اخلاق اسلامی در مناظرات

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: مناظره بستری برای طرح دیدگاه‌ها و رسیدن به فهمی مشترک پیرامون مسائل مختلف است. این شیوه که همواره در طول تاریخ مورد استفاده قرار می‌گرفته به رسانه‌ها نیز رسیده و امروزه به یکی از شیوه‌های رایج تولید محتوا در انواع رسانه‌های دیداری و شنیداری تبدیل شده است.

 

سیمای جمهوری اسلامی ایران به عنوان رسانه‌ای عمومی و فراگیر مطابق با رسالت خود از سال‌های گذشته فضایی را برای طرح دیدگاه کاندیدا‌های ریاست جمهوری فراهم ساخته تا از این رهگذر ضمن ارائه طرح و برنامه این افراد برای اداره کشور، شهروندان نیز به شناخت مناسبی از برنامه کاندیدا‌ها دست یابند و با شناخت بهتری دست به انتخاب یکی از این چهره‌ها بزنند.

رهبر معظم انقلاب در بیانات خود در ارتباط تصویری با نمایندگان مجلس شورای اسلامی ضمن تاکید بر رعایت ملاحظات اخلاقی در روند انتخابات به خصوص مناظرات انتخاباتی فرمودند: ملاحظات اخلاقی جدّاً رعایت بشود؛ یعنی واقعاً اگر چنانچه نامزد‌های انتخابات ما، هم در مناظراتشان، هم در مصاحبه‌هایی که با آن‌ها میشود، سؤال و جواب‌هایی که با آن‌ها میشود، اخلاق اسلامی را رعایت بکنند، این سرریز میشود در جامعه، آحاد مردم ملاحظات اخلاقی را یاد میگیرند و رعایت میکنند؛ این سرمشقی برای آن‌ها خواهد شد. (۶/ ۳/ ۱۴۰۰)

موضوعی که در بیانیه جمعی از اساتید دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور نیز مطالبه شد در این بیانیه آمده: در واقع برگزاری مناظره‌های تلویزیونی بین کاندیداها، اقدامی جذاب و شورآفرین در عرصه رقابت‌های انتخاباتی و روشی اثرگذار در آشنایی مردم با اخلاق، منش و شخصیت کاندیدا‌ها و فرصتی بی بدیل جهت شناخت مردم از کارآمدی، توانمندی، کفایت و البته برنامه‌های آنان برای اداره امور کشوراست. همانگونه که برگزاری مناظره در فضایی آرام، منطقی، اخلاق محور و منصفانه در ایجاد شوق و امید در مردم، شناخت درست نسبت به کاندیدا‌ها و انتخاب اصلح مؤثر است، برگزاری مناظره در فضای پرتنش، جنجالی و عاری از منطق و اخلاق موجب سردرگمی، بی اعتمادی، بدبینی و ناامیدی مردم و کاهش انگیزه آنان برای مشارکت و حضور در میدان انتخابات خواهد شد.

 

از طرف دیگر و از آنجا که مردم و بویژه جوانان کاندیدا‌های انتخابات ریاست جمهوری را نماد‌ها و سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اجرایی کشور میدانند، شیوه نامطلوب مناظره و مباحثه کاندید‌ها با یکدیگر، بر اخلاق عمومی جامعه تأثیرات منفی، ماندگار و جبران ناپذیری خواهد گذاشت. مهمتر از همه این‌ها آنکه کیفیت و چگونگی مناظره‌های انتخاباتی علاوه بر رسانه‌های داخلی، در مرئی و منظر رسانه‌های دیداری و شنیداری بین المللی است، لذا به عنوان معیاری برای قضاوت جهانیان در مورد فرهنگ و شخصیت جامعه ایرانی مورد استفاده قرار خواهد گرفت (خبرگزاری فارس، ۲/ ۳/ ۱۴۰۰).

از آن رو که انقلاب اسلامی، انقلابی مبتنی بر آموزه‌های دینی است انتظار می‌رود رفتار و منش سیاسی شخصیت‌های مهم این نظام اسلامی منطبق بر تعلیمات اسلامی باشد. بر این اساس توجه به آموزه‌های دینی که از قرآن کریم و سیره معصومین علیهم السلام دریافت می‌شود الگویی مناسب و ارزشمند برای کنشگری سیاسی در کشور ماست. همانطور که اشاره شد مناظرات تلویزیونی کاندیدا‌ها نمایشگر مهمی از منش سیاسی در نظام اسلامی است که می‌بایست از هر جهت نمودار ارزش‌های دینی و اخلاقی باشد.

