پخش زنده
امروز: -
مناظره‌های انتخاباتی تجلی رقابت‌های انتخاباتی در قاب شیشه‌ای رسانه
برنامه های انتخاباتی از جمله مناظره های انتخاباتی از مهم ترین موضوعاتی است که نقش مهمی در افزایش شور و حرارت انتخاباتی و در نتیجه افزایش مشارکت در انتخابات داشته است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: رسانه‌ها به عنوان یک از ابزارهای ارتباطی جامعه از جایگاه بی‌بدیلی در زندگی روزمره جوامع کنونی برخوردار است. با توجه به نقش سازنده‌ای که رسانه در شکل گیری و جهت دهی به افکار عمومی دارد، می‌توان از آن به عنوان ابزاری در راستای بهینه‌سازی امور کلی یک جامعه در عرصه‌های مختلف اعم از فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و حتی اقتصادی استفاده کرد.
از زاویه کارکردگرایی رسانه‌ها کارکرد‌های متنوعی، چون آگاهی بخشی و اطلاع رسانی، ایجاد انسجام و تعلق اجتماعی، فراهم آوردن زمینه‌های مشارکت عمومی و نظارت همگانی در نظام اجتماعی را بر عهده دارند و از زاویه ساختارگرایی رسانه به عنوان یک جز رابطه‌ای همبسته با دیگر اجزای نظام اجتماعی دارد، یعنی اجزاء به کل جامعه و کل جامعه به اجزاء سازنده وابسته است.
در خصوص انتخابات به عنوان مهم‌ترین جلوه مشارکت سیاسی، رسانه‌ها هم به لحاظ کارکردی و هم به لحاظ ساختاری دخیل هستند؛ از یک طرف رفتار سیاسی شهروندان در جوامع گوناگون تحت تاثیر رسانه‌ها و فناوری‌های جدید ارتباطاتی قرار گرفته و تغییر شکل و ماهیت داده است و از طرف دیگر رسانه به عنوان یک جزء، رابطه همبسته‌ای با دیگر عناصر سازنده در برگزاری انتخابات و ایجاد مشارکت سیاسی دارد. در این مقاله به لحاظ کارکردی و عملکردی به تاثیر رسانه‌ها در فضا‌های جدید رسانهای خواهیم پرداخت.
نقش رسانه‌ها به لحاظ کارکردی در انتخابات
در عصری که رسانه‌ها احاطه خود را بر سراسر جهان گسترانیده اند، نقش پررنگ آن‌ها در تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی انکارناپذیر است. این تکنولوژی‌ها به مثابه ابزار‌هایی تلقی می‌شوند که از توانایی عظیمی در قالب سازی و جهت دهی تصورات و اندیشه انسان‌ها برخوردار هستند. رسانه‌ها با تولید محتوا می‌توانند نقش تبیینی، تبلیغی و تهییجی در انتخابات داشته باشند. رسانه‌ها با توجه به جایگاه خود می‌توانند مبداء رویکردها، جهت گیری ها، گفتمان‌ها و خرده گفتمان‌های تازه باشند. در واقع این رسانه‌ها هستند که زمین بازی انتخابات را شکل می‌دهند و نظرات و دیدگاه‌های نامزد‌های انتخاباتی در این فضا ظهور و بروز پیدا می‌کند و به این سوالات پاسخ می‌دهند که تاثیر رسانه‌ها بر رفتار انتخاباتی، در «چه سطح و به چه میزان است؟» و «رسانه‌ها با چه شیوه‌هایی می‌توانند بر افکار عمومی تاثیرگذار باشند؟ به طور کلی رسانه‌ها سه نوع کارکرد دارند که در رویداد‌های سیاسی هم می‌توانند بر آن متمرکز شوند.
در خصوص انتخابات به عنوان مهم‌ترین جلوه مشارکت سیاسی، رسانه‌ها هم به لحاظ کارکردی و هم به لحاظ ساختاری دخیل هستند؛ از یک طرف رفتار سیاسی شهروندان در جوامع گوناگون تحت تاثیر رسانه‌ها و فناوری‌های جدید ارتباطاتی قرار گرفته و تغییر شکل و ماهیت داده است و از طرف دیگر رسانه به عنوان یک جزء، رابطه همبسته‌ای با دیگر عناصر سازنده در برگزاری انتخابات و ایجاد مشارکت سیاسی دارد. در این مقاله به لحاظ کارکردی و عملکردی به تاثیر رسانه‌ها در فضا‌های جدید رسانهای خواهیم پرداخت.
نقش رسانه‌ها به لحاظ کارکردی در انتخابات
در عصری که رسانه‌ها احاطه خود را بر سراسر جهان گسترانیده اند، نقش پررنگ آن‌ها در تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی انکارناپذیر است. این تکنولوژی‌ها به مثابه ابزار‌هایی تلقی می‌شوند که از توانایی عظیمی در قالب سازی و جهت دهی تصورات و اندیشه انسان‌ها برخوردار هستند. رسانه‌ها با تولید محتوا می‌توانند نقش تبیینی، تبلیغی و تهییجی در انتخابات داشته باشند. رسانه‌ها با توجه به جایگاه خود می‌توانند مبداء رویکردها، جهت گیری ها، گفتمان‌ها و خرده گفتمان‌های تازه باشند. در واقع این رسانه‌ها هستند که زمین بازی انتخابات را شکل می‌دهند و نظرات و دیدگاه‌های نامزد‌های انتخاباتی در این فضا ظهور و بروز پیدا می‌کند و به این سوالات پاسخ می‌دهند که تاثیر رسانه‌ها بر رفتار انتخاباتی، در «چه سطح و به چه میزان است؟» و «رسانه‌ها با چه شیوه‌هایی می‌توانند بر افکار عمومی تاثیرگذار باشند؟ به طور کلی رسانه‌ها سه نوع کارکرد دارند که در رویداد‌های سیاسی هم می‌توانند بر آن متمرکز شوند.
