پخش زنده
امروز: -
برخلاف تصور مدیران ارشد وزارت نفت، تک نرخی شدن بنزین نه مصرف این فرآورده نفتی را کاهش داد و نه حتی موجب کاهش رشد مصرف بنزین شد بلکه تشدید رشد مصرف این فرآورده نفتی را به همراه داشت.
پژوهش خبری صدا وسیما: یکی از مهم ترین دلایل مدیران ارشد وزارت نفت برای دفاع از حذف سهمیه بندی بنزین و تک نرخی کردن آن در خردادماه 94 و سپس اصرار بر حذف کارت سوخت از بهمن ماه سال گذشته که در ماه های اخیر با تلاش این وزارتخانه برای حذف بند الزام دولت به حفظ کارت سوخت و عرضه مجدد بنزین دو نرخی از قانون بودجه 95 (بند «ح» تبصره 14 این قانون)، این موضوع بود که این مدیران وزارت نفت اعتقاد داشتند که تک نرخی شدن بنزین، کاهش مصرف این فرآورده نفتی را در پی دارد و تداوم استفاده از کارت سوخت هم هیچ تاثیری بر مدیریت مصرف بنزین ایفا نمی کند. با این وجود، همانطور که کارشناسان پیش بینی می کردند نه تنها مصرف بنزین بعد از تک نرخی شدن بنزین و حذف کارت سوخت کاهش نیافت بلکه نرخ رشد مصرف بنزین در این دوره زمانی در مقایسه با مدت مشابه قبلی آن افزایش یافت. به عنوان مثال، رشد مصرف بنزین در سال 94 نسبت به سال قبل آن، 2 درصد بود (مصرف بنزین از 69.6 میلیون لیتر در روز به 71 میلیون لیتر در روز رسید)، در حالی که این رقم در سال 93 نسبت به سال قبل آن، 1.7 درصد بود . از سوی دیگر هم رشد مصرف بنزین در نیمه اول امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل، 3.8 درصد بود، در حالی که این رقم در نیمه نخست سال 94 نسبت به مدت مشابه سال قبل، 3 درصد بوده است . بنابراین برخلاف دیدگاه مدیران وزارت نفت، حذف سهمیه بندی بنزین و تک نرخی کردن آن و همچنین حذف کارت سوخت نه تنها موجب کاهش مصرف این فرآورده نفتی نداشته است بلکه روند افزایشی مصرف بنزین را تشدید کرده است. در این گزارش نگاهی به ابعاد مختلف این موضوع می پردازیم:
دیدگاه های وزارت نفت درباره آثار تک نرخی کردن بنزین و حذف کارت سوخت بر مصرف آن
اواخر اردیبهشت ماه 94، به پیشنهاد وزارت نفت و با تصویب دولت، سهمیه بندی بنزین حذف و این فرآورده نفتی تک نرخی شد. تک نرخی شدن بنزین و عرضه این فرآورده نفتی با قیمتی یکسان (1000 تومان هر لیتر) ابتدای خردادماه به صورت رسمی اعلام شد و بعد از چند روز اجرایی شد. یکی از مهم ترین سوالات و نگرانی هایی که درباره سیاست جدید دولت درباره بنزین وجود داشت، آثار تک نرخی کردن این فرآورده نفتی بر روی مصرف آن بود؛ بخصوص آنکه اجرای این سیاست موجب کاهش انگیزه مردم به استفاده از کارت سوخت شخصی و در نتیجه، حذف تدریجی این کارت ها می شد. مدیران ارشد وزارت نفت برخلاف کارشناسان اعتقاد داشتند، تک نرخی شدن بنزین موجب کاهش مصرف آن خواهد شد.در همین راستا، چند هفته بعد از تک نرخی شدن بنزین، بیژن زنگنه، وزیر نفت در مصاحبه با هفته نامه «صدا» (23 خردادماه 94) درباره دلایل و آثار این سیاست جدید دولت گفت : «منفعت بزرگ تک نرخی شدن بنزین این بود که فساد برداشته شد. البته مصرف هم معتدل میشود و در مجموع به نفع خود مردم خواهد بود».
