بر اساس اطلاعات موجود میانگین تورم هزینه تولید در بین سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ در ایران برابر ۲۰ درصد بوده و در همین دوره در سطح جهان برابر ۴.۵ درصد است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صداوسیما: کشاورزی از دیرباز پیوسته اهمیت بسزایی داشته است. زیرا از یک سو مواد غذایی مورد نیاز جامعه از فعالیت این بخش تامین می شود و از سوی دیگر مهمترین منبع تامین مواد اولیه صنایع غذایی به شمار رفته است. از جهت اشتغال نیز سهم قابل توجهی از نیروی انسانی جامعه در رده های مختلف فعالیت های بخش کشاورزی مشغول به کار می باشند. در حال حاضر کشاورزی در کشور ما محور توسعه اقتصادی قرار گرفته و توجه مسئولان و برنامه ریزان به آن معطوف شده است.
یکی از بزرگترین معضلات بخش کشاورزی، تولید با هزینههای بالا است، یعنی کشاورزان محصول خود را تولید میکنند، اما از آنجاکه هزینههای بالایی دارد، یعنی بهاصطلاح قیمت تمامشده بالا است، نمیتوانند در بازارهای جهانی رقابت کنند. علت بالا بودن هزینههای تولید عمدتا مربوط به عملکرد پایین است. زمانی که میزان تولید کشاورزان نمونه با کشاورزان عادی را مقایسه میکنیم، این حقیقت را متوجه میشویم که تفاوت چند برابری وجود دارد و اگر این کشاورزان معمولی هم بتوانند سطح تولید را افزایش دهند، هزینهها سرشکن خواهد شد.
عمده کاهش عملکرد بستگی به نوع بذر و عملیات کشاورزی که صورت میگیرد، دارد. به رغم استعدادهای فراوان بخش کشاورزی در کشور، این بخش با چالش های اساسی و تنگناهای پرشماری روبرو است که از جمله آن می توان به بالا بودن هزینه تمام شده تولید و عوامل موثر بر آن و همچنین از دست رفتن تدریجی مزیت تولید در اغلب محصولات کشاورزی اشاره کرد.
* بالا بودن هزینه تمام شده تولید محصولات کشاورزی
یکی از چالش های مهم بخش کشاورزی در ایران افزایش هزینه تولید محصولات کشاورزی است. بر اساس اطلاعات سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (۲۰۲۰)، تورم تولید کننده بخش کشاورزی در ایران و در جهان بر مبنای سال پایه (۱۶-۲۰۱۴=۱۰۰) در شکل ۱ نمایش داده شده است. بر این اساس تورم تولید کننده در بخش کشاورزی ایران به مراتب بیشتر از مقدار این شاخص در سطح جهان است. بر اساس اطلاعات موجود میانگین تورم هزینه تولید در بین سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ در ایران برابر ۲۰ درصد بوده و در همین دوره در سطح جهان برابر ۴.۵ درصد است.
نرخ تورم هزینه تولید کننده در دو مقطع زمانی ۲۰۱۳ و ۲۰۱۸ جهش قابل توجهی را ثبت نموده است. بررسی سایر متغیرهای اقتصادی مانند نرخ تورم و نرخ رشد ارز نشان می دهد که افزایش تورم هزینه تولید کننده متأثر از شاخص های کلان اقتصادی است به طوری که در سال ۲۰۱۳ که شاهد بیشترین تورم در هزینه تولید کننده محصولات کشاورزی هستیم نرخ تورم در کشور برابر ۳۴.۷ درصد بوده و همچنین بیشترین نرخ رشد ارز در کشور در این دوره با حدود ۹۲ درصد مربوط به سال ۲۰۱۲ میلادی است. به عبات دیگر افزایش نرخ ارز در کشور در سال ۲۰۱۲ و مجددا جهش آن در سال ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ منجر به افزایش قیمت نهاده های کشاورزی شده است و در نتیجه تورم تولیدکننده در بخش کشاورزی افزایش یافته است.
*عوامل افزایش هزینه تولید محصولات کشاورزی
عزیزنژاد و کمیجانی (۱۳۹۴) نیز در مطالعه خود بر تأثیر قابل توجه تغییرات نرخ ارز بر روی نرخ تورم هزینه تولیدکننده تأکید نموده اند. بر اساس مطالعه اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران (۱۳۹۵) علاوه بر افزایش نرخ تورم عمومی و افزایش نرخ ارز که منجر به افزایش هزینه نهاده های مصرفی می شود عوامل مهم دیگری مانند بهره وری اندک عوامل تولید (افزایش نیاز به استفاده از نهاده های تولیدی برای تولید مقادیر ثابت محصول)، هزینه بالای تامین مالی، هزینه بالای لجستیک (به دلیل ضعف در حمل و نقل کشور)، ضایعات قابل توجه محصول از پس از برداشت باعث افزایش هزینه های تولید و در نتیجه افزایش قیمت محصول تولیدی می شود؛ این افزایش هزینه به نوبه خود موجب کاهش توان رقابت پذیری ایران در بازارهای بین المللی می شود.
