پخش زنده
امروز: -
یادداشت پژوهشی
آینده کتابخانه‌ها؛ مقاومت یا استقبال
جبر فناورانه الزاماتی را دیکته می‌کند. چه بخواهیم و چه نخواهیم به سمت تغییر کارکردهای کتابخانه‌ها و مراکز آرشیوی و همچنین تغییر وظایف کتابداران و آرشیویست‌ها در حرکت هستیم.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: در سه دهه ای که «آلوین تافلر» آینده پژوه آمریکایی با همکاری همسرش سه کتاب "شوک آینده، موج سوم و جابجایی قدرت" را خلق کرد، شاید این کتابها کمتر جدی گرفته می‌شد. او پیش بینی کرده بود که در آینده، اطلاعات و دانایی قدرت است. در زمانی که موج سوم ترجمه شده بود و در کلاسهای دانشگاهی توسط بعضی از استادان در مورد آن بحث می‌شد اغلب آن را ایده پردازی‌هایی دور از واقعیت می‌پنداشتند، اما گذر زمان ثابت کرد که بسیاری از آن پیش بینی‌ها عملی شده و حتی شتاب زیادی هم یافته است.
ورود به دنیای دیجیتال و عصر شبکه‌های اجتماعی و گوشی‌های هوشمند و تغییری که در عرصه ارتباطات فرد با فرد و فرد با جمع و در مساله فرهنگ ایجاد می‌کند بسیاری از زمینه‌ها را متحول خواهد کرد. «تافلر» در یکی از کتابهایش اصطلاح «مصرف کننده مولد» را بکار می‌برد. او پیش بینی می‌کند که در آینده شما فقط مصرف کننده نیستی و خودت در حین مصرف تولید کننده هم هستی و واقعاً الان این مسئله شکل گرفته، مثلاً شب هنگام خودتان یک سند بانکی صادر می‌کنید و مبلغی را حواله کرده و رسید آن را دریافت می‌کنید درحالیکه درگذشته برای کارهای بانکی باید روند طولانی طی می‌شد و اکنون برای این حواله بانکی شما کار ۱۰ نفر را یک نفره انجام می‌دهید، مصرف کننده مولد یعنی همین.
به نظر می رسد که آهسته آهسته با تغییر فرم کتاب، سند، صوت و تصویر کارکرد کتابخانه و آرشیو و حتی ساختمان آنها تغییر کرده و متناسب با نیاز، کوچک خواهد شد. کتابخانه‌ها به سمت پلت فرم شدن می‌روند، یعنی وظیفه این مراکز تعاملی خواهد شد که متقاضی اطلاعات را به تولیدکننده اطلاعات مرتبط کنند و در این پیوند اطلاعات نوینی ایجاد کنند.
اگر دیروز هدف کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی بیشتر گردآوری و سازماندهی منابع اطلاع رسانی بود، امروز هدف آنها به علت حجم انبوه اطلاعات پراکنده و آلوده، اشاعه اطلاعات می‌باشد. در جهان امروز در حالی که وب جهان گستر، جهان را تحت تسلط خود درآورده است، هیچ‌کدام ازبخش های کتابخانه‌های تخصصی اعم از تهیه وسفارش، گردآوری، سازماندهی و حتی اشاعه، خارج از دایره اینترنت نمی‌تواند کارایی داشته باشد.
کارکرد و شکل کتابخانه ها در آینده نزدیک تغییر اساسی خواهد کرد، همانطور که کتاب های چاپ سنگی، حالت موزه‌ای و میراثی پیدا کردند، شک نیست که چند سال آینده نیز همین کتاب هایی که در اطراف ما هستند شکل عتیقه و موزه‌ای پیدا می‌کنند. دنیایی که تقریباً همه چیز را وابسته به ساختارهای دیجیتال و نرم افزاری کرده و حجم و فضای دانش و پژوهش را در گیگابایت و ترابایت خلاصه می‌کند، حتما کتابخانه‌ها را نیز تحت تاثیر قرار می دهد . در دنیای دیجیتال امروز یک سوال جدی مطرح می‌شود که چه مقدار دنیای پُرسرعت دیچیتال سازی، دنیای آرام کتابداری و کتابخانه‌ها را دچار تلاطم خواهد کرد.