 

در اثر پژوهشی حاضر با مطالعه کتب و مقالاتی که به بررسی شیوه صحیح مناظره از منظر آیات و روایات پرداخته بودند مراجعه کرده و مهم‌ترین ویژگی‌های یک مناظره کننده تراز اسلامی را استخراج نمودیم. شاید بهترین الگو در این زمینه حضرت رضا علیه السلام است که به واسطه فراهم بودن شرایط طی دوران، ولی عهدی مناظرات مهمی با دانشمندان زمان خود داشت. به همین سبب عمده ویژگی‌ها از سیره ایشان به دست آمده که در ادامه اشاره می‌شود.

 مفهوم شناسی مناظره:
مناظره از ریشه «نظر» به معنای نظردادن، تأمل و اندیشیدن است. مناظره از حیث لغوی یعنی در امری بحث و گفتگو کردن، فکر کردن در حقیقت و ماهیت دوچیز و با هم سئوال و جواب کردن، به کار رفته است (دهخدا، ۱۳۳۱، ج ۴۶: ۱۱۷). بستانی در محیط المحیط علم مناظره را اینگونه تعریف می‌کند: «مناظره علمی است که در آن چگونگی آداب هر راهی برای اثبات مطلوب و نفی آن و یا نفی دلیل مطلوب در برابر خصم شناخته می‌شود و موضوع آن بحث است. مناظره در اصطلاح اهل علم درباره نظر دو طرف در نسبت بین دو شیء برای اظهار رأی درست نیز به کار می‌رود». راغب اصفهانی (۱۴۱۸ ق: ۸۱۶) در تعریف مناظره می‌آورد: «مناظره عبارت است از گفتگویی طرفینی رو در رو و به میان آوردن هر آنچه به آن معتقد است».

 

خواجه نصیر طوسی هدف اصلی را مناظره را مساعدت حق می‌داند و در این باره می‌آورد: «مناظره میان دو صاحب رأی متقابل است که هر یک متکفل بیان رأی خود است، به شرط آنکه هر دو بُعد از وضوح، مساعدت حق کنند و غرض دیگری در کار نباشد».

مناظره در حقیقت مرحله محک زدن رأی و نظر و به داوری گذاشتن سخن و دیدگاه و مورد دفاع است. از همین رهگذر، باید به کمال دقت به انجام برسد و تمام جوانب سخن سنجیده و بیان شود. تجزیه و تحلیل کلمه ها، جمله‌ها و دقیق شدن در تمامی ابعاد سخن و التزام عملی بر واژگان و سخنان مورد استفاده در یک مناظره، نشانگر آن است که ۱. منطقی که مناظره بر آن استوار است بر پایه و اساس درستی بنیان نهاده شده است. ۲. مناظره کننده کسی است که به نظر خود بر جان حقیقت دست یافته و در موضع حق و دقاع عقلانی از اندیشه خود ایستاده است (پاشاصالح، ۱۳۱۷: ۷).

خداوند متعال بهترین شیوه مناظره با سایرین را در آیه ۴۶ سوره مبارکه عنکبوت مطرح می‌فرمایند؛ تعبیر «التی هی احسن» در این آیه همه روش‌های صحیح و مناسب مباحثه، اعم از الفاظ مؤدبانه و همراه با احترام، فصاحت در گفتار و محتوای سخن و به طور کلی «جدال احسن» را در بر می‌گیرد. زیرا هدف از مناظره و مباحثه برتری جویی، تحقیر طرف مقابل، جدال و به کرسی نشاندن سخن خویش نیست، زیرا در این صورت، هرگز پیشرفت فکری حاصل نمی‌شود. هدف از مناظره تأثیر کلام و نفوذ سخن در اعماق روح دیگری است (رحیمی و سلیمانی، ۱۳۹۶: ۱۸۵-۱۸۶).

