طرح شفافیت آرای نمایندگان نخستین بار در ۱۴ شهریور سال ۹۷ در جلسه علنی مجلس دهم به رأی گذاشته شد؛ اما نمایندگان با ۵۹ رای موافق، ۱۰۸ رای مخالف و پنج رای ممتنع از مجموع ۱۹۴ نماینده حاضر در مجلس وقت با آن مخالفت کردند
این طرح یکی از اولین طرح‌هایی بود که در مجلس یازدهم تدوین و به کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس به‌عنوان کمیسیون تخصصی ارجاع شد.
کمیسیون تدوین نیز به‌دلیل ناقص بودن طرح، کارگروهی برای ارزیابی آن تشکیل داد و در نهایت گزارش کمیته مربوطه در کمیسیون بررسی، تصویب و به جلسه علنی ارجاع شد. به گفته خانم سمیه محمودی سخنگوی کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی، این طرح، چون مربوط به تغییر آیین‌نامه داخلی مجلس است نیاز به ۲ سوم آرای نمایندگان داشت که با اختلاف ۲ الی ۵ رأی، این طرح تصویب نشد به همین علت از دستور کار مجلس خارج شد، اما بر اساس ماده ۱۳۰ آیین‌نامه داخلی مجلس با امضای ۵۰ نماینده دوباره در دستور کار قرار گرفت. طرح دوباره برای انجام اصلاحات به کمیسیون تدوین آیین‌نامه ارجاع شد و پس از بررسی مجدد به هیئت رئیسه تقدیم و در دستور کار هفتگی، نه دستور کار روزانه قرار گرفت. خانم محمودی می‌گوید: در صورتی که طرح شفافیت آرا مجدداً از سوی نمایندگان رد شود، طرح به‌طور کلی از دستور کار مجلس خارج می‌شود.
مزایای شفافیت آرای نمایندگان مجلس
تصویب این طرح مزایای چندی دارد. اولین مزیت آن این است که آرا وکلای ملت به صورت شفاف در اختیار مردم قرار می‌گیرد و مردم از موضع‌گیری‌های نمایندگان خود در قبال موضوعات مختلف آگاه می‌شوند.
دومین مزیت این است که در تصویب طرح‌ها و لوایح، بهترین و درست‌ترین تصمیم اخذ می‌شود و چنانچه نماینده‌ای در اتخاذ تصمیمات خود در مورد طرح و یا لایحه‌ای دچار مشکل شود، مشاوره‌های کارشناسان و مردم می‌تواند در اصلاح دیدگاه و تصمیم او موثر واقع شود.
سومین مزیت این طرح پاسخگو شدن نمایندگان مجلس برابر مردم است. اما اکنون که به دلیل شفاف نبودن آرای نمایندگان مجلس، چنانچه نماینده‌ای در تصویب طرح یا لایحه‌ای دچار خطای شناختی و تصمیم شود، به کسی نیز پاسخگو نخواهد بود.
چهارمین مزیت پایین آمدن ضریب خطا در تصمیمات نمایندگان مجلس است؛ بدین معنی که نمایندگان می‌دانند همه رفتار‌ها تصمیمات و آرای آن‌ها در منظر قضاوت و نظر مردم قرار می‌گیرد؛ لذا نسبت به چگونگی تصمیمات خود، دقت نظر و مطالعه بیشتری خواهند داشت. همچنین شفافیت آرا باعث می‌شود نماینده نتواند با مقامات اجرایی زد و بند‌های پنهان انجام دهد و موضع‌گیری‌های نماینده در حوزه تقنینی و نظارتی کاملاً روشن می‌شود و موکلان می‌توانند به ارزیابی عملکرد نماینده خود بپردازند.
پنجمین مزیت این طرح، ارتقای جایگاه و عملکرد مجلس شورای اسلامی است و مردمی بودن مجلس بیش از گذشته محقق خواهد شد.
ششمین مزیت این طرح، پیشتاز شدن مجلس شورای اسلامی و سرایت این تصمیم درست به قوای مجریه و قضائیه و دیگر دستگاه‌ها و نهادهاست (البته به جز نهاد‌ها و دستگاه‌های نظامی و امنیتی که در همه نظام‌های سیاسی سازوکار آن محرمانه است).
هفتمین آثار مثبت شفافیت آرای نمایندگان، شفافیت پارلمانی است؛ موضوعی که تجربه کشور‌های دیگر آن را موفق ارزیابی می‌کند. شفافیت پارلمانی از زیر شاخه‌های شفافیت سیاسی است که علاوه بر تحقق حق ذاتی مردم در آگاهی و نظارت بر کارگزاران حکومتی، سبب افزایش اعتماد مردم به این نهاد و در نتیجه افزایش مشارکت مردم در انجام وظایف پارلمانی و کمک به پارلمان می‌شود. با شفاف شدن مجلس، مردم می‌توانند اطلاعات مربوط به نماینده خود را از سایت‌های رسمی مجلس و صفحات مربوط به نمایندگان دریافت کنند. این اطلاعات شامل عملکرد فردی نمایندگان، کمیسیون ها، صحن علنی، حوزه نظارتی و سایر بخش‌های مرتبط با مجلس است. بدین ترتیب با تصویب این طرح می‌توان زمینه نظارت همگانی در مجلس را با انتشار دقیق و با کیفیت اطلاعات مربوطه فراهم آورد.