کارکرد اطلاع رسانی به معنی جمع آوری و توزیع اطلاعات در مورد رویداد‌های محیط اطراف، هم در داخل و هم در خارج یک جامعه خاص. این امر تا اندازهای، نظیر آن چیزی است که عموماً به مثابه اداره و هدایت اخبار مورد نظر در حوزه انتخابات قرار می‌گیرد. ایجاد همبستگی اجتماعی یعنی تفسیر اطلاعات مربوط به محیط و توصیه در مورد نحوه رفتار در واکنش به این رویدادهاست که در انتخابات این موضوع با تشویق به مشارکت تحلیل می‌شود.
الف-کارکرد اطلاع رسانی در انتخابات
مسلماً مهم‌ترین کارکرد رسانه در عرصه انتخابات کارکرد اطلاع رسانی است. اطلاع رسانی از فضای انتخابات، برنامه‌های نامزد‌ها و جریان‌های سیاسی، فرایند برگزاری انتخابات اهمیت زیادی به این کار رسانه می‌بخشد. به بیان دیگر رسانه‌های جمعی به سه شیوه بر فرایند انتخابات اثر می‌گذارند: ایجاد فضای انتخاباتی و جلب توجه مردم به موضوع انتخابات و در نتیجه افزایش مشارکت؛ کمک به رای‌دهندگان برای کسب اطلاع درباره نامزد‌های رقیب و اقناع مخاطبان برای مشارکت در انتخابات. در واقع رسانه‌ها نه فقط در اجرای باشکوه انتخابات موثرند، بلکه بستری برای انتخاب آگاهانه مردم نیز فراهم می‌کنند.
ب-انگیزه‌سازی برای بسیج اجتماعی
نقش هدایت کننده وسایل ارتباطی و اثر آن‌ها در بیداری و ارشاد افکار عمومی، امری واضح بوده و روز به‌روز بر اهمیت آن افزوده می‌شود. در نظام‌های دموکراسی، وسایل ارتباط جمعی می‌توانند در راه گسترش ارتباط میان رهبری‌کنندگان و رهبری‌شوندگان، خدمات مهمی را انجام داده و به‌عنوان آیینه تمام‌نمای افکار عمومی در جلب همکاری مردم و شرکت دادن آن‌ها در امور اجتماعی، تأثیر فراوانی بر‌جای بگذارند. البته رسانه‌های گروهی با انگیزه سازی در مخاطب، می‌توانند ایجاد مشارکت و بسیج اجتماعی که از عمده‌ترین نقش‌های رسانه‌هاست، را به‌دنبال داشته باشند. این مهم، یعنی انگیزه‌سازی برای مشارکت سیاسی، نیازمند شناخت درست از نیاز‌های مخاطبان است. توجه به فرهنگ‌های محلّی مناطق گوناگون کشور نیز در انگیزه‌سازی حائز اهمیت است.
ج-امیدآفرینی به آینده
امیدواری به زندگی، امید به بهبود محیط و فضای رشد و کار، حسن ظن به نظام سیاسی و قضایی و اقتصادی، امید به آینده بهتر و ... در کنار «اعتماد»، «رضایت» و «امنیت» از مهم‌ترین مؤلفه‌های توسعه و مشارکت سیاسی در مطالعات امروزین اجتماعی و در عین حال، مسئله‌ای فراگیر و مبتلابه اکثر جوامع است، که رسانه در ایجاد این امید در فضای انتخاباتی نقش بارزی دارد.
نقش رسانه‌ها به لحاظ ساختاری در انتخابات
نقش مهم رسانه‌ها به عنوان جزیی از ساختار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جامعه، به مثابه مهم‌ترین پل ارتباطی برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی بویژه انتخابات است. در دوران کنونی، رسانه‌ها بخش جدایی ناپذیر زندگی مردم شده اند و به عنوان یکی از دستگاه‌های فراگیر و گسترده در دسترس همگان قرار دارند، در چگونگی شکل گیری رفتار‌های سیاسی و انتخاباتی موثر و تعیین کننده می‌باشند. در این خصوص از زاویه نظریه‌های مختلف می‌توان به حوزه انتخابات به سه گونه نگریست و در نگاه اول و از زاویه نظریه گلوله جادویی و یا نظریه تزریقی رسانه‌های ارتباط جمعی دارای تأثیرات بسیار نیرومند است که می‌توانند تأثیر مطلق بر نگرش‌ها و رفتار‌های مخاطب داشته باشند. اگر بخواهیم از زاویه این نظریات به انتخابات نگاه کنیم. عوامل محرک یعنی محتوای رسانه‌ها نقش اصلی را در فراگرد تأثیر، بازی می‌کنند و مردمی که محتوای رسانه‌ها به آنان عرضه می‌شود، به شکل یکسانی واکنش نشان می‌دهند؛ یعنی تفاوت‌های فردی روان‌شناختی چندان اهمیتی ندارند و از طرف دیگر تاثیر پیام‌های رسانهای فوری و مستقیم می‌باشد.
به لحاظ ساختاری این نوع نگاه به رسانه‌ها قدرت رسانه را در کنار سایر اجزای اجتماع بسیار قوی‌تر نشان می‌دهد و سایر متغیر‌ها و عناصر اجتماعی را کمتر مورد توجه قرار می‌دهد. هر چند این نوع قدرت مطلق دیدن رسانه‌ها با قدرتمند شدن مخاطبان و فعال انگاشتن مخاطب در مواجهه با پیام‌های ارتباطی محدود شده است و جای خود را به نظریه‌های تأثیر محدود در نگاه دوم داده است. مطابق با این نوع نگاه رفتار رأی دادن و مشارکت در انتخابات نشان می‌دهد که تاثیر پذیری مردم از رسانه بنا به خواسته مردم است. در واقع رسانه‌ها علت ضروری و کافی تأثیر بر مخاطب نیست؛ بلکه به عنوان بخشی از مجموعه عوامل میانجی عمل می‌کند. در نگاه سوم سوم شاهد بازگشت به مفهوم رسانه‌های جمعی بینابینی هستیم و عوامل محتوایی و فردی با هم ترکیب می‌شوند و قدرت رسانه‌ها مابین تاثیرات قدرت مطلق و تاثیرات قدرت محدود، بلکه رسانه‌های قدرتمند است، به این شکل که در جریان انتخابات مردم پس از دریافت ساخت رسانهای معنا، آن را با ساختار شخصی معنا (معنای شخصی)، ترکیب و یکپارچه می‌سازد. این فرایند رسانهای شدن، اغلب حاوی تأثیر قوی بافت اجتماعی دریافت‌کنندگان محتوای رسانهای است.