اما به مرور و با مشخص شدن تداوم روند فزاینده مصرف بنزین در کشور، مدیران ارشد وزارت نفت از ادبیات دیگری برای بیان تاثیر سیاست مدنظر خود بر روی مصرف بنزین استفاده کردند و مدعی شدند که تک نرخی کردن بنزین، رشد مصرف را کند و منطقی کرد. این مدیران بخصوص سید ناصر سجادی، مدیرعامل وقت شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران در مصاحبه های متعددی مدعی شدند که رشد مصرف بنزین در سال های پیش از تک نرخی شدن آن به مراتب بیشتر از بعد از اجرای این سیاست بوده است و تک نرخی شدن بنزین کاهش و منطقی شدن رشد مصرف این فرآورده نفتی را به دنبال داشته است. البته این مدیران وزارت نفت بعضا برای اثبات ادعای خود در این زمینه به آمار پایین رشد مصرف بنزین در بهار امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته نیز اشاره می کرد. به عنوان مثال، سجادی در یک کنفرانس خبری در حاشیه بیست و یکمین نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی در تاریخ 19 اردیبهشت ماه امسال،از رشد منفی چهار درصد مصرف بنزین به دنبال تک نرخی کردن خبر داد و گفت : «تک نرخی کردن بنزین رشد مصرف را از ٦ درصد سال ٩٣، امسال به حدود ٢ درصد رساند». ایشان یک روز بعد هم در مصاحبه با خبرگزاری شانا، میانگین رشد مصرف در سال های چند نرخی بودن بنزین از سال ٨٥ تا سال ٩٣ را بالای ٦ تا ٧ درصد و این رقم در سال گذشته نسبت به سال 93 را 2 درصد اعلام کرد و گفت: «بنزین ١٠٠٠ تومانی جاذبه قاچاق را از میان برده و رشد مصرف را منطقی کرده است».
همین دیدگاه مدیران ارشد وزارت نفت درباره تغییرات نرخ رشد مصرف بنزین بعد از تک نرخی شدن آن، یکی از مبانی اصلی ادعای این افراد مبنی بر بی فایده بودن تداوم استفاده از کارت سوخت در عرضه بنزین و دفاع از پیشنهاد ضرورت حذف این کارت ها بود. در همین راستا، حدود دو ماه بعد (9 تیرماه) و همزمان با تصویب لایحه اصلاحیه قانون بودجه 95 در دولتو ارسال این لایحه به مجلس، بیژن زنگنه، وزیر نفت در مصاحبه با خبرگزاری ایسنا در دفاع از دیدگاه خود مبنی بر ضرورت حذف کارت سوخت اظهارات مشابهی داشت و گفت : «سال گذشته در زمان مشابه ما از کارت سوخت و بنزین سهمیه ای استفاده می کردیم که الان هیچ کدام از انها را نداریم و در این مدت نیز گفته می شود که یک میلیون خودرو به سامانه حمل و نقل کشور اضافه شده است و این درحالی است که تنها ۱.۷ درصد مصرف بنزین رشد پیداکرده است و این آمار به این معنا است که مردم به صورت معقول بنزین مصرف میکنند و کارت سوخت هیچ گونه تاثیری در کنترل مصرف سوخت ندارد».
وزیر نفت این اظهارات را در دفاع از پیشنهاد وزارت نفت مبنی بر حذف بند الزام دولت به حفظ کارت سوخت و عرضه مجدد بنزین دو نرخی از قانون بودجه 95 که درقالب بند «ح» تبصره 14 ارائه شده بود، در قالب لایحه اصلاحیه قانون بودجه 95، مطرح کرده بود، پیشنهادی که نهایتا در اوایل شهریورماه به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. چند روز بعد از تصویب این مصوبه هم برخی دیگر از مدیران ارشد وزارت نفت، اظهارات مشابهی درباره عدم تاثیر کارت سوخت بر کنترل مصرف بنزین البته با منطقی جدید! داشتند. عباس کاظمی، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران در یک نشست خبری در تاریخ 7 شهریورماه با تاکید بر عدم نیاز کشور به استفاده از کارت سوخت در توزیع بنزین گفت : «با وجود اینکه 16 ماه است که هیچ الزامی برای استفاده از کارت سوخت در جایگاههای عرضه وجود ندارد و مردم با کارت سوخت جایگاهدار سوختگیری میکنند و با وجود اینکه رشد مصرف انرژی در کشور بیش از 6 درصد بوده و رشد اقتصادی نیز بیش از 4 درصد گزارش شده، رشد مصرف بنزین تنها 3.2 درصد بوده و این به معنای این است که رشد مصرف بنزین بدون استفاده از کارت سوخت کنترل شده است».