 مفهوم شناسی جدال و جدال احسن:
واژه «جدال» به معنای گفتگوی همراه با نزاع و به نیت قصد غلبه و چیرگی بر دیگری، تلاش طرفین مجادله برای منصرف کردن یکدیگر از دیدگاه‌های سابق خود (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲ ق: ۱۸۹)، بسیار تابیدن و شیوه‌ای در گفتگو و استدلال آمده است (ابن منظور، ۱۴۱۴ ق: ج ۱۱: ۹۶ و ۱۰۷). برخی آن را به معنای خاک انداختن (فراهیدی، ۱۴۰۹ ق، ج ۶: ۷۹). برخی دیگر، حجت را در برابر حجت آوردن، معنی کرده اند (طریحی، ۱۳۷۵، ج ۵: ۳۳۶). طبرسی، جدل را به قصد منصرف کردن شخص مقابل از رأی و نظرش تعریف کرده است (طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۵: ۲۳). شیخ طوسی نیز در تعریف آن گفته است: «جدال، بریدن خصم از عقیده اش به وسیله حجت و دلیل آوردن است». (طوسی، بی تا، ج ۶: ۴۴۰). در بیشتر معانی یاد شده، قصد و نیت مجادله کننده، غلبه و چیرگی بر طرف مقابل است و دو طرف می‌کوشند تا به هر شکل و طریق رأی خود را به کرسی بنشانند و طرف دیگر را از میدان خارج کنند.

 

لذا، طبق این تعاریف، جدال کاری ناشایست است. تعریف شیخ طبرسی و شیخ طوسی از جدال مناسب‌تر به نظر می‌رسد، زیرا در تعریف ایشان، قصد و نیت غلبه و چیرگی بر طرف مقابل وجود ندارد و می‌تواند به شکل جدالی احسن و پسندیده درآید، زیرا «جدال اگر به حق و قصد و غرض از آن، ارشاد و هدایت باشد و طرف مجادله دشمنی و عناد نداشته باشد – جدال احسن- است و مذموم نیست، بلکه پسندیده است و از ثبات در ایمان حکایت می‌کند و یکی از نتایج نیرومندی معرفت و بزرگی نفس شمرده می‌شود؛ و اگر جدال به حق نباشد، مذموم است و از رذایل قوه غضب یا شهوت به شمار می‌آید که همراه با عصبیت یا غلبه جویی یا طمع مالی است» (مجتبوی، ۱۳۷۷، ج ۳: ۳۷۸).

جدال احسن در صورتی که هدف از آن اثبات حق و اظهار آن باشد، در رجحان و بلکه وجوب آن تردیدی نیست، زیرا جدال احسن از وظایف پیامبران شمرده می‌شود و در آیه «و جادلهم بالتی هی احسن» (نحل/۱۲۵) پیامبر اسلام (ص) به آن مأمور شده است (اشتهاردی، ۱۴۱۷ ق، ج ۲۱: ۵۰۰). امام رضا علیه السلام در روایتی می‌فرمایند: «ان الله یبغض القیل و القال» (خداوند قیل و قال را دشمن می‌دارد) (کلینی، ۱۴۲۹ ق، ج ۱۰: ۵۰۳). به جدال ممنوع و مذموم اشاره دارد.
دین اسلام ضمن نهی از پذیرفتن چیزی بدون تفکر و فحص، همگان را به بحث و گفتگو ترغیب کرده است. در قرآن، جدال در سه معنای دفاع (نساء/۱۰۷ و ۱۰۹)، مجادله حق (نحل/۱۲۵) و مجادله باطل (غافر/۵؛ انفال/۶) و به منظور اهداف گوناگون به کار رفته است. قرآن جدال باطل را ابزار کار و شیوه مبارزه کافران معنی کرده است (کهف/۵۶) و حق ستیزی (همان/۵۶)، کفر و شرک (انعام/۲۵؛ غافر/۵)، تعصبات قومی و قبیله‌ای و عقیدتی، جهل و نادانی (حج/۳ و ۸)، گمراهی و گمراه کردن و دیگران (همان/۹ و غافر/۳۵) را از زمینه‌های جدال باطل بر شمرده است، زیرا جدال باطل بزرکترین سد راه حق و رسیدن به واقعیت هاست (رحیمی و سلیمانی، ۱۳۹۶: ۱۹۱).

