پژوهش خبری صدا و سیما: بیست و سومین کنگره جهانی انرژی در تاریخ 13-9 اکتبر (22-18 مهر) در شهر استانبول ترکیه برگزار شد. هدف از برگزاری این کنگره دستیابی به راه حل مسائل انرژی با یک دیدگاه جهانی بود. به همین منظور شعار این کنگره"پذیرش افق­ های جدید" تعیین شد. در ‏این کنگره بین المللی بیش از ده هزار نفر از نمایندگان 82 کشور در قالب روسای جمهور، وزرا، روسای شرکت­ های تولید کننده انرژی ‏جهان (بی.پی، آرامکو، سوکار و...) سازمان­ های بین­ المللی انرژی،کارشناسان بین­ المللی انرژی، رئیس انرژی در کمیسیون اتحادیه اروپا، دبیرکل اوپک و... حضور داشتند. از شخصیت ­های مهم سیاسی جهان ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان، نیکلاس مادورو رئیس جمهور ونزوئلا، محمد بارکیندو دبیر کل سازمان کشورهای صادر کننده نفت اوپک (OPEC)، مصطفی آکینجی، رئیس جمهور قبرس شمالی در این کنگره حضور داشتند.

این کنگره زمانی در ترکیه برگزار شد که این کشور در عرصه داخلی و خارجی با تنش­ های سیاسی و امنیتی جدی دست و پنجه نرم می ­کرد. تحولاتی همچون تنش بین روابط ترکیه و روسیه بر سر سقوط هواپیمای نظامی روسی، اقدامات تروریستی اکراد تجزیه طلب پ.ک.ک در داخل ترکیه، کودتای نافرجام ارتش این کشور علیه دولت حاکم باعث شده بود تا فضای سیاسی ترکیه در هاله از ابهام قرار گیرد. لیکن علیرغم این وضعیت، بیست و سومین کنگره جهانی انرژی در بالاترین سطح تدابیر امنیتی در شهر استانبول برگزار شد که برای این کشور دستاوردهای زیادی به ارمغان آورد. مهم ترین دستاورد ترکیه در بخش انرژی امضای توافقنامه انتقال گاز روسیه از خاک ترکیه به اروپاست. به اعتقاد کارشناسان حوزه بین الملل این کشور آرام آرام به رویای خود "ترکیه به منزله هاب انرژی شرق به غرب" جامع عمل می پوشاند.

پروژه «جریان ترک»

پروژه « جریان ترک»‏ یا « ترک استریم» نخستین بار در اول دسامبر سال 2014 توسط پوتین در جریان سفرش به ترکیه مطرح شد. بعد از این اظهارات رئیس جمهور روسیه، در 27 ژانویه 2015، الکسی میلر، رئیس شرکت گازپروم و تانر ییلدیز، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه مذاکراتی در خصوص مطالعه امکان سنجی ایجاد خط لوله جدید را آغاز کردند. سپس نقاط کلیدی مسیر و راه حل های فنی خط لوله گاز "جریان ترک" مورد ارزیابی قرار گرفت. بعد از مطالعات و بررسی ­های فنی این پروژه در 18 ژوئن 2015، تفاهم نامه­ای بین "الکساندر نواک" وزیر انرژی روسیه و "پاناگیوتیس لافازانیس"وزیر انرژی یونان برای ساخت و ساز و بهره برداری از این خط لوله در خاک یونان امضا شد. از طرفی دیگر یادداشت تفاهم دیگری بین شرکت گازپروم روسیه و شرکت بوتاش ترکیه برای ساخت یک خط لوله گاز دریایی از روسیه به ترکیه و دریای سیاه امضا شد. ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه که جهت شرکت در کنفرانس جهانی انرژی به استانبول سفر کرده بود با رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه در "عمارت مابین" دیدار و گفتگو کرد. در این دیدار که یک ساعت و 40 دقیقه به طول انجامید، مقامات دو کشور توافقنامه انتقال گاز «جریان ترک» را امضاء کردند. براساس این طرح، گاز طبیعی روسیه از بستر دریای سیاه و با عبور از خاک ترکیه به اروپا صادر خواهد شد. ظرفیت این پروژه 63 میلیارد متر مکعب گاز در سال برآورد شده که ترکیه 14 میلیارد متر مکعب گاز در سال خریداری خواهد کرد و حدود 49 میلیارد متر مکعب گاز به اروپا صادر خواهد شد. هزینه ساخت خط لوله «جریان ترک» 19 میلیارد دلار تخمین زده شده است.

همچنین در حاشیه این کنگره، شرکت سعودی آرامکو (شرکت ملی نفت عربستان سعودی) با 18 شرکت ترکیه­ای به صورت جداگانه یادداشت تفاهم امضا کرد و بدین ترتیب شرکت­ های ترکیه ­ای حق آن را خواهند داشت تا در مزایده پروژه ­های مختلف سعودی آرامکو شرکت کنند.