- مناظره‌های انتخاباتی تجلی رقابت‌ها در قاب شیشه‌ای رسانه
فراگیر شدن تلویزیون و اهمیت پیدا کردن برنامه‌های آن به ویژه در دهه ۶۰ میلادی موجب شد که برای اولین بار مناظره‌های انتخاباتی از تلویزیون پخش شود. بی شک یکی از مؤثرترین روش تبلیغاتی در شکل دهی به رأی مردم مناظره انتخاباتی است. دلیل اصلی این امر، اهمیت جایگاه انتخابات در تعیین سرنوشت ملت‌ها و همچنین نقش تلویزیون و مهارت‌های نامزد‌ها در شکل دهی به نگرش و رفتار انتخاباتی رأی دهندگان است. پخش مناظره‌های انتخاباتی از رسانه بی شک دو پی آمد و نتیجه در بَردارد که یکی جمعی و دیگری فردی است. نتیجه جمعی آن افزایش شور و حرارت انتخاباتی و در نتیجه افزایش مشارکت در انتخابات است. اما نتیجه فردی آن؛ تشریح و تبیین بهتر برنامه‌های انتخاباتی نامزد‌ها و در نتیجه کسب آراء بیشتر است.
مناظره انتخاباتی به روشی رایج در انتخابات بسیاری از کشور‌ها تبدیل شده است که صحنه رسانهای آن یکی از حساس‌ترین و موثرترین پدیده‌ها در مبارزات انتخاباتی است. از جمله سازوکار‌های تبلیغی موثر و تعیین کننده در دوره‌های گذشته انتخابات ریاست جمهوری کشورمان مناظرات انتخاباتی بوده است. در یک مناظره تلویزیونی شرکت‌کنندگان و کاندیدا‌ها باید در زمینه‌های مختلف برنامه‌هایشان را مطرح کنند؛ به عنوان مثال اینکه در زمینه اقتصادی، سیاسی و روابط بین‌الملل چه برنامه‌ای دارند و با چه تیمی قرار است در جهت عملیاتی شدن برنامه‌هایشان فعالیت کنند. در این بین رسانه رقبای انتخاباتی را برای مناظره رودروی فرا می‌خواند که میلیون‌ها بیننده به تماشای نظرات آن‌ها و راه حل هایشان برای موضوعات مختلف می‌نگرند و این رسانه‌ها هستند در قالب مناظرات سعی می‌کنند تصمیم گیری برای مخاطب را ساده کنند.
رسانه‌های نوین و میدان رقابت رسانهای
پیدایش شبکه‌های جهانی اینترنت و به تبع آن ایجاد فضای مجازی از جمله متغیر‌هایی است که نقش رسانه‌های الکترونیکی جدید را بیش از پیش در انتخابات نمودار می‌سازد. در انتخابات کشور‌های مختلف جهان نقش شبکه‌های اجتماعی تاکنون نقش بارزی بوده است. یکی از محتوای رسانهای که اهمیت زیادی در شکل دهی به افکار عمومی دارد، خبر است که با ظهور رسانه‌های جدید به لحاظ تولید، مصرف و توزیع با شرایط جدیدی در حال حاضر مواجه شده است که حکایت از آینده‌ای پیچیده و متفاوت دارد. در حال حاضر در جامعه شبکه‌ای و عصر شبکه‌های اجتماعی خبر تغییرات زیادی داشته است. با امکاناتی که شبکه‌های اجتماعی در اختیار کاربران قرار داد ه اند، می‌توان گفت میدان رقابت خبری بین این رسانه‌های نوین با رسانه‌های ارتباط جمعی شکل گرفته است. با توجه به رشد و توسعه شبکه‌های اجتماعی و شکل گیری اکوسیستم جدید رسانهای رقبایی برای رسانه‌های ارتباط جمعی ایجاد شده اند که روش‌های دست یابی به خبر را تنوع بخشیده اند و در مواردی با توجه به ویژگی انتشار آنی و به لحظه خبری این ویژگی را در حد دقیقه و حتی ثانیه در خبررسانی ارتقا داده اند.
در بررسی تغییرات رسانهای در مطالعات ارتباطی معمولاً سه مولفه فناوری رسانه ای، مخاطب و محتوای رسانهای نقش مهمی دارند و در حوزه تولیدات خبر نیز این سه عنصر اهمیت روزافزونی یافته اند. شرایط پیچده فضای نوین رسانهای دسترسی به منابع جایگزین خبری را برای مخاطبان رسانه‌های ارتباط جمعی در عرصه خبر «فضای مجازی، شبکه‌ای اجتماعی و ...» ایجاد کرده است، به طوری که می‌توان گفت فناوری رسانهای توانسته است دریافت، توزیع و پخش خبر را دچار تحول کند و به عبارت دیگر ماهیت، فرستنده و گیرنده محتوا و تأثیر گذاری خبر را دچار تغییر کند.
ویژگی رسانه‌های نوین و تاثیر آن بر انتخابات
دیوید هلمز برای رسانه‌ها دو عصر جداگانه در نظر گرفت، وی ویژگی‌های متمایز عصر اول و دوم رسانه‌ها را چنین ترسیم می‌کند: در این گونه شناسی تاریخی، دوره‌ای ساختن یک عصر یا دوره تعاملی بودن (عصر دیجیتال، عصر اینترنت یا عصر دوم رسانه) متمایز از عصر رسانه‌های جمعی است. عصر اول رسانه‌ها (پخش) دارای ویژگی ۱-متمرکز بودن (چند نفر برای عده‌ای سخن می‌گویند) ۲-ارتباطات یک سویه است. ۳-مشارکت کنندگان تجزیه شده و توده‌وار هستند ۴-دارای ویژگی تأثیر و نفوذ آگاهی جمعی است.