 ویژگی‌های مناظره کننده بر اساس آیات و روایات:
 داشتن علم و آگاهی:
با توجه به این عنصر کسی که می‌خواهد مناظره کند باید در موضوع مورد مناظره علم و آگاهی لازم را داشته باشد، آیات سوم و هشتم سوره مبارکه حج به نکوهش مجادله بدون علم و آگاهی پرداخته است. دفاع بدون داشتن علم و آگاهی نتیجه عکس دارد و سبب ناتوانی و بی ارزش کردن موضوع مورد دفاع مناظره کننده می‌شود. مناظره‌های امام رضا (علیه السلام) با عمران صابی و اشراف علمی حضرت درباره اعضای فیزیکی انسان و بحث‌های پیچیده پزشکی و طبیعت اشیاء (مغنیه، ۱۳۳۸: ۱۲۳-۱۲۶) همچنین اشراف ایشان بر منابع اهل کتاب در مناظره با رأس الجالوت (عالم یهودی) نمونه دیگری از اهمیت اشراف علمی مناظره کننده بر موضوعات است.

 بهره مندی از منابع خوب:
مهم‌ترین رمز موفقیت ائمه اطهار علیهم السلام و به طور خاص امام رضا (ع) در مناظرات بهره مندی از مطالب حق و استدلال‌های منطقی بود. امام رضا علیه السلام غالباً از آیات و روایات که منابعی متقن هستند در مناظرات بهره می‌بردند، ولی در صورت بهانه تراشی طرف مقابل از منابع مورد پذیرش وی استفاده می‌کرد مانند استفاده ایشان از انجیل در مناظره با جاثقلین (ابن بابویه، ۱۳۷۸، ج ۲: ۷۸).

 استفاده از اصول و مبانی مشترک:
از جمله عناصر لازم برای تحقق جدال احسن آن است که مناظره کننده باید بر اصول و اعتقادات مشترک خود و طرف مقابل تکیه کند و به دنبال موارد اختلافی نباشد. از همین رو در نظر گرفتن موقعیت فکری طرف مقابل ضروری است.
مجادله احسن محدود به مجادله با اهل کتاب نمی‌باشد بلکه مناظره با هرکسی از جمله مناظره با مسلمان هم باید احسن باشد از این رو باید در هر مناظره‌ای استفاده از نقاط مشترک رعایت شود.

 فصاحت در گفتار:
از جمله عناصر ضروری برای مناظره کننده ها، فصاحت در گفتار است. فصاحت و شیوایی یکی از سجایای خطیب و گوینده به شمار می‌رود و موجب می‌شود که سخن گوینده خالی از اختصار زیاد و تفصیل ملال آور باشد؛ و دیگر اینکه مناظره کننده در خطابه، نظم الفاظ را طوری با هم ترکیب کند که معانی مقصود گوینده را ایفا نماید و مطابق اقتضای حال سخن گوید (رحیمی و سلیمانی، ۱۳۹۷: ۱۹۶).

 رعایت ادب و احترام:
عنصر «ادب» در مناظره مفهوم وسیع و گسترده‌ای دارد به گونه‌ای که هر نوع اخلاق خوب را شامل می‌شود، اما برخی در تفسیر آن گفته اند، ادب در مناظره یعنی فقط در چارچوب موضوع بحث، سخن بگوییم (جوینی شافعی، ۱۴۲۰ ق، ۳۲۵).
امام رضا علیه السلام در مناظرات خویش ادب را در نهایت حد خویش رعایت می‌فرمود؛ سخن مخاطب را به خوبی گوش می‌کرد و میان سخن او نمی‌آمد و از ناکامی طرف مناظره در پاسخ به سئوال‌ها اظهار مسرت نکرده و او را تحقیر نمی‌کرد، در هیچکدام از مناظره‌ها طعنه یا توهینی به طرف مقابل نکرد (ابن بابویه، ۱۳۷۸، ج ۱: ۱۷۰). از همین رو گاهی حضرت رضا علیه السلام در طول مناظره برای حاکم ساختن جو صمیمانه طرف مقابل را با نام کوچک صدا می‌کردند. مثل جایی که به سلیمان مرزوی فرمود: «.. حرفت را ادامه بده‌ای سلیمان» (قرشی، ۱۳۸۲، ج ۱: ۲۰۲).

