- اینترنت مانند تمام وسایل ارتباط جمعی جنبه‌های مثبت و منفی دارد و استفاده‌ی نادرست از آن می‌تواند نیروی پویا و کارآمد کشور به ویژه کودکان و نوجوانان را تهدید کند.

- تنهایی، افسردگی، اضطراب، عزت نفس پایین برخی از مشکلات احتمالی است که کودکان در استفاده بیش از حد از اینترنت بصورت آنلاین با آن مواجه هستند.

- زمانی که کودک و نوجوانی به اینترنت معتاد شود، انگیزه‌اش برای تعامل با دیگران کم می‌شود که خود اثرات منفی بر ارتباط شخصی و تعاملات اجتماعی او دارد.

- "اعتیاد اینترنتی" و "اختلال روحی" ، افسردگی متمرکز، اضطراب اجتماعی، ضعف مهارت مقابله، عزت نفس پایین، کم خودکارآمدی از آسیب های روانی استفاده طولانی مدت از اینترنت است.

- اعتقاد عمومی بر این است که کودکان دهه شصت و قبل از آن، بیشتر از حالا بچگی می‌کردند.

- چنانچه کودکان و نوجوانان به مرحله­ای رسیده‌اند که اینترنت را به خواب و غذا ترجیح می‌دهند و کار و مسؤلیت‌های روزمره خود را به خاطر آن عقب می اندازند، متاسفانه باید بدانید که مشکل جدی است و لازم است با پزشک مشورت کنید.

- از آن جایی که هر چیزی از جمله اینترنت می‌تواند به طور بالقوه اعتیاد آور باشد، توصیه کارشناسان این است که بهتر است میانه‌روی را رعایت کنید. یکی از ساده‌ترین راه‌های جلوگیری از بروز این مشکل محدود کردن مدت زمان استفاده از اینترنت است.

پژوهش خبری صدا و سیما:امروزه وسایل ارتباطی بر زندگی انسان ها سایه افکنده است، این وسایل مانند چاقوی دو ­لبه­ای است که می­تواند نقاط مثبت و منفی داشته باشد. یکی از آسیب های فضای مجازی در این خصوص آسیب پذیر بودن سلامت روانی کودکان و نوجوانان است. با توجه به اینکه شبکه های اجتماعی کودکان و نوجوانان پرتحرک را از جمع های دوستانه خود جدا کرده است، کم کم سر و کله افسردگی اضطراب و عزت نفس نیز در آنها نیز پیدا می شود. کودکان و نوجوانان به دلیل موقعیت سنّی خود تمایل بیشتری به تکنولوژی­ های مدرن و فضای مجازی دارند و میزان تاثیر پذیری آنها نیز از پدیده های اطراف خود در این سنین بیشتر است. بنابراین سلامت روانی کودکان و نوجوانان با توجه به رشد و توسعه فضای مجازی موضوعی است که در تحقیق حاضر به آن پرداخته ایم و سعی کرده ایم که توصیه هایی نیز برای والدین داشته باشیم.

تعریف سلامت روان

از دید کارشناسان سلامت روان مفهومی است که چگونگی تفکر، احساس و عملکرد ما را در مواجه با موقعیت­ های زندگی نشان میدهد. سلامت روانی همان رفتار موزون و هماهنگ با جامعه، شناخت و پذیرش واقعیت های اجتماعی و قدرت سازگاری با آنها و ارضای نیازهای خویشتن به طور متعادل است. همچنین بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی(1990)، سلامت روان: شامل آسایش ذهنی، احساس خودتوان­مندی، خودمختاری، کفایت، درک هم بستگی بین نسلی و شناخت توانایی خود در محقق ساختن ظرفیت های عقلی و هیجانی خویش است.

اینترنت و سلامت روان

کارشناسان معتقدند ارتباط­ های اجتماعی از طریق اینترنت ضعیف­تر از ارتباط­ های واقعی است و در دراز مدت به انزوای اجتماعی، افسردگی و به مخاطره افتادن سلامت روان افراد­ می انجامد. مطالعات انجام شده نشان داده اند این افراد، در روابط اجتماعی مهارت های لازم را ندارند و از آسیب پذیری بالا و سلامت و بهداشت روانی پایین، رنج می برند.