اما ویژگی عصر دوم ۱-غیر متمرکز، ۲-ارتباطات دو سویه، ۳-مشارکت کننده فردیت خود را حفظ می‌کنند، ۴-دارای ویژگی تأثیر و نفوذ تجربه فردی زمان و مکان هستند» با توجه به مباحث مذکور و بررسی امکانات تکنولوژی‌های جدید ارتباطی، ویژگی‌های مهم رسانه‌های نوین و تولیدات آن‌ها در انتخابات از اهمیت بالایی برخوردار هستند: ویژگی رسانه‌های نوین و تولیدات آن‌ها عبارتند از: فرامکانی و فرازمانی، آنی بودن (سرعت بالا)، قابلیت دسترسی دائم، سیال بودن، چندرسانه‌ای شدن، تمرکززدایی، تعاملی بودن، فردی شدن، شخصی سازی
به نظر می‌رسد از مهم‌ترین ویژگی‌های بالا یعنی تعاملی بودن می‌تواند فرصت‌های زیادی را از طریق رای دهی آنلاین، گفتگو، شبکه‌های اجتماعی مجازی و ... برای فعالیت سیاسی فراهم می‌کند. آنی بودن و سرعت بالای رسانه‌ها می‌تواند باعث شود نسبت به رسانه‌های دیگر به روزتر می‌باشد و به همین دلیل می‌تواند سریعاً اطلاعات لازم را در اختیار افراد قرار داده و آن‌ها را به مشارکت در زندگی مدنی و مباحثات سیاسی ترغیب نماید.
تولد کاربر و خطر تولید اخبار جعلی
بسیاری از اندیشمندان ارتباطی معتقد هستند که در شرایط جدید رسانهای عمر مخاطب به پایان رسیده است و وارد فضای جدید رسانهای شده ایم که به جای مخاطب باید از کاربر سخن بگوییم. «اعلام به پایان رسیدن عصر مخاطبان نتیجه نظریه‌های جدیدی است که حاوی تغییر در نحوه مفهوم‌سازی از مقوله مخاطب اند. تغییر فوق شامل تغییر توجه از منظر فرستندگان به جانب دریافت‌کنندگان می‌شود. مخاطبان دیگر تنها توسط صنایع و منابع رسانهای به صورت یک جانبه، در قالب یک بازار مصرف کننده یا عامه مردم تعریف نمی‌شود و تمایز بین فرستنده و گیرنده که قبلاً واضح و برای تعریف قدیم مخاطبان ضروری بود، دیگر اعتباری ندارد». فضای جدید ناشی از تکنولوژی‌های رسانهای نوین موجب شده است تا دیگر با مخاطب به معنای سابق آن روبرو نباشیم و با شکل جدیدی از مخاطب که برخی آن را با نام «کاربر» می‌خوانند، مواجه باشیم. ارتباط خود انگیز از نظر اندیشمندان اقتصادی ارتباطی است که در محتوا خود تولید، در پخش خود گردان و در دریافت توسط مخاطبان خود انتخاب است. او فضای مجازی را رسانهای می‌داند که بشراز مرحله ارتباط چهره به چهره و سنتی وارد ارتباط جمعی شد. در نظر او چرخشی رخ داده است که از ارتباط جمعی به ارتباط خودگزین در حوزه‌های مختلف می‌رسد؛ که این سه ویژگی درباره فضای مجازی صدق می‌کند. اما در کنار تمام مزایای فضای مجزای ممکن است برخی چالش‌ها روی دهد.
تهدیدات اخبار جعلی در فضای مجازی برای انتخابات
اخبار جعلی تهدیدی جدی در مسیر انتخابات آزاد و عادلانه است و موجب اخلال در گردش اطلاعات صحیح در جوامع می‌شود. پس می‌توان گفت خبر جعلی در پوشش خبر واقعی قادر است، اعتماد عمومی را خدشه‌دار سازد، امنیت و روان عمومی جامعه را برهم بزند، جایگاه منابع اصلی خبر را متزلزل و چرخش صحیح اطلاعات را مختل کند. خبر جعلی به عنوان خبر‌های دروغین، عامدانه و برنامه ریزی شده‌ای است که در پوشش خبر واقعی برای فریب کاربران ساخته، پرداخته و منتشر می‌شوند. فراهم آمدن فضای تعاملی و پویا برای کاربران در رسانه‌های نسل جدید همچون شبکه‌های اجتماعی و پیام رسانهای تلفن همراه نقش ویژه‌ای را به کاربران به عنوان تولیدکننده، مصرف کننده و بازنشردهندگان اصلی خبر جعلی بخشیده و باعث شده است که خنثی سازی اخبار جعلی یکی از اقدامات رسانه‌های ارتباط جمعی و ایجاد سایت‌های راستی آزمایی برای تشخیص آن‌ها مورد توجه قرار گیرد.
ظهور و بروز شبکه‌های اجتماعی جدید
ظهور و بروز شبکه‌های اجتماعی جدید در آستانه انتخابات یکی از موضوعاتی است که باید در آستانه انتخابات مورد توجه قرار گیرد. این روز‌ها از شبکه اجتماعی جدیدی صحبت می‌شود که کارشناسان پیش بینی می‌کنند در آستانه انتخابات نقش آفرینی کنند. اگر در توییتر، «نوشتار» و در اینستاگرام «تصاویر» حرف اصلی را می‌زنند، آنچه در کلاب هاوس محور اصلی می‌باشد، «صوت» است. کلاب هاوس یک شبکه اجتماعی مبتنی بر گفتگوی صوتی است. در این شبکه اجتماعی نوظهور، کاربران به مکالمه، مصاحبه و گفتگو‌های صوتی افراد مختلف به خصوص چهره‌های مشهور گوش می‌دهند. چیزی شبیه به پادکست با این تفاوت که گفتگو‌ها «برخط» و «زنده» است. چیزی که آن را از رسانه‌های سنتی مشابه نظیر رادیو متمایز می‌کند تعاملی بودن و امکان مشارکت کاربران در گفتگوهاست. به نظر می‌رسد با توجه به شیوع کرونا و ممنوع و محدود بودن نشست‌های حضوری و همچنین گفتگومحور بودن این شبکه اجتماعی در انتخابات پیش رو، این شبکه اجتماعی تا حدی بتواند در فضای مجازی مطرح شود. هر چند نقش اصلی را مناظرات تلویزیونی بازی خواهند کرد.
