شکست حضور دو دهه‌ای آمریکا به همراه نیرو‌های ناتو در افغانستان نشان داد پیمان آتلانتیک شمالی بیش از آنچه تصور می‌شد، ناکارآمد است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: شکست حضور دو دهه ای آمریکا به همراه نیرو های ناتو در افغانستان نشان داد پیمان آتلانتیک شمالی بیش از آنچه تصور می شد، ناکارآمد است.
ابراز شگفتی از پیشروی سریع طالبان در کلام مقامات آمریکا و هم پیمانانش از قبیل مقامات آلمان، فرانسه و انگلیس، حاکی از آن بود که اشغالگران در این دو دهه واقعیت افغانستان و میزان نفوذ و قدرت طالبان در این کشور را به درستی درک نکرده اند.
«ینس استولتنبرگ» دبیر کل ناتو در اولین کنفرانس خبری پس از تسلط طالبان بر کابل گفت: «قرار نبود نیرو‌های ناتو و بین‌المللی تا ابد در افغانستان بمانند، اما به رغم سرمایه‌گذاری ناتو طی دو دهه در افغانستان، فروپاشی به طرز بسیار غافلگیرکننده‌ای رخ داد.» حامد کرزای، رئیس جمهور پیشین افغانستان هم با انتقاد از ناتو گفت: «جامعه بین‌الملل (ناتو) ۲۰ سال پیش با هدف مشخص مبارزه با افراط گرایی و برقراری ثبات به افغانستان آمد، اما اکنون افراط گرایی در بالاترین نقطه خود قرار دارد؛ بنابراین آن‌ها شکست خورده‌اند. میراث آن‌ها یک کشور جنگ‌زده در "فاجعه و رسوایی کامل" است.»
حضورِ پرهزینه؛ خروجِ رسوا کننده
در آغاز، روایت ناتو درباره جنگ افغانستان از پیروزی حکایت داشت؛ آمریکا با پشتیبانی متحدان اروپایی اش با اعزام بمب‌افکن‌های بی۵۲، موشک‌های هدایت‌شونده لیزری و نیرو‌های ویژه توانست طالبان را ظرف مدت ۶۰ روز سرنگون کند. این عملیات نوعی اشغالگری بود که با هزینه ای معادل ۸ /۳ میلیارد دلار انجام شد. پس از سقوط طالبان از منظر بسیاری از کشورها، توفیق یا ناکامی ناتو در افغانستان با حیثیت آمریکا و مجموعـه کشور‌های غربی گره خورده بود. همچنین در صورت شکست در درون ناتو نیز سنت رهبری آمریکا مورد تردید قرار می‌گرفت. مأموریت نیرو‌های ناتو (ایساف) در افغانستان تا اکتبر ۲۰۰۳ تنها به کابل و نـواحی اطـراف آن محدود می شد، اما پس از مذاکرات «حامـد کـرزای»، رئـیس‌جمهـور وقـت افغانستان و دبیرکل سابق ناتو، «لرد رابرتـسون» و طبـق قطعنامـه ۱۵۱۰ شـورای امنیـت، دامنـه فعالیت ایساف به فراتر از کابل رفت تا تمام افغانستان را شامل شود. بدین ترتیـب، مأموریـت نیرو‌های ناتو در قالب نیرو‌های ایساف به تمام سرزمین افغانستان گسترش یافـت تـا منطقه ای حدود ۶۵۰ هزار کیلومتر مربع را در بر بگیرد.
یکی از بزرگترین ناکامی‌های ناتو در افغانستان مبارزه با مواد مخدر بود. به گفته «ولادیمیر تارابرین» رئیس اداره تهدیدات و چالش‌های جدید وزارت خارجه روسیه، خروج نظامیان آمریکایی و ناتو در شرایطی که تولید مواد مخدر افغانستان در بالاترین سطح خود قرار دارد، نشان دهنده شکست طرح واشنگتن برای مبارزه با موادمخدر است. تارابرین با اظهار اینکه ۸۴ درصد مواد مخدر با پایه خشخاش (در جهان) در افغانستان تولید می‌شود، افزود اوج تولید مواد مخدر در افغانستان با حضور نظامیان آمریکایی و متحدانش در افغانستان همزمان شد.