تهدید سلامت روان بدلیل استفاده بیش از حد از اینترنت

تنهایی، افسردگی، اضطراب، عزت نفس پایین برخی از مشکلات احتمالی است که کودکان در استفاده بیش از حد از اینترنت بصورت آنلاین با آن مواجه هستند. کارشناسان معتقدند زمان بیش از حد بر روی وب می­تواند به کودکان آسیب برساند. پیشنهاد کارشناسان این است که والدین باید در مورد سلامت روان کودکان خود بخصوص اگر بیش از 4 ساعت در روز در مقابل صفحه نمایش(کامپیوتر، تماشای تلویزیون و بازی های ویدئویی) قرار گیرند، نگران باشند. کارشناسان می­گویند کودکانی که زمان بیشتری را در مقابل صفحه نمایش صرف کرده­اند تمایل به تجربه سطوحی بالاتری از پریشانی روحی، اضطراب و افسردگی را دارند و در استفاده بیش از 4 ساعت این تمایل منفی شدیدتر دیده می­ شود. این کارشناسان می­ افزایند: افزایش زمان استفاده از صفحه نمایش و قرار گرفتن در معرض رسانه­ ها با کاهش احساس پذیرش اجتماعی و افزایش احساس تنهایی و مشکلات ارتباطی و .. همراه است و فعالیت­ های اینترنتی خاص مانند سایت­ های شبکه­ های اجتماعی و بازی­ های چند نفره آنلاین با سطوح پایین­تر از سلامت همراه بوده است.

  گزارش ­های تهدید سلامت روان در جهان

به عنوان نمونه بر اساس گزارش PHE (­1994 تا 2008) سلامت روان در بین کودکان و نوجوانان انگلیسی کاهش یافته است. حدود 30 % از نوجوانان در مدرسه (انگلیس) حداقل یکبار در هفته احساس غمگینی، عزت نفس پایین و افسردگی دارند و مقدار آن در میان دختران نسبت به پسران بالاتر است. شاخص اعتماد بنیاد مک کوری، به این آمار دست یافته است که بالغ بر 750 هزار نوجوان در انگلیس معتقدند هدفی برای زندگی ندارند و جوانان بیکار انگلیس از سلامت روان ضعیفی برخوردارند. 

جنبه‌های بحران­ زای فضای مجازی در ایران

یکی از آثار فضای مجازی شبکه­ های اجتماعی را در جوامع، به خصوص جوامع درحال گذار، ایجاد بحران هویت ملی و دینی می‏دانند. براساس یک تقسیم­ بندی نسلی، نسل سوم بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران بوده و بیش از نسل­های دیگر در معرض آثار ناشی از شبکه ‏های اجتماعی مجازی‌اند. فضای مجازی نوعی از بحران هویت را در میان طیف گسترده­ای از جوانان به‌وجود آورده و این بحران هویت در زمینه­ های فردی ناهمگونی ­های هویتی را سبب شده و به نحوی تعادل اجتماعی را متأثر کرده است. همچنین شبکه­ های اجتماعی مجازی، باعث تغییرات اساسی در نهادهای هویت‌ساز شده­ اند و عوامل معناساز هویتی را دستخوش تغییر نموده‌اند. 

 پاسخ به سوالات و محورهای پژوهش

سئوال 1- نظر کارشناسان در مورد تاثیر اینترنت بر کودکان چیست؟

 تاثیر مثبت و منفی اینترنت بر کودکان

مصطفی سرگزی، کارشناس ارشد روان‌شناسی تربیتی: اینترنت مثل تمام وسایل ارتباط جمعی جنبه‌های مثبت و منفی دارد و استفاده‌ی نادرست از آن می‌تواند نیروی پویا و کارآمد کشور به ویژه کودکان و نوجوانان را تهدید کند. از عمده‌ترین تأثیرات منفی اینترنت می‌توان در قالب‌های رفتاری از بحران هویت، عدم رشد مهارت‌های اجتماعی، سوءاستفاده‌های جنسی، اعتیاد به اینترنت و نیز صدمات جسمانی نام برد.