نتیجه گیری
رسانه‌ها در کشور ما با توجه به فضای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود می‌توانند اهداف متفاوتی را در جریان رقابت‌های انتخاباتی برای پیشبرد روند انتخابات در نظر بگیرند. رسانه ملی تاکنون نقش بی بدیلی در ایجاد انگیزه و افزایش مشارکت سیاسی انتخاباتی داشته است، برنامه‌های انتخاباتی از جمله مناظره‌های انتخاباتی از مهم‌ترین موضوعاتی است که نقش مهمی در افزایش شور و حرارت انتخاباتی و در نتیجه افزایش مشارکت در انتخابات داشته است. هر چند در انتخابات مختلف شبکه‌های اجتماعی جدید ظهرو و بروز پیدا می‌کنند، اما ضریب نفوذ رسانه ملی و گستردگی آن از اهمیت بالایی برخوردار است. هر چند باید ظرفیت‌های رسانه‌های نوین را جدی گرفت که عبارتند از: ظرفیت پخش زنده برخی رسانه‌های اجتماعی، ظرفیت ایجاد فضای گفتگو و جریان سازی که می‌تواند جریان ها، گروه‌های سیاسی و هواداران آن‌ها را برای استفاده از این ابزارهای نوین ارتباطی ترغیب کند.
نقش اطلاع رسانی و آگاهی بخشی رسانه ملی موضوع دیگری است که نقش زیادی در خنثی سازی و مقابله با اخبار جعلی دارد و می‌تواند از نظر اندیشمندان جهانی تهدیدی برای دموکراسی باشد. نشر اخبار جعلی در فضای مجازی می‌تواند برای گمراه سازی افکار عمومی و اغتشاش ذهنی مخاطب را به‌دنبال داشته است که راهکار‌های قانونی، رسانهای و ارتباطی برای کنترل آن وجود دارد؛ بنابراین نقش‌های رسانه را به طور کلی در انتخابات می‌توان این گونه برشمرد: رسانه به مثابه شفافیت و نظارت، رسانه به مثابه عرصه‌ای برای تبلیغات و مبارزات انتخاباتی، رسانه به مثابه عرصه‌ای برای بحث و تبادل نظر و رسانه به مثابه یک اطلاع رسان در فرایند انتخابات ۴ وظیفه اصلی است که رسانه ملی برای ایفای نقش مؤثر در جریان انتخابات بدان نیاز دارد. رسانه ها برای انجام وظایف خود در قبال جامعه به عنوان مهم‌ترین ابزار تبلیغات انتخاباتی، باید برابری عرصه رقابت را برای همه رقبای انتخاباتی در دستور کار قرار دهد.
پژوهشگر: دکتر هادی البرزی
الف-کارکرد اطلاع رسانی در انتخابات
مسلماً مهم‌ترین کارکرد رسانه در عرصه انتخابات کارکرد اطلاع رسانی است. اطلاع رسانی از فضای انتخابات، برنامه‌های نامزد‌ها و جریان‌های سیاسی، فرایند برگزاری انتخابات اهمیت زیادی به این کار رسانه می‌بخشد. به بیان دیگر رسانه‌های جمعی به سه شیوه بر فرایند انتخابات اثر می‌گذارند: ایجاد فضای انتخاباتی و جلب توجه مردم به موضوع انتخابات و در نتیجه افزایش مشارکت؛ کمک به رای‌دهندگان برای کسب اطلاع درباره نامزد‌های رقیب و اقناع مخاطبان برای مشارکت در انتخابات. در واقع رسانه‌ها نه فقط در اجرای باشکوه انتخابات موثرند، بلکه بستری برای انتخاب آگاهانه مردم نیز فراهم می‌کنند.
ب-انگیزه‌سازی برای بسیج اجتماعی
نقش هدایت کننده وسایل ارتباطی و اثر آن‌ها در بیداری و ارشاد افکار عمومی، امری واضح بوده و روز به‌روز بر اهمیت آن افزوده می‌شود. در نظام‌های دموکراسی، وسایل ارتباط جمعی می‌توانند در راه گسترش ارتباط میان رهبری‌کنندگان و رهبری‌شوندگان، خدمات مهمی را انجام داده و به‌عنوان آیینه تمام‌نمای افکار عمومی در جلب همکاری مردم و شرکت دادن آن‌ها در امور اجتماعی، تأثیر فراوانی بر‌جای بگذارند. البته رسانه‌های گروهی با انگیزه سازی در مخاطب، می‌توانند ایجاد مشارکت و بسیج اجتماعی که از عمده‌ترین نقش‌های رسانه‌هاست، را به‌دنبال داشته باشند. این مهم، یعنی انگیزه‌سازی برای مشارکت سیاسی، نیازمند شناخت درست از نیاز‌های مخاطبان است. توجه به فرهنگ‌های محلّی مناطق گوناگون کشور نیز در انگیزه‌سازی حائز اهمیت است.
ج-امیدآفرینی به آینده
امیدواری به زندگی، امید به بهبود محیط و فضای رشد و کار، حسن ظن به نظام سیاسی و قضایی و اقتصادی، امید به آینده بهتر و ... در کنار «اعتماد»، «رضایت» و «امنیت» از مهم‌ترین مؤلفه‌های توسعه و مشارکت سیاسی در مطالعات امروزین اجتماعی و در عین حال، مسئله‌ای فراگیر و مبتلابه اکثر جوامع است، که رسانه در ایجاد این امید در فضای انتخاباتی نقش بارزی دارد.