وی افزود براساس ارزیابی‌های متعدد، تولید مواد مخدر در افغانستان از زمان حمله نظامی آمریکا به این کشور بین ۱۷ تا ۴۰ برابر شده است. به گفته یکی از مقامات پیشین افغانستان، به دنبال افزایش کشت خشخاش در سال ۲۰۱۷، ارزش تجارت مواد مخدر به چهار میلیارد تا ۶.۶ میلیارد دلار رسید، در حالی‌که این رقم در سال‌های قبل از آن بیشتر از سه میلیارد دلار نبود. در واقع، ارزش اقتصادی مواد مخدر ۲۰ تا ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی افغانستان بود.
یافته‌های پژوهش اداره آمار افغانستان و دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل نشان می‌دهد در سال گذشته، حدود ۲۲۴ هزار هکتار زمین در افغانستان زیر کشت خشخاش رفت که در مقایسه با سال قبل از آن ۳۷ درصد بیشتر بود. طبق این پژوهش، سال گذشته شش‌هزار و ۳۰۰ تُن مواد مخدر در افغانستان تولید شد.
آمریکا در دو دهه اخیر ۲.۲۶ تریلیون دلار برای جنگ افغانستان هزینه کرد، اما آمار‌ها نشان می دهد پس از دو دهه اشغالگری نتیجه اقدامات آمریکا و ناتو از هر جهت فاجعه بار بوده است. «مرکز مطالعاتی واتسون» آمار کشته‌شدگان حمله آمریکا و جنگ در افغانستان و پاکستان را ۲۴۱ هزار و ۵۰ کشته ذکر کرد و نوشت این تعداد شامل تلفات بر اثر بیماری، عدم دسترسی به مواد خوراکی، آب، زیرساخت‌ها و دیگر پیامدهای غیرمستقیم جنگ نمی‌شود. مرکز مطالعاتی واتسون همچنین نتیجه مستقیم جنگ آمریکا و متحدانش در ناتو را اینگونه منعکس کرده است:
آوریل (فروردین) گذشته جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد: کشورش «به دنبال دستیابی به اهدافش، افغانستان را ترک می‌کند؛ حضور القاعده بسیار کاهش یافته و بن لادن کشته شده است. آمریکا دیگر به نیرو در خاک افغانستان برای مبارزه با تهدیدات تروریستی که ممکن است از افغانستان سرچشمه بگیرد، نیازی ندارد». این سخنان حاکی از خوش بینی افراطی و برآورد نادرست قدرت طالبان در افغانستان بود. دولت افغانستان بسیار زودتر از آنچه تصور می شد، سقوط کرد و طالبان همانند قبل از ۱۱ سپتامبر زمام امور را در دست گرفت.
نیرو‌های امنیتی افغانستان که طی دو دهه اخیر با صرف حدود ۸۳ میلیارد دلار ساماندهی شده و آموزش دیده بودند، آنقدر سریع و ساده تسلیم طالبان شدند که حتی مقام‌های آمریکایی را نیز غافلگیر کردند. طالبان با فتح مناطق مختلف توانست مجموعه‌ای از تجهیزات مدرن آمریکایی را تحت اختیار بگیرد. به گفته یک مقام دفاعی آمریکا «سقوط دولت افغانستان نتیجه قضاوت نادرست و شرم‌آور در مورد پایداری نیرو‌های دولتی افغانستان بود؛ قضاوتی که توسط ارتش آمریکا و نهاد‌های اطلاعاتی صورت گرفت.» سرنوشت قطعی آمریکا پس از بیست سال تلاش در مسیر غلط، شکست در هر دو هدف عقب‌نشینی از افغانستان و همچنین حفظ یک جامعه باثبات و مبتنی بر قانون بود.
واکنش اروپا به شکست در افغانستان
«فرانک والتر اشتاین‌مایر» رئیس جمهوری آلمان، اتفاقات فرودگاه کابل را برای کشور‌های غربی شرم‌آور توصیف کرد و با اذعان به شکست ناتو در این کشور گفت: «فروپاشی سریع دولت افغانستان و نیرو‌های نظامی آن و نیز دستیابی بدون مقاومت طالبان به حاکمیت، برای مدت‌های مدید سایه خود را خواهد افکند. سال‌ها تلاش نافرجام ما با هدف ساختن یک جامعه باثبات و مقاوم، پرسش‌های بنیادینی در رابطه با سیاست خارجی و فعالیت نظامی در گذشته و آینده ایجاد می‌کند.