سازمان همکای های اقتصادی (OECD) (۲۰۲۰)، در مطالعه خود بر این مسئله تاکید کرده است که عواملی مانند اندازه واحدهای تولیدی، نظام بهره برداری واحدهای تولیدی (خصوصی و تعاونی)، شدت بهره برداری از منابع، کشاورزی تجاری (به دلیل افزایش حجم منابع مالی در دسترس و استفاده از نهاده های با کیفیت که منجر به افزایش تولید می شود)، سیاست های دولت (به ویژه سیاست های زیست محیطی به دلیل اثرگذاری بر تصمیمات تولیدکنندگان در تخصیص منابع)، مخارج دولت در تحقیقات و توسعه (بهبود تکنولوژی های تولید در بخش کشاورزی) و سرمایه گذاری در زیرساخت ها (به خصوص زیرساخت های مربوط به حمل و نقل) بر روی توان رقابت پذیری بخش کشاورزی اثرگذار است. گریگا (۲۰۰۲) نیز در مطالعه خود بر نقش نوسانات قیمت در کاهش تولید محصولات کشاورزی و متعاقب آن کاهش توان رقابت پذیری در بخش کشاورزی به دلیل عدم ثبات درآمدی و در نهایت کاهش تولید محصولات کشاورزی تاکید کرده است. همچنین مطالعه گودرزی و همکاران (۱۳۹۱) نشان داد افزایش یک درصدی نرخ ارز واقعی در بلندمدت باعث افزایش ۰.۰۲۹ درصدی قیمت کالاهای کشاورزی می شود. همچنین افزایش یک درصدی نرخ تورم در کشور باعث افزایش ۰.۷ درصدی و افزایش یک درصدی شدت نوسانات نرخ ارز افزایش ۰.۶۶ درصدی هزینه تولید محصولات کشاورزی را به دنبال دارد.
* کاهش مزیت تولید در اغلب محصولات کشاورزی
یکی از مهمترین عواقب تورم هزینه تولید محصولات کشاورزی کاهش مزیت نسبی تجارت محصولات کشاورزی در کشور است. بر اساس مطالعات انجام گرفته هزینه تولید محصولات کشاورزی و قیمت محصول تولید شده بر مبنای فراوانی منابع از جمله پایه های اصلی تئوری مزیت نسبی است (مون و پینو، ۲۰۱۶) بر این اساس همگام با افزایش قیمت نهاده های تولید هزینه تولید افزایش خواهد یافت و متعاقباً مزیت نسبی تجارت محصولات تولید شده در یک منطقه کاهش می یابد (مهرابی و نشاط اکرم، ۱۳۸۹). بررسی مطالعات مختلف حاکی از این است که در سالیان گذشته مزیت نسبی صادرات برخی از محصولات مهم تولیدی در کشور از دست رفته است. هاتف و همکاران (۱۳۹۵) بر این مسئله تاکید نموده اند که در بین محصولات باغی، انگور، پرتغال، هلو و زردآلو به دلایل متعدد از جمله افزایش هزینه تولید مزیت صاداتی خود را از دست داده اند.
همچنین (مهرابی و نشاط اکرم، ۱۳۸۹) بر لزوم کاهش هزینه های تولید در راستای بهبود وضعیت مزیت نسبی صادرات محصولات کشاورزی از جمله پسته تأکید نموده اند. همچنین در مطالعه انجام گرفته توسط اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران (۱۳۹۵)، نشان داده شده است که تنها محصولاتی از قبیل پسته، کشمش، آب انگور، آب سیب، سیب خشک شده، بسیکویت، شیرینی و شکلات، نان و خمیرهای خشک، رب گوجه فرنگی، انواع بستنی و شربت و ماست، مربا و ژله و مارمالاد دارای مزیت نسبی صادراتی هستند و به طور کلی در دهه اخیر مزیت نسبی محصولات کشاورزی و غذایی رو به افول بوده است.
* جمع بندی
با توجه به مطالعات انجام گرفته و نقش هزینه تولید در وضعیت مزیت نسبی محصولات کشاورزی و در نظر گرفتن روند تغییرات شاخص تورم تولید کننده در ایران و جهان می توان این احتمال را در نظر گرفت که مزیت نسبی تجارت برای بسیاری از محصولات کشاورزی تولید شده ایران در سالیان اخیر از بین رفته است و در صورت تداوم این روند سبد محصولات صادراتی بخش کشاورزی به تدریج کوچک تر خواهد شد. از این رو چاره اندیشی برای هزینه های تولید فزاینده در بخش کشاورزی که متعاقبا بر الگوی صادرات محصولات کشاورزی نیز اثرگذار است باید در استراتژی بلندمدت بخش کشاورزی مد نظر قرار گیرد.
پژوهشگر: علی قنبری شیر سوار