نقش رسانه‌ها به لحاظ ساختاری در انتخابات
نقش مهم رسانه‌ها به عنوان جزیی از ساختار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جامعه، به مثابه مهم‌ترین پل ارتباطی برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی بویژه انتخابات است. در دوران کنونی، رسانه‌ها بخش جدایی ناپذیر زندگی مردم شده اند و به عنوان یکی از دستگاه‌های فراگیر و گسترده در دسترس همگان قرار دارند، در چگونگی شکل گیری رفتار‌های سیاسی و انتخاباتی موثر و تعیین کننده می‌باشند. در این خصوص از زاویه نظریه‌های مختلف می‌توان به حوزه انتخابات به سه گونه نگریست و در نگاه اول و از زاویه نظریه گلوله جادویی و یا نظریه تزریقی رسانه‌های ارتباط جمعی دارای تأثیرات بسیار نیرومند است که می‌توانند تأثیر مطلق بر نگرش‌ها و رفتار‌های مخاطب داشته باشند. اگر بخواهیم از زاویه این نظریات به انتخابات نگاه کنیم. عوامل محرک یعنی محتوای رسانه‌ها نقش اصلی را در فراگرد تأثیر، بازی می‌کنند و مردمی که محتوای رسانه‌ها به آنان عرضه می‌شود، به شکل یکسانی واکنش نشان می‌دهند؛ یعنی تفاوت‌های فردی روان‌شناختی چندان اهمیتی ندارند و از طرف دیگر تاثیر پیام‌های رسانهای فوری و مستقیم می‌باشد.
به لحاظ ساختاری این نوع نگاه به رسانه‌ها قدرت رسانه را در کنار سایر اجزای اجتماع بسیار قوی‌تر نشان می‌دهد و سایر متغیر‌ها و عناصر اجتماعی را کمتر مورد توجه قرار می‌دهد. هر چند این نوع قدرت مطلق دیدن رسانه‌ها با قدرتمند شدن مخاطبان و فعال انگاشتن مخاطب در مواجهه با پیام‌های ارتباطی محدود شده است و جای خود را به نظریه‌های تأثیر محدود در نگاه دوم داده است. مطابق با این نوع نگاه رفتار رأی دادن و مشارکت در انتخابات نشان می‌دهد که تاثیر پذیری مردم از رسانه بنا به خواسته مردم است. در واقع رسانه‌ها علت ضروری و کافی تأثیر بر مخاطب نیست؛ بلکه به عنوان بخشی از مجموعه عوامل میانجی عمل می‌کند. در نگاه سوم سوم شاهد بازگشت به مفهوم رسانه‌های جمعی بینابینی هستیم و عوامل محتوایی و فردی با هم ترکیب می‌شوند و قدرت رسانه‌ها مابین تاثیرات قدرت مطلق و تاثیرات قدرت محدود، بلکه رسانه‌های قدرتمند است، به این شکل که در جریان انتخابات مردم پس از دریافت ساخت رسانهای معنا، آن را با ساختار شخصی معنا (معنای شخصی)، ترکیب و یکپارچه می‌سازد. این فرایند رسانهای شدن، اغلب حاوی تأثیر قوی بافت اجتماعی دریافت‌کنندگان محتوای رسانهای است.
- مناظره‌های انتخاباتی تجلی رقابت‌ها در قاب شیشه‌ای رسانه
فراگیر شدن تلویزیون و اهمیت پیدا کردن برنامه‌های آن به ویژه در دهه ۶۰ میلادی موجب شد که برای اولین بار مناظره‌های انتخاباتی از تلویزیون پخش شود. بی شک یکی از مؤثرترین روش تبلیغاتی در شکل دهی به رأی مردم مناظره انتخاباتی است. دلیل اصلی این امر، اهمیت جایگاه انتخابات در تعیین سرنوشت ملت‌ها و همچنین نقش تلویزیون و مهارت‌های نامزد‌ها در شکل دهی به نگرش و رفتار انتخاباتی رأی دهندگان است. پخش مناظره‌های انتخاباتی از رسانه بی شک دو پی آمد و نتیجه در بَردارد که یکی جمعی و دیگری فردی است. نتیجه جمعی آن افزایش شور و حرارت انتخاباتی و در نتیجه افزایش مشارکت در انتخابات است. اما نتیجه فردی آن؛ تشریح و تبیین بهتر برنامه‌های انتخاباتی نامزد‌ها و در نتیجه کسب آراء بیشتر است.
مناظره انتخاباتی به روشی رایج در انتخابات بسیاری از کشور‌ها تبدیل شده است که صحنه رسانهای آن یکی از حساس‌ترین و موثرترین پدیده‌ها در مبارزات انتخاباتی است. از جمله سازوکار‌های تبلیغی موثر و تعیین کننده در دوره‌های گذشته انتخابات ریاست جمهوری کشورمان مناظرات انتخاباتی بوده است. در یک مناظره تلویزیونی شرکت‌کنندگان و کاندیدا‌ها باید در زمینه‌های مختلف برنامه‌هایشان را مطرح کنند؛ به عنوان مثال اینکه در زمینه اقتصادی، سیاسی و روابط بین‌الملل چه برنامه‌ای دارند و با چه تیمی قرار است در جهت عملیاتی شدن برنامه‌هایشان فعالیت کنند. در این بین رسانه رقبای انتخاباتی را برای مناظره رودروی فرا می‌خواند که میلیون‌ها بیننده به تماشای نظرات آن‌ها و راه حل هایشان برای موضوعات مختلف می‌نگرند و این رسانه‌ها هستند در قالب مناظرات سعی می‌کنند تصمیم گیری برای مخاطب را ساده کنند.
