سد‌های تشنه

به گزارش خبرگزاری صداوسیما، خاک خوردن سازه‌هایی که هر مترمکعب ذخیره آب آن‌ها در استان کم آب حیاتی است، حاصلی به جز بحران آب آشامیدنی، افت بهره وری کشاورزی، مهاجرت روستائیان و ضعف اقتصادی در درازمدت ندارد.
به راستی چرا بهره برداری یک سد باید ۲ دهه شاید هم بیشتر طول بکشد؟

کلقان چای، یکی از سد‌های پرماجرا
۱۵ شهریور ماه ۹۹ سرانجام سدی که از سال ۸۴ در حال احداث بود به بهره برداری رسید. سد کلقان چای در ۸۳ کیلومتری جنوب شرقی تبریز و شهرستان بستان آباد.

خاطرم هست نخستین بار وقتی در جستجوی طرح‌های عمرانی قرارگاه خاتم الانبیاء سپاه در استان بودیم، یعنی ۷ سال قبل از این سد گزارشی تهیه کردیم.
وقتی که در میان کوهها، مهندسان جوانی را دیدیم که مشغول جمع و جور کردن عملیات قبلی بودند تا از آن به بعد کار‌ها با برنامه و هماهنگ پیش برود. سال‌ها گذشت و با اعتباراتی که کم و دیرهنگام به طرح می‌رسید، کار‌ها پیش می‌رفت تا اینکه موعد بهره برداری فرارسید.

مدیرعامل موسسه عاشورای قرارگاه خاتم در ورودی تاج سد به استقبال ما می‌آید و می‌گوید: با وجود کمبود‌های مالی، با به کارگیری نیرو‌های متخصص و انقلابی بالاخره این طرح را تقدیم مردم منطقه کردیم.

ریحانی توضیح می‌دهد: این قرارگاه در سال‌های اخیر در منطقه شمال غرب کشور به خصوص آذربایجان شرقی طرح‌های های زیادی در حوزه‌های مختلف به سرانجام رسانده و یکی از ماموریت‌های مهم ما اجرای پروژه‌های آبی و سد سازی است.

سد کلقان چای بعد از سد سهند در شهرستان هشترود، سد آی دوغموش در شهرستان میانه، سد شهید کلانتری در شهرستان مرند و سد نهند در تبریز پنجمین پروژه سد سازی موسسه عاشورای قرارگاه خاتم الانبیای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که از سد‌های بزرگ منطقه شمال غرب کشور به شمار می‌آید.

ظرفیت مخزن این سد ۲۲ میلیون مترمکعب است که قابلیت افزایش به ۲۴ میلیون مترمکعب را دارد. طول تاج آن ۵۲۰ متر، ارتفاع سد ۶۵ متر، دارای سرریز آزاد و تونل انحرافی به طول ۳۰۰ متر است.
جلوگیری از سیلاب‌های فصلی و آنی، تامین آب آشامیدنی شهر‌های بستان آباد، هشترود، شهرک‌های صنعتی بستان آباد و آب زراعی ۱۱۰۰ هکتار از اراضی پایین دست شامل حداقل ۱۰۰ روستا و جلوگیری از مهاجرت روستائیان از اهداف مهم اجرای سد کلقان چای بستان آباد است.

نوری نماینده مردم بستان آباد در مجلس شورای اسلامی می‌گوید: در حقیقت توسعه بستان آباد به شدت به این سد وابسته است. آب برای فعالیت شهرک‌های صنعتی در منطقه وجود ندارد و از طرفی مردم روستا‌های مختلف منتظر برخورداری از ثمرات سد هستند. به همین دلیل درخواست می‌کنیم در عملیات لوله گذاری و تکمیل تصفیه خانه تسریع شود.

آذربایجان شرقی، کوهستانی سرد و خشک
استان ما به لحاظ اقلیمی در منطقه‌ای سرد و خشک قرار دارد. میانگین بارش سالانه ۲۸۵ میلی متر است و همین کم برخورداری از دیرباز خود را در قالب‌های متنوع بحران آب نشان داده است.

