چکیده :

- فضای مجازی محیطی است که به همت رایانه‌ها و مشتقات آن از اواسط دهه 1990 در جهان و ایران پدیدار شد و در کمتر از دو دهه گسترش چشمگیری یافت.

ـ فضای مجازی با توجه به تغییر سبک زندگی در امتداد زندگی واقعی است و استفاده صحیح از آن کمک به زندگی واقعی است.

ـ حضور زیاد پدر و مادر در فضای مجازی و تبدیل این فضا به اولویت اول زندگی، باعث کم توجهی به خود، همسر، و فرزندان می شود.

- کودکان با اینکه صاحب پدر و مادر هستند اما به دلیل حضور افراط گونه والدین به نوعی یتیم هستند و شاید اصطلاح یتیم مجازی در آینده بیشتر شود.

- زندگی فرزندان در کنار اولیای خود صرفا ظاهر است و اولیا دیگر اولیای واقعی این فرزندان نیستند

 پژوهش خبری صدا و سیما: تقریبا هیچ کس بر نقش مثبتی که تحولات تکنولوژیکی در زندگی انسان داشته است تردیدی ندارد اما تاثیرات فرهنگی، اجتماعی و ... این تحولات ممکن است از چشم بسیاری بدور افتاده باشد. شبکه‌های اجتماعی مجازی که این روزها سیل اشتراک‌گذاری پیام و ارتباط گیری در آنها به راه افتاده نیز در این چارچوب قابل ارزیابی هستند اما استفاده افراطی و نابجا از این ابزارها از آنها دشمن بالقوه‌ایی برای روابط پراحساس و پرعاطفه انسانی ساخته است. شبکه‌های اجتماعی که به آسانی ارتباط ظاهری و مکانیکی میان دوستان و ... را فراهم می آورند در ضلع دیگر خود صدماتی را نیز بر روابط عاطفی وارد کرده اند. واژه طلاق عاطفی شاید برای خیلی ها مانوس باشد اما "یتیمی مجازی" واژه ای است که بزودی باید منتظر حضورش در زندگی اجتماعی و روابط عاطفی درون خانواده ها باشیم چرا که بسیاری از اولیا با غرق شدن در فضای مجازی، دیگر والدین فرزندان خود در فضای واقعی نیستند.

در این زمینه این سوال مطرح است چرا فضای مجازی برای بسیاری از والدین آنقدر جذاب است که حاضرند ارتباطات عاطفی زندگی واقعی خود را به نفع آن ترک کنند. راه حل این مشکل چیست؟

 فضای مجازی کجاست؟

فضای مجازی محیطی است که به همت رایانه‌ها و بعدها مشتقات آن (نوت بوک، تب لت، تلفن هوشمند و اشیاء هوشمند مجهز به برقرای ارتباط مجازی و اینترنت اشیاء و ...) از اواسط دهه 1990 در جهان و ایران پدیدار شد و در کمتر از دو دهه گسترش چشمگیری یافت. در این فضا، از پیوند بین این فناوریها از طریق اینترنت، شبکه‌ ای از کسب اطلاعات تا ارتباط تعاملی شکل می‌گیرد. از آنجا که ویژگی اصلی این فضا امتداد زندگی واقعی در آن است و برساخته زندگی واقعی در فضای سه بعدی اما مجازی است؛ در زندگی انسان هزاره سوم، در تداوم و تکمیل زندگی واقعی قرار گرفته است. حضور همه جانبه، گستره وسیع دامنه ارتباطات و اطلاعات، دسترسی و حضور آزادانه و فاقد نظارت اجتماعی زندگی واقعی، استفاده و حضور همه جایی و در هر زمانی، گمنامی در این فضا و ایجاد هویت دلخواه و مورد علاقه از ویژگی های این فضا است.[1]

دکتر یوسف خجیر، پژوهشگر ارتباطات و رسانه های جدید و مدیر گروه ارتباطات دانشگاه سوره:[2]

