چهل سالگي انقلاب و نقش ابوذر زمان

پژوهش خبری صدا وسیما: انقلاب اسلامي ايران در حالي چهلمين سالگرد خود را گرامي مي‌دارد که دوام، استقامت و مقاومت آن بیش از گذشته تثبیت شده است. نگاهي به جنبش‌هاي معاصر جهان اسلام که از رسيدن به اهداف خود در دولت‌سازي بازماندند و مقايسه وضعيت اين جنبش‌ها با انقلاب اسلامي گوياي نقش و جايگاه بلند نظريه‌پردازان و رهبران و کارگردانان برجسته انقلاب اسلامي و نقش و ظرفيت بالاي اين چهره‌هاي بزرگ مردمي و انديشمند در هدايت و پيروزي انقلاب است. گذشته از نقش و منزلت قائد اعظم و رهبر کبير انقلاب اسلامي؛ وجود شخصيت‌هاي دانشمند و علما و متفکران برجسته‌اي مانند مرحوم آيت‌ا... طالقاني در مسير انقلاب اسلامي دست بالاتر انقلاب اسلامي را در غناي نظري و هدايت‌گري نسبت به جنبش‌هاي مذکور نشان مي‌دهد. اين امر خود رمز مانايي و ماندگاري انقلاب اسلامي با وجود مخالفت و دشمني سرسختانه دو  قطب قدرت شرق و غرب گذشته و ائتلاف ناميمون غرب و برخي متحدين عربي و عبري در حال حاضر است.

شايد بتوان گفت آيت‌ا... طالقاني تا زمان پيروزي انقلاب اسلامي در دوره تبعيد امام نقش محوري در هدايت انقلاب و بسيج توده‌ها داشته و به نوعي نفر دوم نهضت اسلامي قلمداد مي‌شد. در چهلمين سال پيروزي انقلاب اسلامي و در سالگرد ارتحال ابوذر زمان پرداختن به نقش اين مبارز مجاهد که سهم و نقش بي‌بديلي در پيدايي و استمرار انقلاب چهل ساله ملت ايران داشته مغتنم و ارزشمند است. نوشتار حاضر به اين بهانه نگاهي کوتاه دارد بر ابعاد شخصيتي مرحوم طالقاني و انديشه و عمل سياسي ايشان که در زمره نوانديشان ديني و صاحب شخصيتي انقلابي و ضد استبداد و استعمار بود.

زندگي و زمانه آيت ا... طالقاني

آیت‌ا... سید محمود طالقانی به سال 1298 شمسی در روستای گیل یرد طالقان به دنیا آمد. اين شخصيت برجسته از همان كودكي تحت تعاليم پدر و اوضاع زمانه الفباي مبارزه با استبداد را فرا گرفت. وی تحصیلات خود را در تهران، قم و نجف به انجام رساند و از شیخ عبدالکریم حائری موسس حوزه علمیه قم و سید ابوالحسن اصفهانی اجازه اجتهاد گرفت. در بحبوحه جنگ دوم جهانی وارد تهران شد و فعالیت­‌های علمی، سیاسی و فرهنگی خویش را در جهت مبارزه با استبداد، مکاتب مادی، تفسیرهای غیرسیاسی و اجتماعی از آموزه‌های اسلامی، ترویج اندیشه­‌ها و افکار نوین از اسلام و ... آغاز کرد و به همراه اکثر گروه‌ها و نیروهای سیاسی به فعالیت سیاسی پرداخت و یکی از حامیان نهضت ملی کردن صنعت نفت بود. در سال 1342 تا 1357 به دلیل فعالیت­‌های سیاسی بارها به زندان افتاد و یا تبعید شد. ايشان تداوم بخشي برجسته و خلاق به شمار مي‌رفت. طالقاني را از حيث تعلق طبقاتي مي‌توان هم چون حضرت امام خميني(ره) به طبقه متوسط سنتي دانست. اين در حالي است كه ايشان همواره مشكل فقر و استضعاف توده مردم را از نزديك لمس كرده و در شرايط سخت معيشتي حاكم بر جامعه با ايشان همدلي مي‌نموده است. طالقاني به عنوان يكي از استوانه‌هاي اصلي انقلاب در مصاحبه‌ها و پيام‌هاي خود خطاب به اقشار مختلف ملت ايران از مواضع اصولي رهبر انقلاب مبني بر غير قانوني شمردن دولت بختيار و نهادهاي به جا مانده از حكومت پهلوي قاطعانه دفاع كرد و روند پيروزي انقلاب را سرعت بخشيد و با واكنش‌هاي به موقع و مناسب خود (تب انقلابي) را مهار كرد. 