استفاده نادرست از اینترنت سبب اختلال در هویت یابی کودکان

مصطفی سرگزی، کارشناس ارشد روان‌شناسی تربیتی: استفاده‌ی نادرست از اینترنت ایجاد تضادهای شخصیتی و فرهنگی می‌کند. کودکان و نوجوانان به خصوص در دوران بلوغ که مرحله‌ی شکل‌گیری هویت آن‌هاست و همواره به دنبال کشف ارزش‌ها و درونی کردن آن‌ها هستند، با اینترنت و حجم گسترده، حیرت‌انگیز و گوناگون اطلاعات مواجه می‌شود و ناچار هویت خویش را در این دنیای مجازی جست‌وجو می‌کنند و بدین سان ممکن است برخی و شاید تعداد زیادی از کودکان و نوجوانان راه را در اینترنت گم کرده و دوران هویت‌یابی خویش را بیش از پیش با بحران سپری کنند.

 افسردگی و تنهایی نتیجه اعتیاد به اینترنت

مصطفی سرگزی کارشناس ارشد روان‌شناسی تربیتی: زمانی که کودک و نوجوانی به اینترنت معتاد شود، انگیزه‌اش برای تعامل با دیگران کم می‌شود که خود اثرات منفی بر ارتباط شخصی و تعاملات اجتماعی او دارد. این افراد دوستی‌ها را کم‌تر حفظ کرده، زمان کم‌تری با خانواده سپری و استرس‌های بیش‌تری را تجربه می‌کنند و در نهایت تنها و افسرده‌اند.

خطر سایت­ های مستجهن و مبتذل برای کودکان

مصطفی سرگزی کارشناس ارشد روان‌شناسی تربیتی: یکی از مخرب‌ترین تأثیرات منفی اینترنت سوءاستفاده‌های جنسی است؛ کودکان و نوجوانان که بدون محدودیت از سایت‌های مبتذل و مستهجن استفاده و بازدید می‌کنند و نیز از طریق اتاق‌های چت و گپ‌زنی، بیش‌تر در معرض اغفال و سوءاستفاده جنسی قرار می‌گیرند.

زیاده‌روی در استفاده از اینترنت، تهدید کننده سلامت فکری و فیزیکی کودکان

مصطفی سرگزی کارشناس ارشد روان‌شناسی تربیتی: زیاده‌روی در استفاده از اینترنت می‌تواند برای سلامت فکری و فیزیکی شخص خطرناک باشد، اعتیاد به اینترنت و رایانه کارکرد انطباقی شخص را مختل می‌کند و ضمن این که اضطراب، افسردگی، کج‌خلقی، بی‌قراری و افکار وسواسی را برای فرد به دنبال دارد و روابط این افراد را در جهان مجازی افزایش می‌دهد، از دامنه‌ی روابط آنان در جهان واقعی می‌کاهد و روابط‌شان با اطرافیان را به حداقل می‌رساند. معتادان به اینترنت از بی‌خوابی رنج می‌برند و حتی زمان مصرف غذا را فراموش می‌کنند.

امکان صدمات جسمی برای کودکان در صورت استفاده طولانی مدت از رایانه

مصطفی سرگزی کارشناس ارشد روان‌شناسی تربیتی: کودکان و نوجوانانی که مدت طولانی در مقابل رایانه می‌نشینند و از فعالیت‌های مورد نیاز این دوران مانند ورزش دور می‌مانند، دچار صدمات جسمانی مثل چاقی، آسیب‌های اسکلتی، ضعف بینایی، تشنج اپیلپتیک و یا حساس به نور می‌شوند.

زیاده­ روی در استفاده از اینترنت سبب کاهش مهارت­ های اجتماعی

افرادی که کمتر از اینترنت استفاده می­کنند ارتباط بیشتر و بهتری با اعضای خانواده دارند و استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. وابستگی به اینترنت همچنین گسست­ها و انقطاع­های شدیدی در زندگی تحصیلی، اجتماعی، مالی و شغلی مشارکت کنندگان ایجاد کرده است. همچنین دانش آموزان و دانشجویان، کاهش چشمگیری در عادات مطالعه، افت نمرات درسی، غیبت در کلاس­ها ، مشروط شدن و مانند آن دارند و برخی نیز به دلیل دیر خوابیدن ناشی از استفاده از اینترنت، در مدرسه با عدم موفقیت روبه رو شده اند. 