با توجه به اینکه انسانها دارای نیازهای متنوعی هستند برای ارضا این نیازها از رسانه ها و فناوری ها استفاده می کنند و ویژگی‌های خاص رسانه های امروزی عامل جذابی برای رفع نیازهای کاربران می شود. نیاز به کسب اطلاعات و معرفت، ایجاد و گسترش هویت، اوقات فراغت و فرار از زندگی روزمره، برقراری ارتباط و دوستیابی و همراه طلبی و نیازهای روانشناختی چون فرار از تنهایی، حضور اجتماعی و کاهش اضطراب اجتماعی و ... برخی از این نیازهای اساسی هستند. با توجه به ویژگی هایی که برای فضای مجازی ذکر شد ارضا این نیازها از طریق این فضا و فناوری محصول آن، امری آسان، در دسترس، فاقد کنترل، آزادانه و جذاب است. حال این پرسش ایجاد می شود که آیا استفاده از این فناوری ها و فضا برای والدین بجا یا نابجاست؟ فی نفسه فضای مجازی همان طور که بیان شد در زندگی جدید با توجه به تغییر سبک زندگی در امتداد زندگی واقعی است و استفاده صحیح از آن کمک به زندگی واقعی است. انجام کلیه معاملات مالی و پولی، خرید، اشتغال، کسب اطلاعات و اخبار، انجام امور اداری و سازمانی، آموزش، بهداشت، ارتباطات و .... از راه دور یا اینترنتی نمونه موفقی از این دست است. اما آنجایی که والدین با حضور افراطی و بدون استفاده هدفمند در این فضا قرار می گیرند دچار آسیب و چالش می شود و فضای مجازی بجای روند تقویتی، تداومی و تکمیلی فضای واقعی باعث تخریب آن می شود. که حد کامل آن در "اعتیاد مجازی" است. اعتیاد مجازی حضور لجام گسیخته، بی هدف و پرسه-زنی طولانی مدت و وابستگی محض به فضای مجازی است. استفاده بی حد و حصر و غیرهدفمند ویژگی بارز این بیماری است.

امروزه والدین ایرانی به دلیل کسب اطلاعات و اخبار، ایجاد ارتباط با دوستان و تقویت ارتباطات ضعیف شده خانواده و آشنایان، افزایش دانش و تجربه خود و بهره گیری از تجربه دیگران، ابراز حضور اجتماعی و ... در فضای مجازی حضور دارند که فی نفسه امری مذموم نیست اما اگر همین فعالیتها تبدیل به حضور طولانی مدت و غیرهدفمند شود دچار کژکارکردهایی می شود که مهمترین آن تضعیف پیوند روابط خانوادگی و اعضای خانواده و فرزندان به دلیل حضور افراطی در این فضا و کم توجهی به زندگی واقعی می شود. بی شک حضور زیاد پدر و مادر در فضای مجازی و تبدیل این فضا به اولویت اول زندگی، باعث کم توجهی به خود، همسر، و فرزندان می شود. به تعبیری کودکان در ضمن اینکه صاحب پدر و مادر هستند اما به دلیل حضور افراط گونه والدین به نوعی یتیم هستند و شاید اصطلاح یتیم مجازی در آینده کاربرد بیشتری گیرد. این امر در بین والدین هردو شاغل دارای تبعات بیشتر است. این امر باعث تضعیف و انقطاع پیوند پدر – فرزندی، مادر – فرزندی، شوهر – همسری و بالعکس و در نهایت چالش برای خانواده ایرانی میشود. در این صورت فضای مجازی به جای تقویت نظام خانواده، به تضعیف آن می پردازد که عوارض آن در درازمدت برای فرزندان ایجاد بحران در خانواده و برزو نابهنجاری، انزوای اجتماعی، افسردگی، اختلال شخصیت فرزندان، شکاف نسلی ـ ارزشی و جایگزینی کسب محبت فرزندان از بیرون خانه و خانواده و ... می شود. و این مساله با توجه به الگو بودن والدین برای فرزندان دارای اهمیت دوچندان است.