جالب است بدانید هنگام پیروزی انقلاب اسلامی تنها سد ارس در این استان وجود داشت و تقریبا تمامی آب مورد نیاز شهر‌ها و روستا‌ها از چاه‌ها و قنات‌ها تامین می‌شد. روندی که با ادامه آن فقر سفره‌های زیرزمینی و نشست دشت‌ها در انتظار منطقه بود، اما رشد صنعت سد سازی به همت متخصصان داخلی در طول ۴ دهه موجب بهره برداری از آب‌های سطحی برای مصارف مختلف شده است.

به گفته غفارزاده مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان با اجرای طرح‌های بزرگ آبرسانی، مثل طرح انتقال آب زرینه رود و ساخت سدها، مردم کمتر درگیر دغدغه‌ای با عنوان بحران کمبود آب هستند.

سد بیشتر، آب کمتر!
بر اساس آمار وزارت نیرو، آذربایجان شرقی بیشترین تعداد سد در کشور را دارد.
غفارزاده می‌گوید: در حال حاضر ۱۴۶ سد بزرگ و کوچک در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۵۹۰ میلیون مترمکعب وجود دارد که ۱۲ مورد از این مخازن در سطح ملی و ۱۳۴ مورد در استانی هستند.

با این حال رشد روزافزون جمعیت به ویژه در شهر‌های استان و تنوع مصارف آب در حوزه‌های مختلف اقتصادی از همه این تلاش‌ها پیش افتاده و آذربایجان شرقی همچنان درگیر کمبود آب است. یکی از دلایل آن هم بلاتکلیفی سد‌هایی است که احداث می‌شوند، اما بهره برداری نمی‌شوند!

 

 

اعتباراتی که با قطره چکان به سد‌ها تزریق می‌شود
بررسی‌ها نشان می‌دهد ۵ سد نیمه تمام در استان وجود دارد که جزو طرح‌های کلان کشور محسوب می‌شوند، اما مهم‌ترین موانع پیش روی آن‌ها، تخصیص اعتبار و بودجه است که به موقع انجام نمی‌شود.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان می‌گوید: مراحل احداث سد کلقان از سال ۸۴ آغاز شده و به مروز ۱۳۲ میلیارد تومان اعتبار به آن داده شده است. اما اگر این هزینه‌ها را به روز حساب کنیم، ۴۵۰ میلیارد تومان می‌شود.
سد شهید مدنی تبریز، سد شهریار میانه و سد گردیان جلفا هم از طرح‌های حیاتی اقتصاد استان است که سالهاست با وجود پیشرفت فیزیکی حداقل ۹۷ درصدی هنوز به آبگیری نرسیده اند.

سدی که تنها سازه دارد
از سد شهید مدنی تبریز به عنوان سدی بدون مخزن و دریاچه یاد می‌شود.
این سد در مسیر رودخانه آجی چای که از دامنه‌های جنوبی سبلان سرچشمه می‌گیرد از سال ۷۸ احداث شده است. سازه‌ای سنگ ریزه‌ای با هسته رسی که طول تاج آن ۲۷۷ متر، ارتفاع سد از بستر رودخانه ۴۷ متر و عرض تاج آن ۷ متر است.
قرار بود در سال ۸۶ به بهره‌برداری برسد و آب زراعی ۴۰ هزار هکتار از اراضی حاشیه رودخانه آجی چای تبریزرا تامین کند، اما در نهایت سال ۹۰ بود که با حضور معاون اول رئیس جمهور وقت افتتاح شد.

برای معرفی این سد که در ۵ کیلومتری شمال‌شرقی تبریز قرار گرفته راهی منطقه شدیم. زمستان بود و خنکای آجی چای با صدای گوشنواز حرکت آب از پستی و بلندی‌های مسیر روح ما را نوازش می‌کرد. عظمت طرح و تصور اینکه چه ثمرات مطلوبی درانتظار تبریز و روستا‌های مجاور است هر بیننده‌ای را به تحسین وامی داشت. گفته بودند ابتدای سال ۹۱ رسما به بهره برداری می‌رسد، اما نرسید!

