همچنان خام فروش مانده ایم!

پژوهش خبری: 5 خرداد سال 1287، نخستین چاه نفتی ایران در شهر مسجد سلیمان به بهره برداری رسید و صنعت نفت در کشور ایجاد شد، صنعتی که با مجاهدت مردم در 29 اسفندماه سال 1329 «ملی» شد. با وجودی که بیش از 100 سال از ایجاد صنعت نفت و بیش از 60 سال از ملی شدن صنعت نفت می گذرد ولی همچنان برخی از مشکلات تاریخی این صنعت در کشور مانند خام فروشی حل نشده است.

براساس آمارهای مؤسسات معتبر بین‌المللی، ایران بزرگ‌ترین دارنده منابع هیدروکربوری (نفت و گاز) در جهان محسوب می‌شود. نگاهی به تاریخ صنعت نفت ایران نشان می‌دهد شرکت ملی نفت ایران با هدف استخراج و تولید نفت و صادرات آن به صورت خام تأسیس شده و خام‌فروشی یک اصل پذیرفته شده در صنعت نفت کشور بوده است. وجود این فضا در صنعت نفت کشور تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، طبیعی به نظر می‌رسد زیرا شرکت‌های بزرگ خارجی در اداره صنعت نفت ایران نقش پررنگی داشتند و تمایل آنها به حضور کشور در بازار خام‌فروشی نفت بود تا منافع این شرکت‌ها حفظ شود. اما با گذشت ۳۷ سال از پیروزی انقلاب اسلامی و با وجود تأکید سیاست‌های کلان نظام بر کاهش خام‌فروشی، این نوع نگاه همچنان در بدنه صنعت نفت کشور باقی مانده است به گونه ای که همواره حتی در دوران تشدید تحریم های غرب در سال های اخیر، استراتژی مسئولان وزارت نفت «صادرات نفت حداکثری» بوده است و از سال 76 تاکنون، هیچ پالایشگاه نفت جدیدی در کشور به بهره برداری نرسیده است .

به عبارت دیگر، هر دولت و وزیر نفتی که روی کار می‌آید، در عمل حاضر به رها‌کردن مسیرآسان کسب درآمد آنی با خام‌فروشی نفت نیست و حرکتی جدی در راستای احداث پالایشگاه‌های نفت و کسب ارزش افزوده انجام نمی‌دهد. این در حالی است که یکی از محورهای اصلی سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، کاهش خام فروشی نفت است. در بند 13 سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی بر مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت از طریق افزایش صادرات فرآورده های نفتی و در بند 15 این سیاست‌ها نیز افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت با بالا بردن صادرات فرآورده‌های نفتی تاکید شده است.

مقام معظم رهبری در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی (20 اسفند 92) درباره این موضوع فرمودند: «ما نمی‌گوییم از نفت استفاده نشود، [بلکه] تکیه‌ی ما بر استفاده‌ی حداقلی از فروش نفت خام است؛ نفت را می‌توان به‌صورت فرآورده در اختیار گذاشت؛ که در این سیاست‌ها دیده شده. یک کار اساسی و مهمی که باید انجام بگیرد این است؛ این همت بلندی لازم دارد که ما دربند سیزدهاین سیاست‌ها به این پرداختیم و جداً باید این بند عملیاتی بشود».

همچنین معظم له در سال‌های اخیر به صورت مکرر بر ضرورت کاهش خام فروشی نفت تاکید کرده اند. به عنوان مثال، ایشان در سخنرانی خود در حرم مطهر رضوی (1 فروردین 94) درباره این موضوع فرمودند: «یکی از کارهای لازم، نهضت کاهش خام‌فروشی است. اینکه من چندی پیش راجع به وابسته بودن اقتصادمان به نفت اعتراض کردم و در سخنرانی گفتم، ناظر به این است. ما باید کاری کنیم که خام‌فروشی بتدریج کاهش پیدا کند، تا اینکه بکلّی از بین برود؛ باید ارزش افزوده ایجاد کرد».