دستاوردهای سیاسی- اقتصادی ترکیه

مصرف انرژی روز به روز در جهان در حال افزایش می­ باشد. بویژه این روند بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر ‏شوروی و پایان سلطه کمونیست­ ها بر کشورهای شرق اروپا شتاب بیشتری گرفت. حرکت کشورهای شرق اروپا ‏به سمت صنعتی شدن بر اشت های آنها برای دستیابی به منابع انرژی افزوده است. در این رهگذر قرار گرفتن ترکیه در نزدیکی ذخائر عظیم نفت و گاز که سلیمان مومن بولوت رئیس کمیته ملی شورای جهانی انرژی معتقد است؛ 72 درصد منابع گاز طبیعی و نفت جهان در کشورهای همسایه ترکیه قرار دارد، باعث شده است تا این کشور از موقعیت ژئوپلیتیکی خود فرصتی را برای خود در تأمین امنیت انرژی اتحادیه اروپا ایجاد کند. ‏به گفته وی «ترکیه در زمینه موضوعات مهمی که استراتژی­های حساس انرژی را تعیین خواهد کرد در موقعیت کشور مرکزی قرار خواهد داشت.» 

از سویی دیگر اظهارات مقامات بلند پایه ترکیه اهداف این کشور در خصوص افزایش فعالیتهای دیپلماسی انرژی را واضح تر می کند. به عنوان نمونه؛ نخست وزیر ترکیه در مراسم افتتاحیه بیست و سومین کنگره جهانی انرژی گفت: دولت ترکیه با جدیت تلاش می کند امنیت انرژی جهانی را افزایش داده و گام های مستمر و فراگیر خود برای رشد پایه‌های اقتصادی را ادامه دهد. هدف ما تبدیل کشورمان به مرکز تجارت انرژی؛ چه از موقعیت جغرافیایی و چه اجرای پروژه­ هایی برای تأمین امنیت انتقال گاز طبیعی، است.

به اعتقاد کارشناسان بین المللی حوزه انرژی امضای توافقنامه «جریان ترک» یکی از گام های موثر ترکیه برای تحقق «ترکیه ترمینال انرژی شرق به غرب» است. این کشور با امضای این توافق چندین هدف را همزمان دنبال می کند و به دنبال تغییر آرایش سیاسی و اقتصادی منطقه با هدف تامین منافع راهبردی است. از دید صاحبنظران بین‌المللی برخی از اهداف محتمل ذیل متصور می‌باشد:

افزایش تامین امنیت انرژی ترکیه

ترکیه جهت احیاء و ایجاد صنایع و مصارف خانگی خود نیازمند دسترسی به انرژی است. ترکیه دارای ذخایر نفت و گاز ‏قابل ملاحظه و زیادی نیست. در حال حاضر حدود 91 حوزه نفتی در این کشور کشف شده که بیشترین این ‏چاه‌ها به دلایل جغرافیایی فاقد توجیه اقتصادی است. براین اساس ترکیه برای تامین انرژی خود باید به بازارهای بین‌المللی متوسل شود.‏ حدود 74 درصد انرژی و 98 درصد نفت و گاز طبیعی مورد نیاز ترکیه از منابع خارجی تامین می شود. برآوردهای رسمی نشان می دهد میزان افژایش سالانه انرژی در ترکیه در حدود 4 تا 5 درصد است در حالی که این میزان در کشورهای عضو اتحادیه اروپا حدود 1.6% است. گاز به عنوان یکی دیگر از محصولات انرژی است که ترکیه بر اساس رشد و توسعه صنایع خویش به آن نیاز ‏زیادی دارد. این کشور از نیمه دوم 1980 میلادی گاز را وارد چرخه اقتصادی کرده است. با توجه به ‏گسترش شهرنشینی در ترکیه، گاز به عنوان محرکه اصلی تولید الکتریسیته از جایگاه خاصی در سبد انرژی ‏این کشور برخوردار است. ترکیه گاز طبیعی خود را از روسیه، ایران، الجزایر، قطر تامین می ­کند. ترکیه از بزرگ ترین وارد کنندگان گاز مایع از قطر می باشد. ترکیه در تلاش است تا تامین منابع انرژی خود را با احداث خطوط لوله جدید مانند؛ "جریان ترک" تنوع ببخشد. طبق این توافقنامه هر سال حدود 14 میلیارد متر مکعب گاز در داخل این کشور مصرف خواهد شد. ‏

افزایش قدرت چانه زنی ترکیه در منطقه

‏ نگاه ترکیه به انرژی نه تنها در جهت تأمین مصرف داخلی است بلکه بوسیله آن درصدد ارائه موقعیت جدیدی در منطقه می­ باشد. با انتقال انرژی منطقه ترکیه از جایگاه جدید ژئواکونومی در منطقه نیز بهره مند خواهد شد. هدف آنکارا از ترانزیت انرژی تثبیت و ارتقاء موقعیت خود در سیاست­ های راهبردی قدرت­ های پیرامونی خود و تاثیرگذاری بر تحولات بین المللی می ­باشد. در این سناریو قدرت­ های منطقه­ ای از جمله اتحادیه اروپا، روسیه و... از موقعیت جدید استراتژیک ترکیه متاثر خواهند شد.