مشکلات، سد راه سد
سدی که قرار بود ۲۵ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه دشت تبریز را زیر پوشش آبیاری قرار دهد، با روی کار آمدن دولت یازدهم و وعده رئیس جمهور مبنی بر احیای دریاچه ارومیه، در مسیر دیگری قرار گرفت و رویکرد این سد از کشاورزی به تامین آب دریاچه ارومیه تغییر یافت.

غفارزاده مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای می‌گوید: آبگیری سد، تاثیر بسزایی در تامین آب برای دریاچه ارومیه خواهد گذاشت. اما دو سال زمان لازم دارد که از زمان تخصیص اعتبار لحاظ می‌شود که فعلا با وجود پیگیری‌های صورت گرفته از طرف استان این اتفاق نیفتاده است.

بهبودی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی آذربایجان شرقی در مصاحبه‌ای که سال ۹۸ و پس از بازدید نوبخت از سد شهید مدنی تبریز داشته گفته است: تا این تاریخ برای احداث سد، تاسیسات وابسته و بالادست شامل سازه‌های شوری، اعتباری به مبلغ ۱۶۰ میلیارد تومان و ۲۰ میلیون یورو هزینه شده است.

بر اساس برآورد‌های مالی صورت پذیرفته برای خاتمه عملیات باقی مانده این طرح، به اعتباری افزون بر ۳۰۶ میلیارد تومان نیاز است که می‌تواند در دو مرحله برای آبگیری طرح تامین شود.

اتفاقی که تاکنون محقق نشده و حالا با نوسانات ارز و شرایط نابسامان اقتصادی و تحریم‌های ظالمانه واضح است که این مبلغ در صورت به روزرسانی هزینه گزاف تری به دنبال دارد.

برنامه‌ای که اجرا نمی‌شود
بیگی نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی می‌گوید: وزارت نیرو اعلام کرده که یک طرح سرمایه گذاری برای آبگیری سد شهید مدنی و محیط پیرامونی آن تعریف کرده است. ما خواستیم این بسته سرمایه گذاری را بفرستند تا بتوانیم سرمایه گذاران را برای ورود به این طرح گردشگری تشویق کنیم، ولی تا کنون با وجود پیگیری‌های مکرر این اتفاق نیفتاده است.

او معتقد است: سد شهید مدنی یک فرصت ارزشمند پیرامون شهر تبریز است که آبگیری آن تاثیرات قابل توجهی در شرایط زیستی و آب و هوایی تبریز خواهد گذاشت و مطالبه ما این است که تکلیف سد معلوم شود.

 

 

راهی دراز از قزل اوزن تا شهریار
عملیات احداث سد شهریاربه عنوان بزرگترین سد دوقوسی کشور در ۳۵ کیلومتری شهر میانه و بر روی رودخانه قزل اوزن در سال ۸۰ آغاز شد.

قرار بود حداقل ۲۰ هزار هکتار از زمین‌های کاغذکنان آبیاری شود. چرا که به گفته کارشناسان در بخش کاغذ کنان به دلیل واقع شدن در ارتفاع بلند از سطح دریا امکان حفر چاه عمیق وجود ندارد و تنها راه تامین آب، بهره گیری از آب‌های سطحی و چشمه هاست.

کنترل سیلاب و تولید برق یکی از اهداف احداث این سد است و با توجه به ذخیره ۷۰۰ میلیون مترمکعبی این سد، با کنترل آب‌های سیلابی در تأمین آب مورد نیاز کشاورزان و اراضی پائین دست توفیقات مناسبی حاصل خواهد شد. ولی حالا نزدیک به ۲ دهه می‌گذرد و روستائیانی که هزار امید به سد بسته بودند بلاتکلیف مانده اند.

ساکنان حاشیه این سد می‌گویند با آبگیری این سد نمی‌دانیم که خانه هایمان نیز زیرآب می‌رود یا نه و ما باید برویم یا بمانیم؟ ۱۰ سال است که هر روز وعده امروز و فردا داده می‌شود.