پیشگیری از این وضعیت به چه نحوی می تواند باشد؟

اما راههای پیشگیری از این وضعیت با توجه به اینکه متغیرهای روانی و اجتماعی متعدد در آن نقش دارد نیازمند یک همت و برنامه ریزی جامع با بازیگری، دولت به معنای سه قوه آن (ایجاد، اجرا و نظارت بر قانون با محوریت محتوا و فضای سالم)، رسانه های دولتی و غیر دولتی(فرهنگ سازی)، نهادهای رسمی و غیررسمی آموزش(آموزش استفاده بهینه) و خود کاربران (سواد رسانه ای و دیجیتالی) است. از آنجا که پرداختن به کم و کیف وظایف هر یک از بازیگران مذکور در حوصله این متن نیست تنها به بحث کاربر می پردازم. والدین به عنوان کاربران باید برای حضور در فضای مجازی مسلح به سواد رسانه ای شوند. سواد رسانه ای نسبت به انتخاب درست رسانه و شبکه های اجتماعی، محتوای درست، واقعی، مفید و قابل استفاده و طرد مطالب هرز، زمانبندی صحیح استفاده و حضور در این فضا، تلفیق درست فضای مجازی با زندگی واقعی و بهره گیری صحیح این فضا برای کمک به زندگی خانوادگی به والدین کمک می کند. حتی فراتر از این مساعدت عمومی می تواند به آنها کمک کند که چگونه فرزند خود را یتیم مجازی نسازند و در تربیت آنها سهم بهتر و کارامدتری داشته باشند. به طور موجز سواد رسانه ای به والدین می تواند این کمک را کند که چه مطالبی را، از چه منبعی اخذ کنند که بیشترین تاثیر مثبت بر روند زندگی خود و فرزندانش داشته باشد، چگونه فضای مجازی را در خدمت زندگی واقعی بگیرند و چگونه برای فرزندان خود الگوی مناسبی در استفاده از فناوریهای جدید باشد.

سمانه اسدی، کارشناس بهداشت روان:^[3]

امروزه خانواده ایرانی در سبد فرهنگی خود مواجه با شبکه‌های ماهواره‌ای، فضای مجازی، رسانه‌های مدرن و ... است که هر کدام به نوبه خود بخشی از فرآیند تأثیرگذاری در خانواده را هدف گرفته‌اند. با ظهورتکنولوژی های نوین ارتباطی در عصر حاضر به همراه تحولاتی که در فضای مجازی بوجود آمده است ، بسیاری از کارکردهای خانواده ها را دچار اختلال کرده است. در مباحث آسیب شناختى نهاد خانواده، یکى از محورهاى مهم، بررسى آسیب هاى ناشى از تحولات خانواده است. تحولاتى که خود منشأ بروز دگرگونى هایى عمیق و اساسى در نوع روابط و ارزش هاى خانوادگى مى باشند. از زمانى که اینترنت وارد فضاى زندگى انسان شده تا به امروز، على رغم تمام محاسن و مزایاى آن، یکسرى دغدغه ها و نگرانى هایى را بر خانواده ها تحمیل نموده است. موضوعی که در تمام جوامع موضوعیت داشته و محدود به جامعه و یا اقلیتی خاص نمی شود. این گسترش روز به روز فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی بوجود آورده است که از جمله آن به:

1ـ کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع

2ـ کاهش ارتباط والدین با فرزند

3ـ شکاف نسلی به دلیل رشد تکنولوژی

4ـ از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو

5ـ افت تحصیلی در فرزندان

6ـ بیماریهای روانشناختی از جمله اضطراب و افسردگی

7ـ و به خطر افتادن حریم خصوصی را می‌توان نام برد.