 بهره گیری از قول لین:
مناظره کننده باید با طرف مقابل مناظره به شیوه نیکو و بهترین برخورد سخن بگوید و نیکوترین سخن را بر زبان آورد، زیر انعکاس سخن حق در فکر دیگران سبب جذب دل‌ها می‌شود. در واقع یکی از شرایط تأثرگذاری و نفوذکلام در مناظره استفاده از سخن نرم و آهنگ گرم و دلنشین است. خداوند در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران به پیامبر می‌فرمایند: «به سبب رحمت خداوند است که تو با آن‌ها چنین خوشخوی و مهربان هستی. اگر تندخو و سخت دل می‌بودی از گرد تو پراکنده می‌شدند». در آیه ۴۴ سوره مبارکه طه نیز خطاب به حضرت موسی علیه السلام می‌فرمایند: «با نرمی سخن بگویید، شاید متذکر شود و از عذاب خداوند بیم یابد». بر این اساس مناظره کننده نباید سخنش با خشونت کلامی و رفتاری همراه باشد. در همینجاست که توصیه می‌شود در برابر تندی دیگران کظم غیظ نمایید. علامه طباطبایی رحمه الله علیه در این باره گفته است: «مجادله در صورتی نیکوست که همراه با خشونت و طعنه و اهانت نباشد و همراه با رفق و نرمی باشد، به گونه‌ای که حسنی بر حسن دیگر بیافزاید. در این صورت، جدال احسن خواهد بود» (طباطبایی، ۱۴۱۷ ق، ج ۱۶: ۱۳۷).

حضرت رضا علیه السلام برای تأثیر هرچه بیشتر سخن در طرف مقابل خود و رسیدن به درک همدلانه با او، همواره مطالب را نرم، ملایم و در قالبی موزون بیان می‌کرد و از بیان معانی و مفاهیم تند، رنج آور و ناراحت کننده امتناع می‌ورزیدند. این رفتار به اندازه‌ای اثرگذار بود که مخاطب را به شنیدن ادامه بحث و درخواست برای ارائه توضیحات بیشتر ترغیب می‌کرد (هاشمی اردکانی، ۱۳۸۷: ۱۱).

 سعه صدر داشتن و تحمل عقاید و آرای دیگران:
عدم تحمل آرا و عقاید دیگران سبب دوری و بدبینی نسبت به یکدیگر می‌شود در مقابل داشتن سعه صدر و تحمل نظر‌های دیگران گامی مثبت در ایجاد ارتباط و گفتگو با افراد است. یکی از روش‌ها و اصولی که می‌توان از روند مناظرات حضرت رضا علیه السلام به دست آورد داشتن سعه صدر و تحمل نظر‌های دیگران است (غفوری فر و حسینی، ۱۳۹۸: ۱۷۱).

 به دنبال حق بودن و پرهیز از تعصب در مناظره:
از جمله عناصر مهم و ضروری برای مناظره کننده، «حق محوری و پرهیز از تعصب» است. مصطفوی درباره این عنصر گفته است: «منظور از جدال احسن آن است که مناظره کننده به حق و باطل توجه داشته باشد؛ با سخنی نرم و بدون خشونت و تعصب» (مصطفوی، ۱۳۶۰، ج ۲: ۶۴).

مناظره کننده باید مطابق رضای خدا و به حق سخن بگوید، نه با هدف غلبه بر دیگری. او نباید از شخص و یا قول باطل دفاع کند، هرچند از چنین راهی بتواند بر طرف مقابله چیره شود و به مطلوب خود برسد؛ لذا نباید برای رسیدن به هدف حق، از وسیله باطل استفاده شود.

به عنوان مثال حضرت رضا در برخورد با پیروان ادیان دیگر، هرگر متعصبانه عمل نمی‌کردند بلکه اگر طرف مقابل ایشان قرآن و پیامبر را قبول نداشت به دور از هرگونه تعصب همان کتابی را که او بدان باور داشت مبنای مناظره قرار می‌داد و حجت و دلیل را از همان کتاب اقامه می‌کرد تا طرف مقابل نتواند آن را انکار کند (غفوری فر و حسینی، ۱۳۹۸: ۱۷۲).