بنابه اعلام وزارت نیرو، احداث دیواره سد و بنای اصلی سد شهریار به‌عنوان یکی از سد‌های ملی کشور به اتمام رسیده و آماده بهره‌برداری و آبگیری است.

تاکنون ۱۱۲ میلیون دلار و ۲۵۶ میلیارد تومان برای احداث سد شهریار هزینه شده، اما برای آبگیری سد نیاز به اقداماتی ازجمله خرید اراضی و هم‌چنین پاک سازی مسیر و لایروبی مخزن است که این اقدامات علاوه بر هزینه زمان بر است.
غفارزاده توضیح می‌دهد: تاکنون نسبت به خریداری ۲ هزار هکتار از اراضی منطقه اقدام شده است و حدود ۵۰۰ میلیارد تومان دیگر اعتبار برای آماده‌سازی این سد نیاز است.

نماینده مردم میانه در مجلس می‌گوید: منطقه کاغذکنان همانند دشت مغان از لحاظ کشاورزی بسیار مستعد است، اما امروز با چالش خشکسالی و بی آبی مواجه شده. چرا که به دلیل کم کاری‌های چند ساله مسئولان و تملک نکردن اراضی واقع در خزانه سد، مردم منطقه هنوز از مزایای احداث این سد برخوردار نشده اند.

اسماعیلی ادامه می‌دهد: به دلیل آبگیری نشدن سد شهریار جمعیت ۳۲ هزار نفری منطقه طی چند سال اخیر به ۸ هزار نفر کاهش یافته که هشداری جدی برای اینده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منطقه است.

مطالعه، گزینه مغفول در برخی سد‌ها
با وجود همه مزایا، سد‌ها هم می‌توانند اثرات مخربی را بر محیط زیست و جمعیت روستایی وارد کنند. به همین دلیل است که احداث سد‌ها باید با مطالعه کافی و با بررسی تمامی جوانب این سازه‌ها صورت گیرد.
سد عمارت در مرز استان اردبیل، گواهی بر این مدعاست. شمال شرقی شهرستان هوراند شامل ۱۵ روستا در مخزن سد عمارت قرار گرفته است.

وقتی راهی این روستا‌ها در منطقه ارسباران می‌شویم، خانه‌های خالی از سکنه و اراضی وسیع بی کشت و زرع، نگاه آدمی را آزار می‌دهد.

پیرمردی که همراه خانواده اش تنها ساکنان روستای هووای هستند می‌گوید: سال ۹۶ آب منطقه‌ای اردبیل کارشناس فرستاد و قیمت گذاری کردند تا هم زمین ما را بخرند و هم پول درختانی که قطع می‌کنیم را بدهند. اما مبلغ ناچیزی تعلق میگرفت و ما همچنان در حال پیگیری شکایت خود هستیم. آبگیری سد انجام نمی‌شود و اغلب اهالی کوچ کردند و رفتند.

الله قلی زاده، نماینده مردم کلیبر، خداآفرین و هوراند در مجلس دهم ابتدای امسال گفته است: دو سال قبل بنده در خصوص سد عمارت متوجه شدم توزیع آب این سد برای آذربایجان شرقی و اردبیل عادلانه طراحی نشده است. پیگیر شده ایم و مقرر شده بعد از بهره برداری به هر میزان که آب در باغ‌ها و زمین‌های اردبیل از این سد مصرف شود، در هوراند هم مصرف خواهد شد.

آخرین خبر از سد‌های نیمه تمام
در آیین افتتاح سد کلقان چای که با حضور رئیس جمهور به صورت ویدئو کنفرانس صورت گرفت، استاندار آذربایجان شرقی گفته: سد‌های شهید مدنی، گردیان جلفا و شهریار میانه بین ۹۵ تا ۹۷ درصد پیشرفت فیزیکی دارند و کمبود‌های اعتباری موجب شده این سد‌ها تاکنون به بهره برداری کامل نرسند.