تک نرخی شدن بنزین و حذف کارت سوخت چه آثاری بر نرخ رشد مصرف بنزین داشت؟
برای ارائه تحلیلی درست درباره آثار تک نرخی شدن بنزین و حذف کارت سوخت بر نرخ رشد مصرف بنزین باید ابتدا نگاهی به آمارهای مصرف این فرآورده نفتی از سال 85 تاکنون مطابق با آمارهای رسمی مصرف بنزین بیاندازیم (در سال 85 هنوز طرح سهمیه بندی بنزین آغاز نشده بود و بنزین به صورت تک نرخی عرضه می شد)
الف- رشد سالانه مصرف بنزین در دوره زمانی عرضه چند نرخی آن در سال های 86 تا 93 (مصرف سال نسبت به سال قبل آن)، به شدت تحت کنترل و بین منفی 12.5 درصد تا مثبت 7.7 درصد در نوسان بوده است. در نتیجه همین روند هم مصرف بنزین در سال 93 همچنان کمتر از مصرف بنزین در سال 85 بوده است. براساس این آمارها، صرفا در سال های 91 و 92 رشد مصرف بنزین نسبت به سال قبل حدود 6، 7 درصد بوده است که آن را به طور مستقیم می توان به تعویق در زمان اجرای فاز دوم هدفمندی یارانه ها و تثبیت قیمت بنزین با وجود تورم بالای کشور مربوط دانست و در بقیه این دوره زمانی، مصرف بنزین یا روندی کاهشی داشته است و یا حداکثر رشدی کمتر از 4 درصد را تجربه کرده است. در نتیجه، اولا ادعای اینکه متوسط رشد مصرف بنزین در سال های چند نرخی بودن آن، حدود 6 یا 7 درصد بوده است، کاملا متناقض با آمارهای رسمی وزارت نفت است و هیچ نسبتی با واقعیت ندارد. بنابراین این ادعا که رشد 2 درصدی مصرف بنزین در سال 94 (بعد از تک نرخی شدن این فرآورده نفتی) در مقایسه با سال قبل آن، به معنای کاهش نرخ رشد مصرف بنزین در مقایسه با متوسط این نرخ در دوره عرضه چند نرخی این فرآورده نفتی است، قابل پذیرش نیست.
ب- همانطور که در آمارها مشخص است با تک نرخی شدن بنزین در سال 94، رشد مصرف این فرآورده نفتی در مقایسه با سال قبل، 2 درصد بوده است که به معنای افزایش 3 دهم درصدی رشد مصرف بنزین در سال گذشته در مقایسه با مدت مشابه یعنی سال 93 نسبت به سال 92 است (رشد مصرف این فرآورده نفتی در سال 93، 1.7 درصد بوده است). بنابراین برخلاف دیدگاه مدیران ارشد وزارت نفت، تک نرخی شدن بنزین در سال 94 نه تنها رشد مصرف بنزین را کند نکرده است بلکه این رشد تندتر نیز شده است.
ج- براساس این آمارها، در حالی که نرخ رشد مصرف بنزین در نیمه اول 94 نسبت به مدت مشابه، 3 درصد بوده است، این رقم در نیمه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل به 3.8 درصد افزایش یافته است. بنابراین رشد مصرف بنزین به مرور در حال شتابان شدن هست و پیش بینی می شود که رشد مصرف این فرآورده نفتی در پایان سال 95 نسبت به سال گذشته به حدود 2.5 درصد برسد.
آمارهای فوق نشان میدهد، هر قدر دوره اجرای سیاست تک نرخی شدن بنزین که حذف کارت سوخت هم به دنبال داشته است، تداوم پیدا می کند؛ رشد مصرف بنزین شتابان تر می شود. اما چرا برخلاف پیش بینی مدیران ارشد وزارت نفت، اجرای تک نرخی شدن بنزین بر روی روند مصرف بنزین اثر معکوسی گذاشته و روند فزاینده مصرف این فرآورده نفتی را تشدید کرده است؟
پاسخ این سوال چندان مشکل نیست. اولا: وزارت نفت با حذف سهمیه بندی بنزین و تک نرخی کردن این فرآورده نفتی در خردادماه سال گذشته، بزرگترین ابزار انگیزشی مردم برای کنترل مصرف بنزین خود را حذف کرد. بنابراین مردم در ماه های اخیر (از خردادماه 94 تاکنون) انگیزه خاصی برای کنترل مصرف خود ندارند و در نتیجه، به مرور آثار اصلاح الگوی مصرف بنزین که در اثر اجرای سیاست سهمیه بندی بنزین حاصل شده بود، در حال از بین رفتن است. تداوم این روند می تواند به مرور زمینه ساز تکرار خاطره روند شتابان افزایش مصرف بنزین در نیمه دوم دهه هفتاد و نیمه اول دهه هشتاد که رشد متوسط سالیانه مصرف این فرآورده نفتی به حدود 10 درصد رسیده بود، شود بخصوص آنکه دولت های مختلف برای افزایش قیمت بنزین محدودیت های اجتماعی و سیاسی خاصی دارند و این محدودیت ها در زمانی که بنزین تک نرخی باشد، به مراتب بیشتر است.