پرهیز از تجسس در عیوب دیگران:
تجسس به تحقیق در امور مخفی و پنهان افراد برای کشف لغزش‌ها و وجوه تاریک زندگی آن‌ها گفته می‌شود؛ اموری که ذات و ماهیت آن‌ها مخفی و غیرظاهر است (نقل از اترک، ۱۳۹۰: ۱۵۲). خداوند در قرآن کریم این اقدام را نکوهش می‌کند. در آیه ۱۲ سوره مبارکه حجرات می‌فرماید: «ای مؤمنان، از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید که بعضی از ظنون گناه است و تجسس نکنید ...». اگر مناظره کننده قبلاً یا در حین مناظره از عیوب طرف مقابل تجسس نماید و از آن‌ها در حین مناظره برای پیروزشدن استفاده کند، آبروی طرف مقابل را حتک کرده است. پیامبر اسلام (ص) در روایتی می‌فرمایند: «از عیوب و اسرار پنهانی مؤمنان جستجو نکنید، چرا که هر کس از عیوب مردم تجسس کند، خداوند نیز از عیوب او تجسس می‌کند و هر کس خداوند از عیبوش تجسس کند، مفتضح و بی آبرو خواهد شد، گر چه در گوشه خانه اش لغرشی کرده باشد» (محمدی ری شهری، ۱۳۸۹، ج ۲: ۷۲۸).

 مستندگویی و تکیه بر دلایل منطقی و متقن:
از جمله عناصر ضروری برای مناظره کننده‌ها بهره گیری از دلایل عقلانی و منطقی است. بیان مطالب، اخبار و آمار باید معتبر و مستند باشد و از مطالب دروغ و بی اساس که با عقل و منطق سازگار نیست، خودداری شود. به موجب این اصل، نقل مطالب کذب و ضعیف، افزون بر اینکه از نظر اخلاقی درست نیست، ارزش مطلب و حیثیت گوینده آن را نیز خدشه دار می‌سازد (غفوری فر و حسینی، ۱۳۹۸: ۱۷۶).

طریحی در تفسیر آیه «و جادلهم بالتی هی احسن» (عنکبوت/۴۶) گفته است: «جدال احسن مقابله حجت با حجت است» (طریحی، ۱۳۷۵، ج ۵: ۳۳۴). مغنیه نیز گفته است: «یعنی در آنچه می‌شنود رعایت انصاف کند و آنچه را حق تشخیص می‌دهد، باید به آن اعتراف کند» (مغنیه، ۱۴۲۴، ج ۶: ۱۱۶). مناظرات پیامبر اسلام در اوایل بعثت با پنج گروه مسیحی، یهودی، ثنوی، مادی و بت پرستان مدینه که نهایتاً منجر به ایمان آوردن هر ۲۵ نفر آن‌ها شد همچنین مناظرات حضرت رضا علیه السلام بیش از هر چیز بر استدلال‌های عقلی مبتنی بود، به همین خاطر هم این افراد به حقانیت ایشان معترف می‌شدند. حتی زمانی که جاثلیق از مغالطه دروغ استفاده می‌کرد حضرت رضا بدون هتک حرمت، پاسخ معقول و منطقی به او می‌داد.

 

نهایتاً همین جاثلیق که ابتدای مناظره طوری بحث می‌کرد که گویی ذره‌ای در پیروزی خود شک ندارد در نهایت اعتراف می‌کند جز (الله) خدایی نیست و در انتها می‌گوید: «به مسیح سوگند که در میان دانشمندان مسلمان، مانند تو نیست» (رحیمی و سلیمانی، ۱۳۹۶: ۲۰۲). حضرت در مناظره با سلیمان مروزی که به شیوه جدل به مغالطه‌های جدلی مخی پرداخت به جای تکیه بر مغالطات جدلی، از دلایل محکم بهره می‌گرفتند و برای هر مغلطه طرف مقابل، دلیلی منقن ارائه می‌دادند تا سرانجام وی را به پذیرش سخنان خود الزام می‌فرمودند.

اگر بحث و مناظره بر پایه ضوابط منطقی نباشد، نتیجه مطلوبی نخواهد داشت. مناظره کنندگان باید بدانند که در مناظره، افراد دیگری حضور دارند یا در آینده نیز حضور خواهند داشت که درباره بحث آنان داوری می‌کنند، لذا باید پاسخگویی به پرسش‌های طرف مناظره کننده باید به شایستگی و بر اساس عقل و منطق باشد.