رسانه‌های نوین و میدان رقابت رسانهای
پیدایش شبکه‌های جهانی اینترنت و به تبع آن ایجاد فضای مجازی از جمله متغیر‌هایی است که نقش رسانه‌های الکترونیکی جدید را بیش از پیش در انتخابات نمودار می‌سازد. در انتخابات کشور‌های مختلف جهان نقش شبکه‌های اجتماعی تاکنون نقش بارزی بوده است. یکی از محتوای رسانهای که اهمیت زیادی در شکل دهی به افکار عمومی دارد، خبر است که با ظهور رسانه‌های جدید به لحاظ تولید، مصرف و توزیع با شرایط جدیدی در حال حاضر مواجه شده است که حکایت از آینده‌ای پیچیده و متفاوت دارد. در حال حاضر در جامعه شبکه‌ای و عصر شبکه‌های اجتماعی خبر تغییرات زیادی داشته است. با امکاناتی که شبکه‌های اجتماعی در اختیار کاربران قرار داد ه اند، می‌توان گفت میدان رقابت خبری بین این رسانه‌های نوین با رسانه‌های ارتباط جمعی شکل گرفته است. با توجه به رشد و توسعه شبکه‌های اجتماعی و شکل گیری اکوسیستم جدید رسانهای رقبایی برای رسانه‌های ارتباط جمعی ایجاد شده اند که روش‌های دست یابی به خبر را تنوع بخشیده اند و در مواردی با توجه به ویژگی انتشار آنی و به لحظه خبری این ویژگی را در حد دقیقه و حتی ثانیه در خبررسانی ارتقا داده اند.
در بررسی تغییرات رسانهای در مطالعات ارتباطی معمولاً سه مولفه فناوری رسانه ای، مخاطب و محتوای رسانهای نقش مهمی دارند و در حوزه تولیدات خبر نیز این سه عنصر اهمیت روزافزونی یافته اند. شرایط پیچده فضای نوین رسانهای دسترسی به منابع جایگزین خبری را برای مخاطبان رسانه‌های ارتباط جمعی در عرصه خبر «فضای مجازی، شبکه‌ای اجتماعی و ...» ایجاد کرده است، به طوری که می‌توان گفت فناوری رسانهای توانسته است دریافت، توزیع و پخش خبر را دچار تحول کند و به عبارت دیگر ماهیت، فرستنده و گیرنده محتوا و تأثیر گذاری خبر را دچار تغییر کند.
ویژگی رسانه‌های نوین و تاثیر آن بر انتخابات
دیوید هلمز برای رسانه‌ها دو عصر جداگانه در نظر گرفت، وی ویژگی‌های متمایز عصر اول و دوم رسانه‌ها را چنین ترسیم می‌کند: در این گونه شناسی تاریخی، دوره‌ای ساختن یک عصر یا دوره تعاملی بودن (عصر دیجیتال، عصر اینترنت یا عصر دوم رسانه) متمایز از عصر رسانه‌های جمعی است. عصر اول رسانه‌ها (پخش) دارای ویژگی ۱-متمرکز بودن (چند نفر برای عده‌ای سخن می‌گویند) ۲-ارتباطات یک سویه است. ۳-مشارکت کنندگان تجزیه شده و توده‌وار هستند ۴-دارای ویژگی تأثیر و نفوذ آگاهی جمعی است.
اما ویژگی عصر دوم ۱-غیر متمرکز، ۲-ارتباطات دو سویه، ۳-مشارکت کننده فردیت خود را حفظ می‌کنند، ۴-دارای ویژگی تأثیر و نفوذ تجربه فردی زمان و مکان هستند» با توجه به مباحث مذکور و بررسی امکانات تکنولوژی‌های جدید ارتباطی، ویژگی‌های مهم رسانه‌های نوین و تولیدات آن‌ها در انتخابات از اهمیت بالایی برخوردار هستند: ویژگی رسانه‌های نوین و تولیدات آن‌ها عبارتند از: فرامکانی و فرازمانی، آنی بودن (سرعت بالا)، قابلیت دسترسی دائم، سیال بودن، چندرسانه‌ای شدن، تمرکززدایی، تعاملی بودن، فردی شدن، شخصی سازی
به نظر می‌رسد از مهم‌ترین ویژگی‌های بالا یعنی تعاملی بودن می‌تواند فرصت‌های زیادی را از طریق رای دهی آنلاین، گفتگو، شبکه‌های اجتماعی مجازی و ... برای فعالیت سیاسی فراهم می‌کند. آنی بودن و سرعت بالای رسانه‌ها می‌تواند باعث شود نسبت به رسانه‌های دیگر به روزتر می‌باشد و به همین دلیل می‌تواند سریعاً اطلاعات لازم را در اختیار افراد قرار داده و آن‌ها را به مشارکت در زندگی مدنی و مباحثات سیاسی ترغیب نماید.
تولد کاربر و خطر تولید اخبار جعلی
بسیاری از اندیشمندان ارتباطی معتقد هستند که در شرایط جدید رسانهای عمر مخاطب به پایان رسیده است و وارد فضای جدید رسانهای شده ایم که به جای مخاطب باید از کاربر سخن بگوییم. «اعلام به پایان رسیدن عصر مخاطبان نتیجه نظریه‌های جدیدی است که حاوی تغییر در نحوه مفهوم‌سازی از مقوله مخاطب اند. تغییر فوق شامل تغییر توجه از منظر فرستندگان به جانب دریافت‌کنندگان می‌شود. مخاطبان دیگر تنها توسط صنایع و منابع رسانهای به صورت یک جانبه، در قالب یک بازار مصرف کننده یا عامه مردم تعریف نمی‌شود و تمایز بین فرستنده و گیرنده که قبلاً واضح و برای تعریف قدیم مخاطبان ضروری بود، دیگر اعتباری ندارد». فضای جدید ناشی از تکنولوژی‌های رسانهای نوین موجب شده است تا دیگر با مخاطب به معنای سابق آن روبرو نباشیم و با شکل جدیدی از مخاطب که برخی آن را با نام «کاربر» می‌خوانند، مواجه باشیم. ارتباط خود انگیز از نظر اندیشمندان اقتصادی ارتباطی است که در محتوا خود تولید، در پخش خود گردان و در دریافت توسط مخاطبان خود انتخاب است. او فضای مجازی را رسانهای می‌داند که بشراز مرحله ارتباط چهره به چهره و سنتی وارد ارتباط جمعی شد. در نظر او چرخشی رخ داده است که از ارتباط جمعی به ارتباط خودگزین در حوزه‌های مختلف می‌رسد؛ که این سه ویژگی درباره فضای مجازی صدق می‌کند. اما در کنار تمام مزایای فضای مجزای ممکن است برخی چالش‌ها روی دهد.
