راهکار‌های تقویت راندمان آبیاری و جلوگیری از هدر رفت آب در محصولات کشاورزی

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما:  وسعت ایران ۱/۱ درصد مساحت خشکی‌ها و ۳۵/ ۳ درصد وسعت قاره آسیا است. حجم ریزش‌های کشور تنها ۳۷/ ۰ درصد از کل ریزش‌های جوی خشکی‌های کره زمین و ۲۹/ ۱ درصد حجم بارش‌های قاره آسیا است.

 

چالش‌های بنیادی منابع آب در ایران شامل محدودیت ذاتی آب، عدم توازن بارندگی، جمعیت و مصرف، خشکسالی و کاهش کیفیت آب با انتشار آلاینده‌ها در آب است.

هدر رفت آب در ایران بیش از میانگین جهانی است براساس گزارش‌های موجود میزان هدررفت آب در کشور ما ۲۸ تا ۳۰ درصد است درحالی که این مقدار اتلاف در دنیا ۹ تا ۱۲ درصد گزارش شده است.

 

با توجه به اهمیت آب و محدودیت منابع آبی، مدیریت منابع آب به خصوص در مناطق خشک و نیمه خشک از اهمیت خاصی برخوردار است. عوامل مختلف طبیعی و انسانی در چند دهه اخیر باعث ایجاد شرایط بحرانی در بیشتر منطقه‌های کشور شده است.

از این رو اقداماتی مانند افزایش بهره وری و کاهش هدر رفت آب، استفاده از منابع آبی موجود به صورت اصولی و همچنین کاربرد آب-های نامتعارف در بخش کشاورزی می‌تواند از اصلی‌ترین راه کار‌های مقابله با بحران آب باشد. محدودیت منابع آب ما را بر آن می‌دارد تا با استفاده از فنون جدید و روش‌های نوین برای بهره برداری حداکثری از منابع آب، تلاش کنیم. اصلاح الگوی مصرف، تنها راه برای گذر از بحران کم آبی، باتوجه به مصرف بیش از حد انرژی در کشور و همچنین کاهش منابع آبی، اصلاح الگوی مصرف در بخش‌های مختلف، مناسب‌ترین و منطقی‌ترین راه حل برای گذر از بحران‌های موجود به نظر می‌رسد.

مستندات
از اساسی‌ترین روش‌های اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی می‌توان به اجرای روش‌های به زراعی و به نژادی مانند اصلاح روش‌های کاشت، اجرای سیاست تغییر کاربری اراضی در الگوی کشت مبتنی بر مزیت نسبی، تلاش در جهت کاهش سطح کشت محصولات با مصرف بالای آب (مانند برنج) و اصلاح و توسعه کاشت گیاهان کم آبخواه اشاره نمود. علاوه بر این راهکار‌های دیگری مانند توسعه کشت‌های گلخانه ای، اجرای سیستم‌های آبیاری تحت فشار و مهار آب‌های فصلی می‌تواند تا حد قابل توجهی بر بهبود الگوی مصرف آب در کشاورزی تاثیر مثبت داشته باشد.

در بسیاری از مناطق کشور، روش آبیاری، آبیاری ثقلی و یا غرق آبی است که مزارع معمولا به صورت نواری، کرتی، نشتی و یا جوی و پشته آبیاری می‌شوند. اما آنچه اخیرا در برخی اراضی آبی تحت کشت محصولات صیفی و جالیز به چشم می‌خورد، استفاده کشاورزان از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای بجای روش‌های مرسوم آبیاری است. دانش فنی و فهم بالای کشاورزان و مجموعه امکانات، ظرفیت‌های بالقوه و محدودیت‌های آب آبیاری برای تغییر الگوی مصرف آب زراعی، موجب شده تا کشاورزان منطقه بدون اینکه توسط مروجین کشاورزی منطقه توصیه شده باشند، آگاهانه به طرف اصلاح الگوی مصرف آب در کشت محصولات بروند که نتایج بسیار مطلوبی نیز داشته است. چراکه در مزارعی که به طریق آبیاری تحت فشار و قطره‌ای آبیاری می‌شوند، علاوه بر کاهش حجم آب مصرفی و بهبود چشمگیر کیفیت و کمیت محصولات، هزینه‌های تولید نیز طبق گفته کشاورزان منطقه به میزان زیادی کاهش یافته است.