علائم تداوم تسلط تفکر خام فروشی در صنعت نفت کشور:

1- رشد اندک ظرفیت پالایشی کشور در یک دهه اخیر: با اجرای طرح های افزایش ظرفیت برخی از پالایشگاه های نفت کشور مانند بندرعباس و اراک در یک دهه اخیر، ظرفیت پالایش نفت کشور (نفت تحویلی به پالایشگاه ها) با افزایشی 13.6 درصدی (217 هزار بشکه) به حدود 1.8 میلیون بشکه در روز رسیده است. به علاوه، میزان صادرات نفت کشور در یک دهه اخیر (به غیر از سال های 91 تا 93) همواره بیشتر از میزان نفت تحویلی به پالایشگاه های داخلی بوده است. البته سهم بیشتر تحویل نفت به پالایشگاه های داخلی در مقایسه با صادرات نفت در سال های 91 تا 93 صرفا به خاطر کاهش شدید صادرات نفت کشورمان در نتیجه تحریم خرید نفت از ایران توسط کشورهای غربی بوده است وگرنه در این بازه زمانی نیز ظرفیت پالایشی کشور تقریبا ثابت باقی مانده است . حتی در این دوره زمانی، روند احداث تنها پالایشگاه نفت خام در دست احداث کشور (پالایشگاه آناهیتا کرمانشاه) بسیار کند بوده است به گونه ای که این پالایشگاه که احداث آن در زمستان 85 به تصویب هیئت دولت رسیده بود، هنوز پیشرفتی کمتر از 5 درصد دارد و در مرحله خاکبرداری باقی مانده است.

 

2- میزان بالای واردات بنزین و حتی واردات گازوئیل: با وجودی که کشورمان یکی از بزرگترین دارندگان دخایر نفت خام و تولیدکنندگان این ماده گرانبها در جهان است، اما در یک دهه اخیر معمولا واردکننده بنزین و گازوئیل بوده و میلیارها دلار از درآمد نفتی کشور صرف تامین این فرآورده های نفتی شده است. وابستگی ایران به واردات بنزین در برخی دوره های زمانی مانند اواسط دهه هشتاد (سال 85) به گونه ای بوده است که بیش از یک سوم بنزین مصرفی کشور (27.5 میلیون لیتر در روز) با صرف هزینه ای حدود 6 میلیارد دلار از خارج از کشور تامین شده است. همین وابستگی شدید ایران به بنزین وارداتی موجب شد تا کشورهای غربی برای ایجاد فشار به نظام از راه تحریم صادرات این فرآورده نفتی به ایران طمع پیدا کنند و نهایتا هم تحریم فروش بنزین به ایران در تابستان سال 89 به تصویب رسیده و اجرایی شد که مشکلات جدی برای واردات این فرآورده نفتی به کشور ایجاد کرد^.  همچنین در یک دهه اخیر (به غیر از سال های 83 و 84)، ایران همواره یکی از واردکنندگان گازوئیل نیز بوده است.

 

3- ظرفیت پالایشی پایین ایران در مقایسه با بسیاری از واردکنندگان نفت خام در جهان: با وجودی که ایران چهارمین دارنده ذخایر نفت خام جهان (157.8 میلیارد بشکه) و نهمین تولیدکننده آن در سال 2014 بوده است ولی صرفا حدود 2 درصد ظرفیت پالایش نفت جهان به کشورمان اختصاص پیدا کرده و ایران دوازدهمین کشور از لحاظ ظرفیت پالایشی در جهان بوده است. براساس اطلاعات BP ، کشورهایی مانند چین، هند، ژاپن و کره جنوبی در آسیای جنوب شرقی و همچنین کشورهایی مانند برزیل، آلمان و ایتالیا در آمریکای جنوبی و اروپا که ذخایر و عموما تولید نفت خام به مراتب کمتری نسبت به ایران دارند و واردکننده آن محسوب می شوند، ظرفیت پالایشی بیشتری نسبت به کشورمان دارند . به عبارت دیگر، حجم ذخایر نفت خام ایران 3.75 برابر مجموع ذخایر نفت خام این کشورها است و همچنین مجموع تولید نفت خام کشورهای هند، کره جنوبی، ژاپن، آلمان و ایتالیا حدود 1.3 میلیون بشکه در روز یعنی حدود 45 تولید ایران و مجموع ذخایر نفت خام این پنج کشور حدود یک بیستم ذخایر ایران بوده است. همچنین برخی از این کشورها مانند هند و چین با تکیه بر همین ظرفیت بالای پالایشی و علی رغم وابستگی شدید به واردات نفت خام، جزو صادرکنندگان عمده فرآورده‌های نفتی در جهان محسوب می‌شوند.