تهدیدات اخبار جعلی در فضای مجازی برای انتخابات
اخبار جعلی تهدیدی جدی در مسیر انتخابات آزاد و عادلانه است و موجب اخلال در گردش اطلاعات صحیح در جوامع می‌شود. پس می‌توان گفت خبر جعلی در پوشش خبر واقعی قادر است، اعتماد عمومی را خدشه‌دار سازد، امنیت و روان عمومی جامعه را برهم بزند، جایگاه منابع اصلی خبر را متزلزل و چرخش صحیح اطلاعات را مختل کند. خبر جعلی به عنوان خبر‌های دروغین، عامدانه و برنامه ریزی شده‌ای است که در پوشش خبر واقعی برای فریب کاربران ساخته، پرداخته و منتشر می‌شوند. فراهم آمدن فضای تعاملی و پویا برای کاربران در رسانه‌های نسل جدید همچون شبکه‌های اجتماعی و پیام رسانهای تلفن همراه نقش ویژه‌ای را به کاربران به عنوان تولیدکننده، مصرف کننده و بازنشردهندگان اصلی خبر جعلی بخشیده و باعث شده است که خنثی سازی اخبار جعلی یکی از اقدامات رسانه‌های ارتباط جمعی و ایجاد سایت‌های راستی آزمایی برای تشخیص آن‌ها مورد توجه قرار گیرد.
ظهور و بروز شبکه‌های اجتماعی جدید
ظهور و بروز شبکه‌های اجتماعی جدید در آستانه انتخابات یکی از موضوعاتی است که باید در آستانه انتخابات مورد توجه قرار گیرد. این روز‌ها از شبکه اجتماعی جدیدی صحبت می‌شود که کارشناسان پیش بینی می‌کنند در آستانه انتخابات نقش آفرینی کنند. اگر در توییتر، «نوشتار» و در اینستاگرام «تصاویر» حرف اصلی را می‌زنند، آنچه در کلاب هاوس محور اصلی می‌باشد، «صوت» است. کلاب هاوس یک شبکه اجتماعی مبتنی بر گفتگوی صوتی است. در این شبکه اجتماعی نوظهور، کاربران به مکالمه، مصاحبه و گفتگو‌های صوتی افراد مختلف به خصوص چهره‌های مشهور گوش می‌دهند. چیزی شبیه به پادکست با این تفاوت که گفتگو‌ها «برخط» و «زنده» است. چیزی که آن را از رسانه‌های سنتی مشابه نظیر رادیو متمایز می‌کند تعاملی بودن و امکان مشارکت کاربران در گفتگوهاست. به نظر می‌رسد با توجه به شیوع کرونا و ممنوع و محدود بودن نشست‌های حضوری و همچنین گفتگومحور بودن این شبکه اجتماعی در انتخابات پیش رو، این شبکه اجتماعی تا حدی بتواند در فضای مجازی مطرح شود. هر چند نقش اصلی را مناظرات تلویزیونی بازی خواهند کرد.
نتیجه گیری
رسانه‌ها در کشور ما با توجه به فضای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود می‌توانند اهداف متفاوتی را در جریان رقابت‌های انتخاباتی برای پیشبرد روند انتخابات در نظر بگیرند. رسانه ملی تاکنون نقش بی بدیلی در ایجاد انگیزه و افزایش مشارکت سیاسی انتخاباتی داشته است، برنامه‌های انتخاباتی از جمله مناظره‌های انتخاباتی از مهم‌ترین موضوعاتی است که نقش مهمی در افزایش شور و حرارت انتخاباتی و در نتیجه افزایش مشارکت در انتخابات داشته است. هر چند در انتخابات مختلف شبکه‌های اجتماعی جدید ظهرو و بروز پیدا می‌کنند، اما ضریب نفوذ رسانه ملی و گستردگی آن از اهمیت بالایی برخوردار است. هر چند باید ظرفیت‌های رسانه‌های نوین را جدی گرفت که عبارتند از: ظرفیت پخش زنده برخی رسانه‌های اجتماعی، ظرفیت ایجاد فضای گفتگو و جریان سازی که می‌تواند جریان ها، گروه‌های سیاسی و هواداران آن‌ها را برای استفاده از این ابزارهای نوین ارتباطی ترغیب کند.
نقش اطلاع رسانی و آگاهی بخشی رسانه ملی موضوع دیگری است که نقش زیادی در خنثی سازی و مقابله با اخبار جعلی دارد و می‌تواند از نظر اندیشمندان جهانی تهدیدی برای دموکراسی باشد. نشر اخبار جعلی در فضای مجازی می‌تواند برای گمراه سازی افکار عمومی و اغتشاش ذهنی مخاطب را به‌دنبال داشته است که راهکار‌های قانونی، رسانهای و ارتباطی برای کنترل آن وجود دارد؛ بنابراین نقش‌های رسانه را به طور کلی در انتخابات می‌توان این گونه برشمرد: رسانه به مثابه شفافیت و نظارت، رسانه به مثابه عرصه‌ای برای تبلیغات و مبارزات انتخاباتی، رسانه به مثابه عرصه‌ای برای بحث و تبادل نظر و رسانه به مثابه یک اطلاع رسان در فرایند انتخابات ۴ وظیفه اصلی است که رسانه ملی برای ایفای نقش مؤثر در جریان انتخابات بدان نیاز دارد. رسانه ها برای انجام وظایف خود در قبال جامعه به عنوان مهم‌ترین ابزار تبلیغات انتخاباتی، باید برابری عرصه رقابت را برای همه رقبای انتخاباتی در دستور کار قرار دهد.
پژوهشگر: دکتر هادی البرزی
نظر شما