آیت‌ا... طالقانی مشکل اصلی و اساسی جامعه ایران در زمان خویش را، سلب آزادی و عنصر استبداد می­دانست و به همین دلیل به ارائه اندیشه­‌هایی همچون نظام شورایی، دموکراسی دینی، آزادی، جامعه مدنی اسلامی، نقش مردم در اداره جامعه و ... پرداخت. مهمترین آثار ایشان عبارتند از:

مقام و منزلت و کارنامه سياسي آيت ا... طالقاني

زندگي آيت ­ا... طالقاني سراسر مبارزه در راه عدالت‌خواهي آرمان‌هاي بزرگ و اهداف بشر دوستانه و حمايت از مظلوم بود و با نقش وحدت آفرين خود در صحنه مبارزه، انتشار اعلاميه‌ها، اتخاذ مواضع، واكنش‌ها و مصاحبه‌هاي خود انقلاب را در مسير پيروزي پيش برد چنان كه راهپيمايي‌هاي بزرگ را رهبري كرد و با حضور در جمع دانشگاهيان از آرمان آن پشتيباني كرد و با اقدامات مقتضي در پيوند ارتش و انقلاب نقش آفريد.

آيت‌ا... سيد محمود طالقاني از تبار نوانديشان ديني عصر حاضر است كه به مدت نيم قرن فعاليت در حيات سياسي و اجتماعي و با تكيه بر قرآن عمر خود را در راه احياي فكر و انديشه ديني صرف كرد و در فرآيند انقلاب اسلامي نقش بسيار مهم و قابل توجهي ايفا كرده است و از زمره شخصيت‌هايي بود كه دوشادوش حضرت امام خميني (ره) هم در بسيج توده‌ها و سازمان‌دهي مبارزان انقلابي قبل از انقلاب و هم در تكوين مباني فكري و ايدئولوژيك پس از انقلاب اسلامي نقشي عمده داشته است.

کمک به هدايت انقلاب با رياست شوراي انقلاب

طالقاني به منظور تقويت جايگاه شامخ رهبري و تمركز در امر هدايت انقلاب، نقش‌ها و عملكردهاي گذشته را در چارچوب رهبري امام ادامه داد و با مشاركت در شوراي انقلاب، گزينش رئيس دولت موقت، همكاري با ارگان‌ها و نهادهاي انقلابي و پرهيز از فعاليت‌هاي حزبي، انقلاب را در رسيدن به وضعيت ثبات ياري كرد. ايشان در فرصت‌هاي مقتضي با حضور در محافل سياسي در راه رفع ابهامات موجود همت گماشت و به روشن كردن جهت‌گيري مسير حركت و آينده انقلاب و همچنين آرمان‌هاي آن پرداخت. طالقاني اگرچه از معلومات حوزوي در سطح مجتهدين مسلم برخوردار بوده است، اما آثار او نشان مي‌دهد كه ايشان نسبت به مولفه‌ها و آموزه‌هاي مكاتب غربي (سوسياليسم و كاپيتاليسم) آگاهي كامل داشته و به منظور بازشناسي اصول اسلامي مورد نظر خويش از نقاط ضعف آن‌ها به تعبیر خود به نيكويي بهره گرفته است. طالقاني معتقد بود اگرچه در ظاهر در نفي استثمار، استعمار و با ماركسيسم عقايد مشتركي داريم اما آن چه كه ما قبول نداريم اصالت ماده است و ما به اصالت خدا معتقديم.