سئوال 2- آیا بین افسردگی کودکان با استفاده از اینترنت رابطه وجود دارد؟

 اعتیاد اینترنتی عامل مهم افسردگی کودکان و نوجوانان

کودکان و نوجوانانی که به طور نامعقول از اینترنت استفاده می‌کنند و به آن معتاد شده‌اند در معرض افسردگی قرار دارند نه افراد معمولی. یکی از دلایل اصلی افسردگی بی‌خوابی یا خواب نادرست است؛علاوه بر آن مواردی همچون غذا نخوردن سر وقت، ارتباط نداشتن با مردم به صورت رو در رو، گوشه‌گیری و نبودن در اجتماع، غرق شدن در بازی‌ها و فانتزی‌های دنیای مجازی همگی بر رفتار کودکان و نوجوانان تاثیر می‌گذارد.

 استفاده زیاد از اینترنت و کاهش تعامل کودکان در محیط اجتماعی

استفاده مداوم از اینترنت با افسردگی و انزوای اجتماعی نوجوانان همراه است. هرچه جوانان زمان بیش تری را با اینترنت سر کنند، در مقابل از میزان زمانی که صرف محیط اجتماعی واقعی شان خواهند کرد، کاسته خواهد شد. 

سئوال 3- آسیب ­های روانی اینترنتی کدامند؟

مهم ترین آسیب های روانی استفاده طولانی مدت از اینترنت

"اعتیاد اینترنتی" و "اختلال روحی" ، افسردگی متمرکز، اضطراب اجتماعی، ضعف مهارت مقابله، عزت نفس پایین، کم خودکارآمدی " از آسیب های روانی استفاده طولانی مدت از اینترنت است.

تصویر شماره1: آسیب های روانی اینترنتی

سئوال 4 – ملاک ­ها و معیارهای سلامت روان کدامند؟

 معیارهای سلامت روان

معیارهای سلامت روان مواردی همچون "داشتن توانایی کمک به دیگران یا ارتباط برقرار کردن با آنان، عشق و محبت نسبت به دیگران، انعطاف پذیری و قدرت تطابق با شرایط گوناگون، توانایی انجام وظیفه و اجرای مسئولیت‌های شخصی، داشتن احساس رضایت بیشتر در روابط نزدیک با دیگران" است.

تصویر شماره 2: ملاک ها و معیارهای سلامت روان

سئوال 5– آسیب های استفاده از فضای مجازی برای کودکان کدامند­؟

 نداشتن الگوی مناسب برای بهره­گیری از فضای مجازی از سوی کودکان و نوجوانان

نسل جدید کلاً از مدیریت رسانه بی­بهره است و الگوی مناسبی در اختیارشان قرار داده نمی‌شود. در نخستین قدم باید زمان‌هایی که برای استفاده از فضای مجازی در اختیار فرزندان قرار داده می‌شود، پایش شود، آمارها نشان می‌دهد، درصد بالایی از نوجوانان به طرز ناباورانه‌ای در شبکه‌های مجازی بخصوص اینستاگرام و تلگرام حضور دارند و در نهایت هم هیچ فعالیت سازنده و مفیدی از سوی آنها در این محیط‌ها دیده نمی‌شود. متأسفانه در کشور ما میانگین ساعت حضور افراد جامعه در فضای مجازی بین حدود 5 الی 6 ساعت است که رقمی فاجعه بار است.

تغییر خلق و خو و خارج از چارچوب اخلاقی در فضای مجازی

هر چه جلوتر می‌رویم شاهد روند افزایشی رفتارهای خارج از چارچوب اخلاقی و انواع فحاشی‌ها در فضای نامحدود اینترنت هستیم و همین فضاهای مجازی غیرقابل کنترل باعث شده به تصویرکشیدن رفتارهای زشت، رفته رفته عادی و به قول روانشناسان سبب «خوگیری» افراد شوند.