در بحث تاثیرات استفاده از فضای مجازی بر شکاف بین نسلی که مبحثی بسیار مهم می باشد می توان گفت: اینترنت و فضای مجازی این شکاف ها را بیشتر کرده و اکنون گسستگی میان نسل دوم و سوم علاقمند به اینترنت نیز آشکار شده، به گونه ای که هیچ یک دیگر زبان همدیگر را نمی فهمند و در رابطه با مهارت‌های ارتباطی بین والدین و فرزندان دچار سستی و ضعف شده اند به گونه ای که زندگی فرزندان در کنار اولیای خود فقط جنبه ای ظاهری یافته است و بر مبنای روابط موجود اولیای این فرزندان دیگر اولیای واقعی آنها نیستند و فرزندان نوع مدرنی از یتیمی را تجربه می کنند که عواقب این نوع یتیمی مجازی بزودی در سطح جامعه آشکار خواهد شد. امروزه با ورود وسایل و تکنولوژی‌های جدید به عرصه خانواده‌ها شاهد این هستیم که والدین و فرزندان ساعت‌های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. این وضعیت گاهی به سمتی پیش می رود که والدین و خصوصا همسران نیازهای روانشناختی خود را به جای رفع کردن در خانواده و بهره مندی از یکدیگر با گرایش به فضای مجازی و با تامین نیاز از سوی افراد غریبه برآورده می سازند. ما دیگر کمتر نشانه‌هایی از آن نوع خانواده‌هایی را داریم که والدین و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفتگو کرده و نظرات همدیگر را راجع به موضوعات مختلف جویا شوند.

براساس مطالعات انجام شده، فرزندان عقیده دارند چک کردن مدام فضای مجازی توسط والدین‌شان به زندگی خانوادگی آنها آسیب می‌زند و فرصت کنار هم بودن را از آنها می‌گیرد.از طرفی اگر خانواده‌ها غرق در جاذبه‌های رنگارنگ این فضا شوند و از دیگر کارهای مهم خود باز بمانند، همین امر آنان را در انجام دیگر وظایف خود دچار مشکل خواهد کرد که باز در ادامه این مسئله، باید منتظر مشاهده رفتارهای نامتناسبی نظیر عدم پایبندی به اصول اخلاقی و تربیت نادرست کودکان باشیم. محققان باور دارند، والدین باید دقت بیشتری در اوقات فراغت خانواده داشته باشند تا رسانه‌های مجازی به دلیل تنوع زیاد نتوانند از این فرصت استفاده و امنیت خانواده را تهدید کنند.

فرزندان این دسته از والدین، حتی هنگام خوردن غذا دچار مشکل هستند و در شرایطی غذا می‌خورند که والدین آنها مشغول چک کردن فضای مجازی هستند. این کودکان در بزرگسالی دچار مشکلات عمده بسیاری نظیر عدم اعتماد به نفس، انزوای اجتماعی، افسردگی و افت تحصیلی می‌شوند؛ چراکه هیچ آموزشی ندیده‌اند. در واقع این جمله گزاف نیست که هر کسی که به رسانه ای از رسانه های جدید پناه می برد، به این معناست که در زندگی واقعی خود خلأ هایی دارد و خلأها از برآورده نشدن نیازها بوجود می آیند که تاثیرات آن بر خانواده ها کاملا نمایان است.

 کلام آخر

این روزها همه جای زندگی ما در حال سوختن است. فرزندان که بالاترین سرمایه های هر خانواده به شمار می روند و هر لحظه باید مورد توجه و عاطفه والدین باشند در غبار میان فضای مجازی و عالم واقعی فراموش شده اند و چه بسیارند والدینی که این روزها بیشتر وقت خود را در خانواده در فضای مجازی سیر می کنند بطوری که حتی تحمل کوچکترین نوازش فرزند دلبندی که سعی می کند خود را به آنها نزدیک کند را ندارند و آن را بعنوان مزاحم تلقی می­کنند. با توجه به نیازهای متفاوت عاطفی فرزندان؛ به راستی تفاوت میان فرزندانی که اولیا خود را از دست داده اند با فرزندانی که اولیا آنها تنها حضور جسمی در خانواده دارند در چیست؟