 قابل فهم بودن سخنان:
در مناظره باید به زبان و استعداد مخاطب توجه شود. امام رضا علیه السلام در این باره می‌فرمایند: «از آنچه مردم می‌توانند درک کنند و بشناسند سخن بگویید و از آنچه نمی‌دانند درک و باور داشته باشند، خودداری کنید».

 نقد سخن گوینده نه گوینده سخن:
رعایت ادب در مناظره و پرهیز از درشت گویی و طعنه و توهین به طرف مقابل (طباطبایی، ۱۴۱۷ ق، ج ۱۶: ۱۲۷) از جمله عناصر ضروری در هر مناظره و گفتگویی است. یکی از ایرادات مهم در مناظره‌ها نقد شخصیت افراد و متهم کردن طرف مقابل است. این امر ممکن است مناظره را به دعوای شخصی تنزل دهد. از این رو امام رضا علیه السلام در هیچ مناظره‌ای مخاطبان خود را به دروغگویی و مغلطه گری متهم نکردند بلکه در همه موارد نقاط اشتباه و انحراف آنان را تذکر داده اند. با وجود اینکه حضرت نسبت به دروغ، تحریف و مغالطه طرف مقابل آگاهی داشتند، ولی تلاش می‌نمودند با صبر و حوصله از کنار شخصیت افراد گذشته و تنها استدلال‌های آن‌ها را با دلایل محکم باطل کرده اند.
بر این اساس طرفین مناظره باید در بحث و گفتگوی خود ادله و مستندات یکدیگر را مورد توجه و بررسی قرار دهند و از مسائل حاشیه ای، چون انگیزه خوانی و نقد گوینده بپرهیزند و در پی رسیدن به حقیقت باشند. بدیهی است نقد گوینده سخن مانع رسیدن به حقیقت است که در روایات از آن به «گمشده مؤمن» تعبیر شده است (کلینی، ۱۴۲۹، ج ۱۵: ۳۹۹).

 قاطعیت در عین تواضع:‍
در مناظره‌های حضرت رضا علیه السلام این اصل همیشه رعایت شده و ما هیچ مناظره‌ای را نمی‌یابیم که حضرت نسبت به این امر بی توجه باشند؛ بلکه در هر مناظره و بحث و گفتگو نسبت به مخاطبان تواضع داشته و با متنانت تمام، سخنان طرف مقابل را می‌شنیدند، ولی حضرت در مقام پاسخ، روش خود را تغییر و با قاطعیت جواب می‌دادند تا شبهه‌ای برای ناظران و مخاطبان باقی نماند.

 استفاده از پرسش و پاسخ و مسلمات خصم در طول مناظره:
پرسش و پاسخ روشی است که معصومان در گفتگو با سایرین به کار می‌گرفتند در آیاتی از قرآن کریم هم اشاراتی به این روش شده است (بقره/۱۸۹، نساء/۱۲۷، یونس/۵۳) به عنوان مثال حضرت ابراهیم در مناظره با مشرکان زمان خود به ویژه نمرود تلاش می‌کرد با ارائه پرسش‌هایی جذاب و بنیادی، اندیشه و وجدان مخاطبانش را تحریک کند. برای نمونه در مناظره با نمرود جایی که وی ادعای خدایی می‌کند، می‌فرماید: «خداوند، خورشید را از خاور بر می‌آورد، تو آن را از باختر برآور» (بقره/۲۵۸) در اینجا حضرت ابراهیم (ع) درصدد اثبات ناتوانی نمرود از عملی کردن ادعایی که مطرح کرده است. همچنین آن حضرت خطاب به مشرکان بت پرست، از آن‌ها می‌پرسد: «آیا وقتی دعا می‌کنید، از شما می‌شنوند؟ و یا به شما سود یا زبان می‌رسانند؟» (شعراء/۷۲-۷۳).
در این شیوه فرد برای فرار از قید تکبر و انانیت، به جای اینکه از طرف خود مطلبی را بگوید که این فکر تداعی شود که من می‌دانم و شما نمی‌دانید‏، از شیوه سئوال کردن استفاده می‌کردند که تداعی کننده این فکر است که طرف مقابل هم می‌داند (نقی پور فر، زاهدی و فتحی، ۱۳۹۸: ۱۹۴).