بروز برخی نشانه های اختلالات روانی و افسردگی در کودکان امروزی

فرشاد رضایی، روانشناس: بر خلاف تصور عموم، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کودکان دهه جدید در زمینه توانایی‌های فیزیکی و به لحاظ هوش غیرکلامی از کودکان دهه‌های قبل ضعیف‌تر هستند. متأسفانه امروزه شاهد این اتفاق هستیم که کودکان و نوجوانان به لحاظ رفتاری چارچوب پذیر نیستند و نه تنها قبح برخی رفتارهای منفی ریخته بلکه حتی تبدیل به نوعی رفتار افتخارآمیز هم شده‌اند! به عنوان مثال رفتار ناهنجاری مثل خط انداختن روی بدن، به دلایل مختلف از جمله شکست عشقی به نوعی در بین دانش‌آموزان مد شده و شاهد عکس‌های گوناگونی در فضای مجازی از تیغ زدن قسمت‌های مختلف بدن­شان در صفحات اینستاگرام هستیم. این اتفاق قطعاً نشانه‌ای از بروز اختلال روانی و افسردگی است.

حذف بازی­ های گروهی مبتنی بر مهارت های بدنی به خاطر وجود فضای مجازی

هر­چه پیش­تر آمده­ایم و بخصوص با ظهور فضای مجازی در سال‌های اخیر، کمتر شاهد بازی کودکان در کوچه‌ها هستیم و بچه‌ها دیگر تمایل چندانی به بازی‌های گروهی مبتنی‌بر مهارت‌های بدنی‌شان ندارند. اعتقاد عمومی بر این است که کودکان دهه شصت و قبل از آن، بیشتر از حالا بچگی می‌کردند. نسل­‌های قبلی در سنین کودکی خود برای پر کردن زمان خالی و اوقات فراغت، بیشتر به بازی‌های دسته جمعی در حیاط و کوچه و همچنین بازی­‌هایی که بر پایه مهارت‌های بدنی بود، رو می‌آوردند.

 وابسته شدن به فضای مجازی و دور شدن از جمع

هومن اهرامی، کارشناس فضای مجازی: دنیای مجازی شبیه به یک سیاه چاله است که انسان را به سوی خود می­کشد این جاذبه موجب شده تا بشر امروز در این دنیای خیالی به دنبال پاسخ به نیازها و رسیدن به رویاهایش باشد، همین امر موجب شده تا بشر امروز بیش از پیش به این دنیای خیالی وابسته شود و عملا از جمع کناره­گیری کند.

پاسخ سئوال 6 –توصیه کارشناسان در مواجهه با آسیب های فضای مجازی به خانواده ­ها چیست؟

رعایت اصل میانه روی در استفاده از اینترنت

از آن جایی که هر چیزی از جمله اینترنت می‌تواند به طور بالقوه اعتیاد آور باشد توصیه کارشناسان این است که بهتر است میانه‌روی را رعایت کنید. یکی از ساده‌ترین راه‌های جلوگیری از بروز این مشکل محدود کردن مدت زمان استفاده از اینترنت است. از آن جایی که این موضوع از اهمیت ویژه ای برخوردار است بهتر است یک تایمر برای خود تنظیم کنید تا به شما یادآوری کند که نباید بیشتر از چند ساعت در دنیای اینترنت باشید.

مراجعه به پزشک در صورت مشکل جدی در خصوص استفاده بی رویه از اینترنت

چنانچه کودکان و نوجوانان به مرحله­ای رسیده‌اند که اینترنت را به خواب و غذا ترجیح می‌دهند و کار و مسؤلیت‌های روزمره خود را به خاطر آن عقب می اندازند، متاسفانه باید بدانید که مشکل جدی است و لازم است با پزشک مشورت کنید.

اهمیت نحوه استفاده از فضای مجازی

بابک وزیری، متخصص روانشناسی رفتاری: نوع استفاده از فناوری نوین بسیار مهم است، هیچ چیزی در ذاتش بد نیست زیرا همانطور که چاقو می تواند جان یک انسانی را نجات دهد به راحتی می تواند جانی را بستاند، مهم نحوه استفاده از ابزارها هستند.

پژوهش خبری صدا و سیما// پژوهشگر: مهدی ناجی