آيت‌ا... طالقاني با پيروزي انقلاب، در حد توان به سازمان‌دهي و اداره كشور انقلابي و بحران زده انقلاب پرداخت زيرا ايشان تنها يك نظريه‌پرداز صرف نبود بلكه ايشان سه كاركرد متفاوت رهبران بزرگ انقلاب‌هاي جهان اعم از نظريه‌پردازي، توانايي بسيج نيرو و مديريت انقلاب را به سهم خود متقبل شد. فعاليت‌هاي مديريتي‌اش بيش از هر چيز در شوراي انقلاب، تلاش براي برگزاري رفراندوم جمهوري اسلامي، تشكيل مجلس خبرگان قانون اساسي و حل بحران‌هاي سياسي نمود يافت. 

شايد بتوان گفت اوج و نقطه تابناک نقش آيت‌ا... طالقاني در انقلاب دعوت ايشان براي راهپيمايي تاسوعاي سال 57 است. آيت‌ا... طالقاني كه در آن سن كهولت و با بنيه‌اي ضعيف كـه از زندان با خود آورده بود، در اين راهپيمايي از پيچ شميران كه يكي از مسيرهاي اعلام شده از سوي جامعه روحانيت مبارز تهران بود، شركت كرد و با صدور اعلاميه‌اي ضمن دعوت مردم به راهپيمايي و ناديده گرفتن مقررات حكومت نظامي اعلام كرد: «اينجانب در روز يك شنبه تاسوعا كه با روز اعلاميه جهاني حـقوق بشر مصادف است، از ساعت 9 با عزم و معرفت و آگـاهي به تمام جوانب و لوازم امر اين راهپيمايي را از خانه‌ام آغاز مي‌كنم.[1] به گواه تاريخ راهپيماي ميليوني تاسوعا و عاشوراي سال 57  تا حد زيادي در نااميد کردن رژيم از ادامه حيات خود موثر بود و از آن پس شمارش معکوس براي سقوط رژيم پهلوي آغاز شد. اگرچه قبل و بعد از پيروزي انقلاب و با توجه به نقش و سابقه و موقعيت آيت‌ا... طالقاني که محبوبيت زيادي ميان همه قشرها و طيف‌هاي مختلف انقلابي داشت اما همراهي و تبعيت ايشان از امام مانع از سوء استفاده  فرصت طلبان شد. حمايت و تبعيت ايشان از امام از اهميت و حساسيت راهبردي زيادي برخوردار بود چرا که نقش ايشان در پيروزي انقلاب مي‌توانست در مواردي زمينه ايجاد شکاف ميان ايشان و امام را با دخالت ديگران فراهم آورد اما از نظر مرحوم طالقاني مخالفت با رهبري و شخص امام مخالفت با دين اسلام است. يعني براي رهبري امام خميني جايگاه و مرتبت ديني و الهي قائل است که مخالفت با او را مخالفت با دين اسلام مي‌داند[2] اگر صرف مرجعيت ديني بود مي‌توانست بگويد من هم مجتهد هستم و نظر خودم را دارم.

حمايت از جمهوري اسلامي

آيت‌ا... طالقاني در راه همه‌پرسي نظام جمهوري اسلامي به ويژه با توجه با اهميت و حساسيت موضوع و همچنين كثرت ابهامات مدعيان، همه توان نظري و عملي خود را براي روشن كردن ابعاد آن به خدمت گرفت و با حضور در مجلس خبرگان قانون اساسي ياري‌گر تدوين منشور و ميثاق ملي شد و همچنين، رهبري شوراي انقلاب را بر عهده گرفت و از نظريه جمهوري اسلامي كه امام خميني(ره) مطرح كرد هم در محتوا و هم در شكل دفاع كرد. 