پورمحمدی با اشاره به اینکه در صورت آبگیری، مردم آذربایجان شرقی می‌توانند از برکات اقتصادی و معیشتی این طرح‌ها بهره‌مند شوند از رئیس جمهور درخواست کرد برای تامین اعتبار دستورات لازم را به وزارت نیرو ابلاغ کند.

آقای روحانی هم با تاکید بر اینکه دولت تمام توان خود را برای اتمام آن‌ها به کار می‌گیرد، وعده داد تا پایان دولت دوازدهم این سه سد با هماهنگی سازمان برنامه و بودجه و وزارت نیرو به اتمام برسد.

با مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران که به استان سفر کرده بود، در خصوص مراحل تعیین تکلیف سد‌های نیمه تمام استان گفتگویی ترتیب دادیم.
حاج رسولی‌ها گفت: سد شهریار میانه بیش از ۹۷ درصد پیشرفت فیزیکی دارد و تنها جاده دسترسی آن نیمه تمام مانده و همچنین مشکل تملک اراضی وجود دارد. برای اتمام این طرح نیاز است که سازمان برنامه و بودجه ۲۸۰ میلیارد تومان اعتبار در ۲ مرحله اختصاص دهد که در همین زمینه تفاهم نامه ۳ جانبه بین وزارت نیرو، سازمان برنامه و بودجه کشور و استانداری آذربایجان‌شرقی منعقد شده است.

وی در خصوص طرح نیمه تمام سد شهید مدنی تبریز هم گفت: در این سد هم بالای ۹۸ درصد از نظر فنی و اجرایی و سازه‌ای پیشرفت داریم و تنها نیازمند تملک اراضی برای آغاز آبگیری هستیم. اعتبار مورد نیاز برای این سد نیز فعلا ۳۰۰ میلیارد تومان است.

حاج رسولی‌ها با اشاره به اینکه امکان بهره برداری از سد گردیان جلفا تا پایان سال فراهم است ادامه داد: اگر چه ۶۰ میلیارد تومان برای تکمیل طرح برآورد شده، اما با ۲۰ میلیارد تومان می‌توانیم تا پایان امسال آن را به آبگیری برسانیم.

عملیات اجرایی سد گردیان جلفا که هزینه اجرای آن ۲۲ میلیارد تومان برآورد شده بود در سال ۱۳۸۹ آغاز شد.
به گفته مدیرعامل وقت شرکت آب منطقه‌ای استان، حجم تنظیمی این سد با ۲۷ میلیون متر مکعب، یکی از طرح‌های توسعه بهره برداری از رود ارس عنوان شد.

این سد برای آبیاری ۲۴ هزار و ۱۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی دشت‌های جلفا، یکانات و هرزندات، استفاده بهینه از حقابه کشور و استفاده حداکثر از ظرفیت آبی رودخانه‌های مرزی کشور، تثبیت جمعیت و نیروی انسانی در محدوده مرزی و جلوگیری از مهاجرت بی رویه نیروی کار احداث می‌شود.

در روزگاری که مردم تبریز با قطعی کلافه کننده آب آشامیدنی در روز‌های گرم و کرونایی دست و پنجه نرم می‌کنند و وعده انتقال آب ارس عملی نمی‌شود، بلاتکلیفی این سد از مشکل گذشته و به معضل تبدیل شده است.

پایاب سد به اندازه احداث سد اهمیت دارد
آنچه معلوم است اینکه احداث پایاب سد‌ها هم به همان مشکل خود سد‌ها دچار است: کمبود اعتبار.
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی می‌گوید: طرح آبیاری نوین پایاب سد خداآفرین در شمال استان در صورت تامین اعتبار تا پایان امسال تکمیل شده و به بهره‌برداری کامل می‌رسد.

یعنی اگر اعتباری نباشد، پایابی که هزاران کشاورز در ۲ استان چشم به راهش دوخته اند، سال به سال دورتر می‌شود.
اکبری توضیح می‌دهد: مجموع اعتبار مورد نیاز ۴۱۵ میلیارد تومان که تاکنون بالغ بر ۱۹۰ میلیارد تومان تخصیص یافته است و وزارت جهاد کشاورزی حدود ۱۵۰ میلیارد تومان به پیمانکاران این طرح بدهکار است.