هشتمین مزیت تصویب این طرح ارتقای اعتماد عمومی، رضایت مردم و در نهایت افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه است؛ در نتیجه همراهی و همدلی مردم با مجلس شورای اسلامی طبیعتا بیشتر خواهد شد. بنابر این به نظر می‌آید تحقق حکمرانی خوب نیز یکی از آثار مفید شفافیت به خصوص شفافیت آرای نمایندگان مجلس باشد.
معایب شفافیت آرای نمایندگان
هر چند بر اساس اصل ۸۴ قانون اساسی نمایندگان مجلس در بیان مطالب خود آزاد هستند، اما از آنجایی که نماینده همیشه نگران رأی چهار سال آینده خود بوده ممکن است به نوعی محافظه کاری روی آورد. زیرا به این می‌اندیشد که در جریان انتخابات بعدی این شفافیت آرا ممکن است برای او مسئله آفرین باشد و مثلا رقبای او در انتخابات بعدی برای تخریب و سوء استفاده از آرای وی، علیه اش بهره‌برداری کنند. این می‌تواند نماینده را به نوعی دوگانگی رفتار ترغیب کند. از این منظر ممکن است این رویه در درازمدت باعث کاهش کیفیت و کارآمدی مجلس شود.
نگرانی از رواج پوپولیسم موضوعی است که مخالفان طرح آن را برجسته می‌کنند. به طوری که برخی معتقدند شفافیت آراء باعث می‌شود نمایندگان در اکثریت طرح‌های مجلس، نظرات کارشناسی را دنبال نکنند و رفتار‌های پوپولیستی (به معنای غیرکارشناسی و صرفاً جلب‌کننده نظر مردم) از خود نشان بدهند. در این خصوص ناهید تاج الدین نماینده مجلس دهم گفته است: «شفافیت رأی نمایندگان بسیار هم خوب است؛ به شرطی که هر یک از ما بدانیم مرز مردم گرایی و عوام زدگی کجاست؟»
فشار به نمایندگان شهرستان‌ها از دیگر دلایل مخالفت با این طرح است. برای مثال الیاس نادران نماینده تهران می‌گوید: «گرچه من با شفافیت آراء موافق هستم، اما باید ملاحظه نمایندگان شهرستانی را نیز بکنیم، مثلا برای استیضاح یک وزیر، از وزیر گرفته تا استاندار و فرماندار او را تحت فشار می‌گذارند لذا نمی‌توان از او انتظار داشته باشیم رأی خود را شفاف بگوید».
نتیجه گیری
در مجموع به نظر می‌آید مزایای طرح شفافیت نمایندگان مجلس از مضار آن بیشتر است؛ ضمن اینکه ضرر‌های این طرح ارتباط چندانی به اصل موضوع ندارد و برای حل آن باید به دنبال علت‌های اصلی آن گشت و آن‌ها را در جای دیگری پیگیری و حل کرد. برای مثال برای کاهش آثار منفی شفافیت آرای نمایندگان مجلس می‌توان بحث نظام انتخاباتی حزبی را به معنای واقعی کلمه در کشور پیگیری و اجرا کرد. زیرا اکنون در انتخابات کشور، احزاب قوی و پایدار حضور ندارد و معمولا احزاب و تشکلها خلق الساعه هستند؛ یعنی صرفا در موسم انتخابات فعال هستند و بعد از انتخابات از کارکرد حزبی خود فاصله گرفته و به نحوی در سکوت مطلق فرو می‌روند. در یک کلام احزاب به جای کارکرد حزبی، کارکرد انتخاباتی صرف دارند.
واقعیت این است که شفافیت آرای نمایندگان مهمترین بُعد شفافیت مجلس و در بسیاری از کشورها، به عنوان یک اصل پذیرفته شده است. بر این اساس، به جز جلسات غیرعلنی یا موارد امنیتی، آرای نمایندگان به همراه اسامی ایشان انتشار عمومی می‌یابد. بررسی‌ها نشان می‌دهد شفافیت آرای نمایندگان به عنوان یکی از محور‌های شفافیت عملکرد پارلمان، در ایران امکان پذیر بوده و می‌تواند آغازی برای تحول در مدیریت مجلس باشد. در صورت تحقق این مهم، الگویی برای دیگر ساختار‌های کشور به منظور تحقق منویات رهبر معظم انقلاب در خصوص تحول ساختار اداری خواهد شد.
عبدالشریف ولدبیگی
خبرنگار خبرگزاری صداوسیما