علاوه بر پرسش و پاسخ استفاده از مسلمات خصم یکی از روش‌های مورد استفاده در مناظرات است. امام رضا علیه السلام بار‌ها در مناظره‌های خود، ابتدا از فرد مقابل نسبت به موضوعی که قرار است پایه استدلال قرار گیرد اعتراف می‌گرفت (حسینی و همکاران، ۱۳۹۶: ۱۶۵). این روش‌ها هم جنبه تربیتی دارند و هم موجب اعتراف طرف مقابل به نکته و موضوعی می‌شوند که گوینده در پی آن است.

 اقناع طرف مناظره کننده و ناظران مناظره:
اقناع طرف‌های مناظره کننده در یک مناظره عنصر مهم و بسزایی است. مناظره کننده باید چنان در مناظره قوی باشد که با ادله محکم و قابل قبول طرف مقابل را قانع کند. چنانچه اشاره شد پیامبر اسلام و ائمه اطهار و به طور خاص حضرت رضا علیهم السلام چنان به طرف‌های مناظره بحث می‌کردند که طرفین به اشتباه خود اعتراف و حتی اسلام می‌آوردند. امام رضا علاوه بر آنکه در مناظرات طرف مقابل خود را با دلایلی محکم و قابل قبول اقناع می‌فرمودند، ناظران را نیز اقناع می‌کردند. ایشان با منظم بحث کردن، مرحله به مرحله با اعتراف گرفتن از طرف مقابل، موجب آشکارشدن تناقض گویی او شده و در ناظرات بحث این اندیشه ایجاد می‌شد که اعتقادات فرد مناظره کننده چندان هم بر پایه عقل استوار نیست و استدلال‌های محکمی در برابر این اشکال‌ها ندارد (رحیمی و سلیمانی، ۱۳۹۶: ۲۰۷). مجموعه یک بحث اساسی باید چنان عنوان، دسته بندی تحلیل و جمع بندی و پایان مناسبی داشته باشد که هر دو طرف مناظره به خوبی آن را بفهمند و درک کنند. روند اجرایی مناظره‌ها به گونه‌ای پیش می‌رود که در نهایت، گفتگو و مباحث مطرح شده در آن منجر به ارائه یک نتیجه مطلوب، کارآمد و هدفمند برای مخاطبانش می‌شود (غفوری فر و حسینی، ۱۳۹۸: ۱۶۷-۱۶۸).

 جمع بندی:
مناظره با روش‎ های صحیح در افکار و قلب دیگران نفوذ بیشتری دارد، اما مناظره با روش‎های نادرست، منجر به سرسختی طرف مقابل و تنزل بحث به درگیری‌های شخصی و دعوا‌های سیاسی می‌شود. مردم این روز‌ها بیش از هر چیزی در پی شنیدن و دیدن برنامه‌هایی مدون و راهگشا برای حل مسائل کشور و ساختن آینده هستند. بر همین اساس انتظار می‌رود مناظره کننده‌ها با توجه به آموزه‌های دینی به روشی اخلاق مدارانه در مناظرات رفتار کنند و بجای تخریب شخصیت یکدیگر به ارائه برنامه‌های خود برای مدیریت کشور و نقد عالمانه عمکرد و برنامه‌های سایرین در صورت وجود ایراد کارشناسانه بپردازند و الگویی صحیح از کنش سیاسی را به تمام ناظران این رویداد مهم ارائه دهند.

 

بر این اساس انتظار آن است که مطابق با گزاره‌هایی که عمدتاً از سیره عملی حضرت رضا علیه السلام استخراج شده، مناظره کننده‌ها ضمن داشتن علم و آگاهی پیرامون مسائل مختلف اداره کشور از مسائل سیاسی و اقتصادی تا فرهنگی و اجتماعی و بین المللی، در نهایت ادب و احترام ضمن شنیدن سخنان همه کاندیداها، صرفاً بر ارائه برنامه‌ها و راهکار‌ها تکیه کنند و از هرگونه تنش زایی، توهین، تجسس و مغالطه پرهیز نمایند و الگویی شایسته از منش سیاسی را به ناظران نمایش دهند.

پژوهشگر: محمد حسین آزادی