به گفته وی، سال گذشته در برخی از نواحی عمرانی اجرای این طرح که آب به سر مزارع دیم منتقل شده و کشت دیم به آبی تبدیل شد، متوسط تولید گندم در هر هکتار به بیش از هفت تن رسید که رقم بسیار بالایی محسوب می‌شود.
قرار است ۲۲ هزار هکتار از اراضی پایاب سد خداآفرین به اراضی آبی تبدیل شود که توان تولید کشاورزی منطقه را به طور چشمگیری افزایش می‌دهد.

 

 

ظرفیت گردشگری دریاچه سد‌ها
اگر چه وظیفه ذاتی سد‌ها تامین آب است، اما در کنار آن قابلیت‌های متعددی نیز برای آن‌ها متصور است که مثال بارزش ایجاد مناطق گردشگری می‌باشد.
سد علویان در مراغه سالیان زیادی است که تفرجگاه جذابی برای اهالی منطقه و گردشگران فراهم کرده و سد امند تبریز هم رفته رفته به یکی از اولویت‌های گردش و تفریح در مرکز استان تبدیل می‌شود.

امند، سد خاکی در شمال غربی شهر تبریز و در نزدیکی روستای امند از توابع صوفیان است که سالانه قابلیت تنظیم ۴ میلیون متر مکعب آب را دارد.

به گفته سرمایه گذار این طرح، دهکده سلامت و تفرجگاه گردشگری منطقه سد امند به عنوان منطقه نمونه گردشگری در زمینی به وسعت بیش از ۸۰ هکتار با نظارت سازمان جهاد کشاورزی استان در حال اجرا است و امکاناتی نظیر کمپ‌های اقامتی کوتاه مدت خانوادگی و آلاچیق‌های جنگلی، امکانات ورزش‌های آبی موجود است. همچنین در مراحل بعدی قرار است هتل ۵ ستاره، باشگاه اسب سواری، زمین‌های گلف و باغ وحش احداث شوند.

سد‌ها منبع آب و عامل مهار سیلاب
سد‌ها علاوه بر ایجاد ذخایر آبی نقش مهمی در کنترل سیلاب‌ها دارند. این را مطهری، کارشناس هیدرولوژی می‌گوید.
تجاربی که از تلفات انسانی و دامنه تخریب سیلاب‌های اخیر بر اراضی کشاورزی، روستا‌ها و شهر‌ها داشته ایم حکایت از آن دارد که برای حفاظت از اراضی و جلوگیری از خسارت‌های دیگر باید تدابیری از سوی مسئولان اندیشیده شود.

اگر چه سد سازی اولویت اول در این خصوص به حساب می‌آید، اما اومعتقد است برای ساختن یک سد مطالعات مختلفی باید در زمینه‌های هواشناسی و هیدرولوژی، اجتماعی و اقتصادی، کشاورزی و شرب، محیط زیست و کیفیت آب، زمین‌شناسی و خاک و پی، سازه و هیدرولیک انجام شود.
به طوری که همراه با آبخیزداری در سرشاخه‌ها ترکیب مناسبی برای حفظ و بهره برداری صحیح از منابع آب و خاک ایجاد کنند.

رحمانیان، مدرس دانشگاه هم می‌گوید: وقتی سیلاب‌ها مهار شود، آب‌های سطحی و روان آب‌ها از دسترس خارج نمی‌شود و به جای پیوستن به منابع آب کشور‌های همسایه، اراضی خودمان را غنی می‌سازد و هزینه‌های نجومی شیرین کردن آب دریا برای مصرف را به حداقل می‌رساند.

سخن آخر اینکه آب عامل و حافظ توسعه پایدار است و با اجرای سدها، لای روبی رودخانه ها، پاک نگه داشتن حریم رودخانه ها، جلوگیری از ساخت و ساز‌ها و مدیریت مصرف آب است که زیست بوم کشور در چرخه‌ای فعال و زاینده قرار می‌گیرد.