احياي نماز جمعه

آیت‌ا... طالقانی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در برپایی نماز جمعه نقش مهمی را ایفا کرد و پس از طرح مسئله با امام خمینی (ره) با موافقت ایشان روبرو شد و به امامت نماز جمعه تهران منصوب گردید. آیت‌ا... طالقانی مکان برگزاری نماز جمعه را دانشگاه تهران انتخاب کرد تا از این رهگذر، نمازگزاران را به دانشگاه بکشاند و دانشگاهیان را به صف نماز بیاورد و دینداری و روشن فکری را به هم بیامیزد. ایشان شش نماز جمعه در تهران اقامه کرد که نخستین آن پنجم مرداد 1358 و آخرین آن شانزدهم شهریور 1358 بود. از دیگر مسئولیت‌های آیت ا... طالقانی، می‌توان به عضویت در شورای انقلاب و مجلس خبرگان قانون اساسی اشاره کرد که به نمایندگی از مردم تهران در آن شرکت می‌کرد. [3]

گفتمان سياسي آيت‌ا... طالقاني

آيت‌ا... طالقانی به مدت نیم قرن فعالیت در حیات سیاسی و اجتماعی و با تکیه بر قرآن عمر خود را در راه احیای فکر و اندیشه دینی صرف کرد و در فرآیند انقلاب اسلامی نقش بسیار مهم و قابل توجهی ایفا کرد. این شخصیت برجسته از همان کودکی تحت تعالیم پدر و اوضاع زمانه الفبای مبارزه با استبداد را فرا گرفت. زندگی وی سراسر مبارزه در راه عدالت خواهی و اهداف بشردوستانه و حمایت از مظلوم بود و با نقش وحدت آفرین خود در صحنه مبارزه، انتشار اعلامیه‌ها، اتخاذ مواضع، واکنش‌ها و مصاحبه‌های خود سهم چشمگیری در فعالیت‌های انقلابی، دوشادوش امام خمینی داشت. ایشان اگرچه آغازگر نظریه‌پردازی در حوزه اندیشه دینی نبود، اما تداوم بخش برجسته و خلاق به شمار می‌رفت. طالقانی با مشارکت در شورای انقلاب، گزینش رئیس دولت موقت، همکاری با ارگان‌ها و نهادهای انقلاب و پرهیز از فعالیت‌های حزبی صرف، انقلاب را در رسیدن به وضعیت ثبات یاری کرد.

اسلام سياسي

در جهان اسلام از جمله ایران عصر پهلوی متفکران از جریانات مختلف تلاش نمودند ضمن شناسایی علل عقب ماندگی و انحطاط مسلمانان به ارائه راهکار برای برون رفت از این اوضاع نابسامان بپردازند. در میان جریان اسلام‌گرا علاوه بر امام خمینی (ره) که زعامت داشتند، چهره‌های شاخصی به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند از جمله این متفکران آیت‌ا... سید محمود علایی طالقانی است که به مبارزه علمی و عملی با استبداد و مظاهر وابستگی و انحطاط دست زدند. نقطه آغازین و محوری اندیشه سیاسی آیت‌ا... طالقانی(ره) هدایت قرآن و اعتقاد به توحید می‌باشد، توحیدی که در نهایت به نجات نوع بشر از قید و بندهای صاحبان زر و زور منجر می‌شود. در سایه همین اعتقاد آیت‌ا... طالقانی با تأکید بر علل درونی انحطاط ضمن تبیین نظری آن به ارائه راهکار عملی برای خاتمه دادن به عواملی مانند استبداد، نبود آزادی و ... می‌پردازد.

مرحوم آیت‌ا... طالقانی از جمله مفسران قرآن در دوره معاصر است. تفسیر پرتوی از قرآن که ایشان فرصت تکمیل ‌آن­را نیافت سرچشمه فکری مرحوم طالقانی است. این تفسیر قرآن با تایید و تشویق امام راحل مواجه شد.

قرآن در اندیشه طالقانی، دانش مبنا و متن معیار است. همه احکام زندگی بدان ارجاع و از آن می‌جوشد. لیکن، مسئله چندان هم آسان نیست؛ «نظر در قرآن مانند نظر در منبع فیاض است که هم نظر به آن دشوار است و هم چاره‌ای از نظر به آن نیست، مگر آدمی می­تواند از نور، چشم بپوشد با آنکه دلباخته و خود ساخته آنست؟ قرآن نوری است از نور آسمان­ها و زمین «ا... نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» که بر دلی نورانی تابیده و از آن در صورت الفاظ و لغات وا تابیده، اگر به منبع و حد اعلای آن نمی­توان چشم دوخت، از مرتبه نازله و انعکاسات آن نمی­ توان چشم پوشید. 