- اتحادیه اروپا: ترکیه سال هاست که در آرزوی ورود به اتحادیه اروپاست. ولی این کشور برای ورود به این اتحادیه باید تغییرات اساسی در حوزه سیاسی، اقتصادی و... ایجاد کند. علیرغم تلاش ­های ترکیه برای رفع این موانع، هنوز وارد اتحادیه اروپا نشده و هر روز این کشور با موانع جدیدی روبرو می­ شود. براین اساس آنکارا با تدوین استراتژی، « ترکیه کریدور انرژی شرق به غرب» با احداث خطوط لوله گاز «جریان ترک» که یکی از محورهای این استراتژیست سعی در کنترل گلوگاه امنیت انرژی اروپا می ­باشد تا اتحادیه اروپا را مجاب کند که مجوز الحاق ترکیه به این اتحادیه را صادر نماید. از طرفی دیگر ترکیه می ­تواند با ایجاد توازن بین قدرت­ های منطقه ­ای همچون روسیه و اتحادیه اروپا، علاوه بر این که جایگاه خود را در تعاملات منطقه ای افزایش می دهد، نقش میانجی در تحولات بین المللی آنها ایفای نقش کند.

- روسیه: در طول تاریخ روابط ترکیه و روسیه همواره دارای فراز و نشیب بوده که عمدتا فضای سردی بر روابط دو ‏کشور تا فروپاشی شوروی حاکم بوده است. گرچه بعد از فروپاشی شوروی، فصل جدیدی در روابط روسیه و ترکیه ‏گشوده شد ولی رقابت بین دو کشور در مناطق آسیای مرکزی- قفقاز- دریای سیاه و جنوب غرب آسیا همچنان وجود دارد. به عنوان نمونه در ماه­های اخیر بعد از سرنگونی جنگنده روسی توسط ترکیه در نوامبر 2015، تنش سیاسی بر روابط بین دو کشور حاکم شد. به گفته صاحبنظران بین المللی روسیه برای کنترل رفتار سیاسی ترکیه از ابزار تاریخی خود یعنی اکراد برای فشار آوردن بر آنکارا استفاده کرد. با چنین روابط پر تنش تاریخی دو کشور، انتقال انرژی روسیه از خاک ترکیه باعث خواهد شد تا آنکارا رفتارهای سیاسی مشکل ساز روسیه را علیه خود و اتحادیه اروپا کنترل نماید. اما علیرغم این دستاوردهای ترکیه، به اعتقاد صاحبنظران بین المللی، روسیه نیز دستاوردهای ارزشمندی از اجرای این طرح بدست خواهد آورد.

"مایکل کاماردا " معاون بخش سیاست‌های انرژی دانشگاه اروپا معتقد است: خط لوله «جریان ترک» برای روسیه حیاتیست. به اعتقاد وی بعد از کودتای نافرجام در ترکیه این گام تازه­ای در گسترش روابط روسیه با ترکیه خواهد بود. بعد از بحران منطقه خود مختار کریمه و اوکراین، غرب تحریمهای اقتصادی را علیه مسکو اعمال کرد که هنوز هم در حال اجراست. به اعتقاد دکتر جهانگیر کرمی مدیر گروه مطالعات روسیه دانشگاه تهران، روسیه به شدت تحت فشار تحریمهای غرب است و اقتصاد روسیه به نسبت دوره قبل از تحریم ها ثروت ملی روسیه 50% کاهش پیدا کرد. فرار سرمایه در روسیه بیش از 200 میلیارد دلار بود، سرمایه گذاری مجدد صورت نگرفته است. ارزش پول روسیه در برابر دلار و یورو 50% سقوط کرده است. شرایط اقتصادی داخل روسیه نسبت به گذشته به شدت وخیم تر شده و آمار بیکاری بالاتر رفته است. بر این اساس روسیه با انعقاد قراردادهای اقتصادی همچون طرح "جریان ترک" سعی در کاهش فشار تحریم های اقتصادی غرب می باشد. از سویی دیگر مسکو بر اساس توافقنامه خط لوله انتقال گاز «جریان ترک»، امکان می یابد که ضمن تقویت موضع خود در بازار گاز اروپا، عرضه انرژی از طریق خاک اوکراین را کاهش دهد که اکنون مسیر اصلی تحویل گاز روسیه به مشتریان و مصرف کنندگان اروپایی به شمار می رود. 

پژوهش خبری صدا و سیما// پژوهشگر: رحیم خجسته