" باشد، انتخاب مردم از حالت احساسی نیز دور می‌شود.
 به منظور کمک به حفظ رویه واحد در کشور، مطلوب است درخصوص "شیوه‌های اجرایی" این موضوعات نظر بدهند و نه درباره اصل موضوع.

 

پژوهشگر: حسن مجیدی