نقش فقيهان در عصر غيبت در اندیشه آیت ا... طالقانی

در مورد نیابت علمای عادل از امام(ع) دیدگاه وی به شرح ذیل است: ما شیعه معتقدیم که مجتهدین جامع‌الشرایط از امام(ع) نیابت دارد، قدر مسلم این نیابت در امور حسبیه است (مانند ولایت بر صغار و مجانین و تصرف در اموال بی صاحب و اوقاف مجهول التولیه و صرف آن در موارد خود و این قبیل) و چون نظم و حقوق عمومی از اکمل و اوضح موارد حسبیه است، پس نیابت علماء در این موارد مسلم و وجوب اقامه این وظایف حتمی است. ^[4]

مرحوم طالقاني در جاي ديگر تصريح مي‌کند: حکومت به خدا، پيامبر و امامان تعلق دارد. پس از امام، مجتهد و سپس توده‌هاي مسلمان هستند که همگي داراي قدرت اجراي قوانين مي‌باشند و اين جمله اخير نشان مي‌دهد ايشان ولايت فقيه را از طريق دليل حسبه براي مجتهد قائل بودند و نهايت سخني که درباره نظر ايشان شايد بتوان گفت اين است که ايشان گرايش به نظريه انتخاب داشته‌اند؛ در عين حال از تصريح سخنان مرحوم طالقاني ترديدي نمي‌توان داشت که ايشان قائل به ولايت فقيه بودند و اصل ولايت فقيه را قبول داشتند.

آيت ا... طالقاني درباره ولایت علمای عادل بر این نکته تأکید دارد که اینان نیابت از امام(ع) دارند، ولی قدر مسلم این نیابت در امور حسبیه است. اما از آنجا که اکمل و اوضح امور حسبیه نظم اجتماعی و ایفای حقوق عمومی مردم است، در این مورد لازم است علمای عادل به اقامه این وظیفه قیام کنند. البته ایشان قید انتخاب و تعیین مردم را هیچ‌گاه از یاد و خاطره نمی‌برند و همان گونه که گفته شد انتخاب مردم را در برگزیدن امام و حاکم خویش مؤثر می‌داند.

اعتقاد به لزوم تشکیل حکومت دینی در عصـر غیبـت از سـوی فقیـه جـامع الشـرایط، طالقانی را به مکتب سیاسی قم متصل کـرده و تـلاش­هـای عملـی وی و تحمـل زنـدان و سختی برای نیل به این هدف او را در زمرة مروجین مکتب قم درآورده است. اما از سوی دیگر اصرار بر اصول سیاسی حاکم بر اندیشة مکتب نجف همچون اولویت در لزوم نفی ظلم و استبداد و وجوب ادارة جامعه از طریق شورا که بیشـتر در ذیـل شـرح کتاب مرحوم نائینی شکل گرفته است، از وی اندیشمندی متناسب بـا رویکردهـای حـوزة نجف ساخته است. شاید بتوان طالقانی را از حیث مبنای حکومت متعلق به مکتب قـم و از حیث روش عمل و اقدام سیاسی، متعلق بـه مکتـب نجـف دانسـت، امـری کـه وی را بـه حلقه وصل فقهای دو مکتب قم و نجف تبدیل کرده است.

در جمع‌بندي اين بحث مي‌توان گفت درباره اصل اثبات ولايت فقها در عصر غيبت و نيز شيوه تعيين و تشخيص فقيه براي ولايت و حکومت و ميزان اختيارات و شئون فقيه ديدگاه آيت‌ا... طالقاني بدين‌گونه است که اصل ولايت فقيه از نظر ايشان ثابت و مسلم است. 