از سوی دیگر، وزارت نفت با تک نرخی کردن بنزین زمینه ساز حذف کارت سوخت شد و در ماه های اخیر هم تلاش بسیاری انجام داد تا برخلاف قانون بودجه 95، مانع از تداوم استفاده از این کارت ها شود. این در حالی بود که کارت سوخت مهمترین و موثرترین ابزار جلوگیری از قاچاق بنزین در سالهای اخیر بود و حذف آن کاهش شدید شفافیت توزیع این فرآورده نفتی را به همراه دارد و می تواند به مرور زمینه ساز تکرار خاطره قاچاق گسترده بنزین تا قبل از اجرای طرح سهمیه بندی این فرآورده نفتی در سال 86 شود بخصوص اگر به نکته فوق درباره پیچیدگیهای افزایش قیمت آن توجه داشته باشیم.
برای اصلاح وضعیت فعلی بنزین در کوتاه مدت چه باید کرد؟
با توجه به عدم تمایل وزارت نفت به تداوم استفاده از کارت سوخت و عرضه مجدد بنزین دو نرخی و همچنین روند کند تکمیل پالایشگاه ستاره خلیج فارس که امیدواری ها به بهره برداری از فاز اول آن تا پایان امسال را به شدت کاهش داده است، احتمال زیادی وجود دارد که واردات فزاینده بنزین در آینده نزدیک بار دیگر به پاشنه آشیل اقتصاد کشور تبدیل شود و طمع دشمنان برای تکرار تجربه های مانند تحریم فروش بنزین به ایران در سال 89 را برانگیزد؛ بخصوص اگر به روند واردات بنزین در دولت فعلی توجه داشته باشیم. براساس آمارهای وزارت نفت، واردات بنزین در سال 91 کمتر از 2 میلیون لیتر در روز بود ولی در سال گذشته به 10 میلیون لیتر در روز رسید و در نیمه نخست سال جاری هم به حدود 12 میلیون لیتر در روز افزایش پیدا کرده است.
بر همین اساس ضرورت دارد هر چه سریعتر نمایندگان مجلس در این زمینه دست به کار شوند و اقدام جدی در راستای اصلاح روند نگران کننده افزایش مصرف و واردات بنزین در کشور انجام دهند. به نظر می رسد بهترین و فوری ترین فرصت برای این اقدام، تصویب طرح دوفوریتی جمعی از نمایندگان مجلس درباره حفظ کارت سوخت باشد. این طرح با هدف ارتقای شفافیت در عرضه سوخت و پیشگیری از افزایش قاچاق فرآوردههای نفتی تهیه و به امضای 20 نفر از نمایندگان مجلس رسیده و به هیئت رئیسه مجلس ارائه شده است. متن طرح مذکور که قرار است به عنوان یک تبصره به قانون توسعه حملونقل عمومی و مدیریت مصرف سوختالحاق شود و توسط حسینعلی حاجی دلیگانی، نماینده مردم شاهین شهر در مجلس تهیه شده، به شرح زیر است: «تبصره - دولت مکلف است هر گونه سوخت مایع بنزین و گازوئیل به کلیه وسایل نقلیه با استفاده از کارت سوخت خودرو عرضه کند و مجاز است برای جلوگیری از استفاده از کارت جایگاه و محدود کردن این نوع از کارتها و ترغیب مصرفکننده به استفاده از کارت اختصاصی از خودرو از سازوکارهای مناسب و سیاستهای انگیزشی استفاده کند». هنوز هیئت رئیسه مجلس اجازه بررسی طرح مذکور در صحن علنی مجلس را نداده اند.
جمع بندی:
برخلاف تصور مدیران ارشد وزارت نفت، تک نرخی شدن بنزین نه مصرف این فرآورده نفتی را کاهش داد و نه حتی موجب کاهش رشد مصرف بنزین شد بلکه تشدید رشد مصرف این فرآورده نفتی را به همراه داشت. از بین رفتن تنها عامل انگیزشی مردم برای مدیریت مصرف بنزین (سهمیه بندی) و همچنین حذف مهمترین و موثرترین ابزار جلوگیری از قاچاق این فرآورده نفتی (کارت سوخت) دلایل اصلی تشدید رشد مصرف بنزین بعد از تک نرخی شدن آن (از خردادماه 94 تاکنون) بودند. از سوی دیگر هم روند فزاینده واردات بنزین از سال 92 تاکنون به طرز نگران کننده ای ادامه دارد و ممکن است که این موضوع در آینده نزدیک بار دیگر به پاشنه آشیل اقتصاد کشور تبدیل شود. به همین دلیل انتظار می رود هر چه زودتر هیئت رئیسه مجلس اجازه بررسی طرح دوفوریتی جمعی از نمایندگان مجلس برای حفظ کارت سوخت در صحن علنی مجلس را بدهد تا زمینه تصویب این طرح و کاهش نگرانیهای درباره تشدید قاچاق بنزین فراهم شود.
پژوهش خبری صداو سیما//
*منابع در آرشیو در دسترس است.