پرسش‌هایی تلخ که ما نباید در وهله نخست به سرعت، بلکه صادقانه و اساسی به آن‌ها پاسخ گوییم. «آرمن لاشت»، رهبر حزب دموکرا‌ت‌مسیحی‌های آلمان، خروج نیرو‌های غربی از افغانستان را بزرگترین شکست ناتو از زمان تأسیس و سرآغاز تغییر یک دوره تاریخی دانست: «اکنون روشن است که مداخله جامعه جهانی در افغانستان با شکست روبه‌رو شده و ضروری است دولت آلمان و متحدان آن به زودی خطا‌های خود را که به شکست کنونی انجامید، تحلیل و بررسی کنند».
کارشناسان، بازنده جنگ افغانستان را اتحادیه اروپا می‌دانند. «الکسی پوشکوف» سیاستمدار و سناتور مشهور روسیه معتقد است اروپا هزینه شکست و ناکامی آمریکا در افغانستان را خواهد پرداخت. وی می‌گوید: «بخش اصلی بیش از سه میلیون نفری که افغانستان را ترک کرده‌اند، راهی کشور‌های اروپایی خواهند شد. آمریکا دائما وارد جنگ‌های دراز مدت می‌شود و کشور‌های اروپایی پناهندگان را می‌پذیرد و به نگهداری آن‌ها می‌پردازد».
به هرحال اروپا هم‌اکنون در مقابل تحولات پر شتاب افغانستان قرار گرفته است. اتحادیه اروپا در ماه اوت (۹ مرداد تا ۹ شهریور) و متناسب با تغییر موازنه نیرو‌های سیاسی در افغانستان مواضع مختلفی اتخاذ کرد. «جوزپ بورل» رئیس دستگاه سیاست خارجی اتحادیه اروپا یک هفته پیش از ورود طالبان به کابل به آن‌ها هشدار داد که «اگر به زور به قدرت برسید، در جهان منزوی خواهید شد.» با این حال طالبان به شکلی وارد کابل شدند که به دشواری می‌توان آنرا تسخیر قدرت «به زور» تحلیل کرد. چندی بعد، جوزپ بورل در نشست وزرای خارجه اتحادیه اروپا گفت: «من نمی‌گویم که ما طالبان را به رسمیت خواهیم شناخت. فقط می‌گویم باید درباره همه چیز با آن‌ها صحبت کنیم، برای این کار باید با آن‌ها ارتباط برقرار کنیم.» موضع اخیر رئیس دستگاه سیاست خارجی اتحادیه اروپا پیروزی بزرگی برای طالبان به شمار می‌رود، زیرا واقعیت حاکمیت سیاسی طالبان در افغانستان به طور تلویحی به رسمیت شناخته شده است.
نکته آخر
آمریکا هفتم اکتبر سال ۲۰۰۱ میلادی و در پی حملات ۱۱ سپتامبر به بهانه جنگ علیه تروریسم و برای سرنگونی طالبان به افغانستان حمله برد. اکنون پس از ۲۰ سال حضور نظامی، در حالی از افغانستان خارج شده است که نتیجه‌ای بدتر از جنگ ویتنام برای واشنگتن و بروکسل رقم خورده است. خروج اشغالگران موجب خشنودی کشور‌های منطقه شد، زیرا شکست نظامی آمریکا و متحدانش در افغانستان می‌تواند به فرصتی برای احیای زندگی، امنیت و صلح پایدار در این کشور تبدیل شود. نکته مهم پس از شکست ناتو در افغانستان، شکافی است که در اردوگاه ناتو با تصمیم بایدن مبنی بر خروج از افغانستان تعمیق شده است. مجلس انگلیس با برگزاری نشست اضطراری دربارۀ افغانستان، خروج نیرو‌های ناتو و آشوب حاکم بر افغانستان را شکست سیاسی و نظامی بزرگی برای این کشور خواند و وابستگی سیاست خارجی انگلستان به آمریکا را مورد حمله قرار داد.
نگرانی کشور‌های اروپایی عضو ناتو از آلمان گرفته تا فرانسه و انگلیس به دلیل تبعاتی است که متوجه این کشورها خواهد شد؛ آن‌ها در سال ۲۰۰۱ به بهانه حملات ۱۱ سپتامبر به جنگ افغانستان پا گذاشتند، اینک پس از دو دهه هزینه جانی و مالی گزاف ناچارند به دلیل تسلط طالبان سیل مهاجران افغان را پذیرا باشند؛ پناهجویان و آوارگانی که با خود سیلی از مشکلات روانه کشور‌های اروپایی خواهند کرد.
پژوهشگر: علی ظریف