شورا، سازوکار انتخابي بودن حکومت

روشن ترين و در عين حال برجسته ترين طرح اجرايي طالقاني براي استقرار جمهوريتي مبتني بر اسلام كه در عين حال در بردارنده جنبه هاي مثبت و مردمي حكومت‌هاي دموكراتيك و مردم سالار روزگار خود باشد و حتي در جنبه‌هايي از آن­ها متعالي‌تر و مردم گراتر مي­نمايد، طرح "شورا" است كه هم در تاريخ اسلام سابقه‌اي درخشان داشته و هم توصيه هاي موكدي در قرآن و منابع اصيل تفكر ديني در باب آن رفته است. در حقيقت شورا از نگاه طالقاني به معناي حق دخالت همه مردم در تعيين سرنوشت سياسي، شئون اجتماعي و حل و فصل همه مسائلي است كه در زندگي جمعي پديد مي‌آيد. در حقيقت در انديشه طالقاني جمهوري اسلامي گوياترين واژه‌اي بود كه از يك سو با ارائه نظامي جمهوري برآورنده خواسته ها و آمال آزادي خواهانه و دموكراتيك مردم ايران باشد و از سوي ديگر، با اسلامي دانستن اين جمهوري بستر سنتي جامعه مذهبي ايران و همچنين ماهيت مذهبي نهضت و رهبري آن حفظ شود.

جمع بندي

مرحوم آيت‌ا... طالقاني را مي‌توان از جمله متفکران روشن بين و قرآن شناسي دانست که با تجربه طولاني از مبارزات که از دوران  رضاخان پهلوي آغاز شد تا ماه ­هاي ابتدايي استقرار جمهوري اسلامي شناسنامه کم نظيري از علم و اجتهاد و فقاهت و مبارزه و مجاهدت را با درک روشني از اقتضائات دين در عصر تجدد، به نمايش مي‌گذارد. زبان و بيان مرحوم طالقاني براي نسل نو و دانشگاهي انقلاب جذاب و گيرا بود و مشي مردمي و انقلابي ايشان در طبقات مختلف مردم گرماي انقلاب را بيشتر کرد. راهپيمايي ميليوني عاشورا و تاسوعاي سال 57 ضمن اينکه پيوند انقلاب را با قيام سالار شهيدان نشان داد؛ ميزان محبوبيت و شجاعت و جسارت و نفوذ کلام آيت‌ا... طالقاني را که دعوت‌کننده مردم به اين راهپيمايي با وجود ممنوعيت رژيم بود؛ آشکار کرد. اسلام سياسي آيت‌ا... طالقاني محور گفتمان سياسي ايشان را تشکيل مي‌دهد. محوريت توحيد و حاکميت الهي که با پيامبر و ائمه در دوره غيبت با ولايت علما و فقها تجلي مي‌يابد در عين حال نقش محوري انتخاب مردم که در انتخابات و شورا متجلي است؛ آيت‌ا... طالقاني را به نحو برجسته‌اي، منادي گفتمان جمهوريت و مردم سالاري نشان مي‌دهد. اگرحکومت اسلامي، آزادي و عدالت را آرمان‌هاي آيت‌الله طالقاني بدانيم مي‌توان گفت در تحقق عيني اين آرمان‌ها نقش مردم محوري است. فقها و علما با هدايت مردم و با انتخاب مردم، مردم‌سالاري ديني را تضمين و استبداد و استعمار را از صحنه سياست مي‌زدايند. در چهلمين سال انقلاب اسلامي شناخت ميراث فکري و سياسي و نقش و يادگارهاي بزرگ ابوذر زمان در پيدايي و پويايي انقلب و جمهوري اسلامي مي‌تواند چراغ راه و مسير آينده انقلاب و جمهوري اسلامي نيز باشد.  

پژوهش خبری // گروه سیاسی

-------------------------------

[1] http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2579365

[2] روزنامه اطلاعات اول اردیبهشت 58

[3] http://wiki.ahlolbait.com

[4] سيد محمود طالقاني، مقدمه تنبيه الامه آيت اله نائيني ، سهامي انتشار، ص 14و 15