توسعه این شیوه می‌تواند به ارتقای سطح خدمات زیربنایی در نقاط روستایی، کاهش هزینه‌های تولید محصولات زراعی و باغی، کاهش سهم هزینه آب، افزایش متوسط درآمد سالیانه بخش کشاورزی، بالابردن سهم شهرستان در تولیدات محصولات زراعی و باغی، توسعه سطح زیر کشت باغات در مناطق شیب دار، تداوم توسعه و تولید پایدار در بخش کشاورزی منطقه و عدم کاهش سطح سفره آب زیرزمینی بیانجامد.

راهکار‌های موثر در کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی:
۱- تغییر در شیوه آبیاری، منابع آب زیرزمینی را حفظ کنیم. در شیوه‌های جدید آبیاری که به آبیاری تحت فشار معروف شده است، می‌توان هم از آب‌های سطحی مانند آب رودخانه استفاده کرد و هم زمین را با آب چاه‌ها آبیاری کرد.
۲-کشت گلخانه ای؛ مصرف آب ۱۰ برابر کمتر، برداشت محصول ۱۵ برابر بیشتر است.
۳-الگوی کشت متناسب با اقلیم هر منطقه راهکاری برای توقف برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی...
با توجه به تنوع اقلیم در مناطق مختلف کشور به کار بردن الگوی کشت واحد برای همه کشور علمی نبوده و بازدهی نخواهد داشت. از این رو در برنامه توسعه به کارگیری الگوی کشت مجزا برای هر استان با توجه به شرایط اقلیمی و اکولوژیکی خاص منطقه مورد توجه قرار گرفته است.
۴-استفاده از آب بازیافتی راهکاری برای کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی. فاضلاب‌های تصفیه شده یا آب‌های بازیافتی عملا منابع آبی هستند که به راحتی و بدون صرف هزینه‌های زیاد در دسترس جوامع قرار دارد. همچنین از آنجا که تولید فاضلاب کمتر تحت تاثیر خشکسالی است، بنابراین می‌توان پساب حاصل از فاضلاب تصفیه شده را به عنوان یک منبع آب پایدار حتی در مواقع خشکسالی به حساب آورد.
۵-توجه به مفهوم آب مجازی و تجارت آن. آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا و یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان می‌باشد.

جمع بندی: ارائه بهترین راهکار‌های ارتقای فرهنگ مصرف صحیح و بهینه آب در بخش کشاورزی نیاز به زیر بنایی فرهنگی صحیح و مطمئن و فرهنگ سازی در جامعه کشاورزی دارد که در این زمینه دو بخش دولتی و غیردولتی که همان کشاورزان و متخصصان این بخش را شامل می‌شود باید به وظایف خود آگاه و عمل کند و در توسعه کشاورزی و به خصوص آب ارتباط مستمر و هماهنگی داشته باشند و همان طور که در زمینه کشت و کار محصولات طرح‌های آمایش سرزمین صورت می‌گیرد باید در این بخش نیز آمایش ملی منابع آب و توازن منطقه تدوین و اجرا گردد که این امر بدون ترویج و آموزش و اطلاع رسانی به کشاورزان توسط دولت و وزارتخانه مربوطه بخش تحقیقات و آموزش امکان پذیر نیست و فرهنگ سازی در جهت صرفه جویی مصرف آب کشاورزی تنها توسط یک وزارتخانه یا ارگان دولتی امکان پذیر نیست و نیاز به یک عزم ملی و منسجم از طرف تمامی دستگاه‌های دولتی و غیر دولتی است.

برنامه ریزی و اجرای طرح‌های مدیریت مصرف آب در کشاورزی نیاز به یک امنیت اقتصادی و ضمانت اجرایی عدالت در توزیع آب و موارد بی شمار دیگری دارد. راه دیگر کمک به فرهنگ سازی و ارتقای مصرف صحیح و بهینه آب اعمال طرح‌های تشویقی از طرف دستگاه‌های دولتی نظیر پرداخت یارانه‌های صحیح به طرح‌های مدرن و جدید آبیاری کشت محصولاتی که صرفا نیاز به آبیاری غرقابی و پر مصرف ندارند و اصلاح تعرفه‌ها برای مشترکین پر مصرف چه از نظر استحصال بی رویه آب‌های زیر زمینی و چه از نظر برداشت آب‌های سطحی است.


پژوهشگر: علی قنبری شیرسوار