کتابخانه‌های دیجیتالی به خاطر راحتی استفاده رو به گسترش هستند. اطلاعات دیجیتالی ماهیتی منحصر به فرد دارند که با توجه به در نظر گرفتن همه شرایط موجود سازمان و کتابخانه خود نسبت به آن باید تصمیم گیری کرد. کتابخانه‌های دیجیتالی با در دسترس قرار دادن منابع برای مردم و نگهداری و حفاظت از مجموعه جهانی دانش و خلاقیت برای نسل آینده اعلام شده، ایجاد امکانات دسترسی در حد وسیع به دامنه گسترده مدارک فرهنگی، تاریخی و همکاری در آموزش و یادگیری مادام العمر از جمله اهداف آرمانی طرح ایجاد کتابخانه‌های دیجیتالی می‌باشد.
به طور خلاصه هدف از ایجاد کتابخانه‌های دیجیتالی به طور کلی گردآوری و ذخیره، بازیابی و سازماندهی اطلاعات می‌باشد. امکان استفاده آن نسبت به کتابخانه های دیگر راحت‌تر می‌باشد و هر موقع از شبانه روز که نیاز داشته باشیم می‌توانیم از آن استفاده نمائیم. از مزیت‌های دیگر کتابخانه ی دیجیتالی اشغال فضا و حجم کم نسبت به سایر کتابخانه‌های دیگر می‌باشد.
پدیده‌های نوین در ذخیره و نحوه اطلاع رسانی نیز تغییرات اساسی پدید می آورند. شاید شکل نوین اطلاعات نیازی به مکان‌های وسیع نداشته باشد اما نگهداری و اطلاع رسانی از این اطلاعات نیز پر خرج و خطیر است. تصور رایج این است که ذخیرگاه‌های دیجیتال ارزان و به راحتی در دسترس خواهند بود. درحالیکه اگر بخواهیم حفظ مثلا یک ترابایت اطلاعات از نظر امنیتی و مهاجرت این اطلاعات بسیار هزینه برخواهد بود.
اشکال نوین اطلاعات و پردازش آنها شکل و نوع اطلاع رسانی را نیز متحول خواهد کرد. وقتی با شناسه و رمز عبور خود در گوگل جستجو می‌کنید بعد از چهار ماه سیستم سمت و سوی جستجوی‌های شما را تا حدی شناسایی کرده است. لذا نتیجه جستجوی من برای یک واژه با جستجوی فردی دیگر متفاوت است، چرا؟ چون شما را شناخته و برایتان یک درخت معرفتی ترسیم کرده است، بنابراین برای بنده که در حوزه کتاب و کتابداری کار می‌کنم و برای فرد دیگری که در حوزه معماری است درختواره‌های جداگانه ای تعریف می‌شود و پیشنهادها بر اساس آن ارائه می شود.
کتابخانه‌های هوشمند با فناوری‌های نوظهور هوشمند مانند اینترنت اشیاء، مدیریت منابع الکترونیکی، داده‌کاوی، هوش مصنوعی، هوش محیطی، فناوری بلاک‌چین و واقعیت افزوده، باهوش‌تر می‌شوند و این امر منجر به افزایش قابلیت‌های کتابخانه‌ها و رضایت کاربران (مشتریان) آنها می‌شود. اجرای فناوری‌های هوشمند در کتابخانه‌ها منجر به کاهش فاصله میان خدمات ارائه‌شده توسط کتابخانه‌ها و نیازهای در حال تغییر و رقابت انسان‌ها شده است.کتابخانه‌های هوشمند نیز لاجرم باید به شناسایی مراجعان مبادرت ورزند و هم در تحلیل محتوای منابع خود غیر خطی عمل کنند.
ما الان به صورت خطی اطلاع رسانی می‌کنیم یعنی اینکه شما درباره فردوسی جستجو می‌کنید لیستی از ۵۰ کتاب، ۶ پایان نامه و ۷ مقاله نشان داده می‌شود ولی نظام‌های نوین و هوشمند می‌آیند این موارد را تلفیق کرده و تولید دانش جدید می‌کنند و حتی پیشنهاد می‌دهند که برای رسیدن به نتیجه از چه مسیری بروید.
خلاصه کلام اینکه جبر فناورانه الزاماتی را دیکته می‌کند. چه بخواهیم و چه نخواهیم به سمت تغییر کارکردهای کتابخانه‌ها و مراکز آرشیوی و همچنین تغییر وظایف کتابداران و آرشیویست‌ها در حرکت هستیم. رفتار اطلاع یابی و نیازهای مراجعه کنندگان نیز در حال تغییر است؛ افرادی موفق خواهند بود که بجای مقاومت در برابر تغییر به استقبال آن بروند.
حمید رضا مختاری؛ پژوهشگر اداره پژوهش خبری
نظر شما