مزایا و فرصت های تجاری عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای

این سازمان در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد و در ابتدا نامش گروه «شانگ‌های ۵» بود. اندکی بعد، ازبکستان هم در سال ۲۰۰۱ به این سازمان پیوست و این سازمان رسماً به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر نام داد.

دو کشور کشور چین و روسیه نقش اصلی و تعیین‌کننده در سازمان شانگ‌های بر عهده دارند. در سال ۲۰۱۵ این سازمان با عضویت هندوستان و پاکستان موافقت نمود و این دو کشور در کمتر از دو سال همه شرایط برای عضویت کامل این سازمان را اجرا کردند و عضویت این دو کشور در اجلاس رهبران کشور‌های عضو این سازمان که در ژوئیه ۲۰۱۷ در آستانه، پایتخت قزاقستان، به تصویب رسید. جمهوری اسلامی ایران نیز در سپتامبر ۲۰۲۱ و در پایان اجلاس بیست‌ویکم که در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان برگزار شد با رأی تمام اعضا رسماً به عضویت اصلی این سازمان درآمد.

*اهداف سازمان همکاری شانگ‌های
۱-توسعه همکاری‌های سیاسی-امنیتی و اقتصادی
۲-تقویت اعتماد و حسن همجواری
۳-حفظ ثبات در کشور‌های عضو
۴-حفظ صلح، ثبات و امنیت در منطقه
۵-مقابله با تروریسم، قاچاق انسان و مواد مخدر

* «مزایای تجاری عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای»
کنفرانس «مزایای تجاری عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای» در روز سه شنبه ۳۰ آذرماه ۱۴۰۰ در مرکز همایش‌های خلیج فارس سازمان توسعه تجارت ایران برگزار شد. در این کنفرانس کارشناسان و پژوهشگران دیدگاه‌ها و مباحث علمی خود را درباره اهمیت و ضرورت گسترش مناسبات تجاری جمهوری اسلامی ایران با کشور‌های عضو سازمان همکاری شانگ‌های مطرح کردند که مهمترین بخش‌های آن به شرح زیر ارائه می‌شود.

۱- جناب آقای برات قبادیان: معاون آموزش، پژوهش و فناوری وزارت صنعت، معدن و تجارت و ریاست دانشکده صنایع ایران
کشور‌های عضو سازمان همکاری شانگ‌های بزرگترین تولید کننده و مصرف کننده انرژی در جهان هستند. در سال ۲۰۰۳ نخستین تفاهم نامه اقتصادی میان کشور‌های عضو این سازمان منطقه‌ای به امضا رسید و چین پیشنهاد کرد برنامه بلند مدتی برای تشکیل منطقه آزاد تجاری در این سازمان تهیه شود. مهمترین مزیت‌های تجاری ایران در سازمان همکاری شانگ‌های را باید در بخش انرژی جستجو کرد، زیرا ایران از نظر داشتن ذخائر نفت چهارمین کشور و از نظر داشتن ذخائر گاز دومین کشور مهم جهان است و اگر در مجموع حساب کنیم ایران مهمترین کشور دارای ذخائر انرژی جهان است؛ بنابراین مزیت‌های ایران در این سازمان عبارتند از:
الف) همکاری در صادرات منابع انرژی تجدید نا پذیر (نفت و گاز) البته با توجه به ضرورت ایجاد ارزش افزوده.
ب) همکاری در خصوص توسعه فناوری‌های انرژی تجدید پذیر.

منابع انرژی تجدید پذیر (نورخورشید، باد، آب، بیوماس، زمین گرمایی و ...) در ایران بسیار قابل توجه است که متاسفانه از آن استفاده نمی‌شود. دولت جدید هم اکنون به عضویت سازمان همکاری شانگ‌های درآمده و چهار سال فرصت دارد تا روابط تجاری خود با کشور‌های عضو را سامان بخشد. از سوی دیگر برنامه هفتم توسعه است که دولت می‌تواند برنامه‌های خود را با توجه به اهداف خود در این سازمان تنظیم کرده و آن را به اجرا گذارد. در وضعیت فعلی دولت باید به-طور جدی در پیشبرد دیپلماسی اقتصادی خود موضوع انرژی‌های تجدیدپذیر را در دستور کار قرار دهد و سیاستگذاری‌های لازم را انجام دهد و چین از جمله کشور‌هایی است که در زمینه فناوری می‌تواند با کشورمان همکاری موثری داشته باشد.

۲- جناب آقای حریری: رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین
در ابتدا باید تاکید کنم که سازمان همکاری شانگ‌های اصولا یک سازمان اقتصادی نیست و بلکه سازمانی است که دارای فرصت‌های اقتصادی می‌باشد. این سازمان از همان ابتدا با توجه به اهداف و اولویت‌های امنیتی شکل گرفت و بعد از وقوع ۱۱ سپتامبر رشد اسلام سلفی در مناطق چچن در روسیه و سین کیانگ چین یک عامل مهم در شکل گیری این سازمان بود. البته در کنار این مسئله نگاه پر رنگ اقتصادی نیز قابل مشاهده است.

نکته مهم این است که در این سازمان تصمیم گیری بر اساس اجماع حاصل می‌شود و علت تاخیر عضویت ایران نیز فقدان اجماع بوده است. اما در سال‌های گذشته و هنگامی که ایران عضو ناظر بوده است، ایران همواره در نمایشگاه‌هایی که در چین برگزار شده است حضور فعال داشته است. توجه کنیم که ما هنوز عضو دائم نیستیم و فعالا عضویت دائم ما اعلام شده و مورد موافقت همه اعضا قرار گرفته است. این امکان وجود دارد تا ۹ ماه آینده پس از امضای اسناد لازم عضویت قطعی ما حاصل شود.

این عضویت یک فرصت عالی اقتصادی است و ما می‌توانیم برنامه‌های خود را پیشنهاد کرده و به دنبال تصویب آن باشیم. البته ضروری است تا ایران ظرفیت‌های خود را افزایش دهد، زیرا بزرگترین فرصت‌های اقتصادی ما روی زمین قرار دارد و نه زیر زمین. موقعیت جغرافیایی ایران به گونه‌ای است که ما در چهارراه جهان قرار گرفته ایم و شرق و غرب و شمال و جنوب را به یکدیگر متصل کرده ایم. ایران یک مرکز ارتباطی و ترانزیت مهم و حیاتی است. متاسفانه ما هنوز نتوانسته ایم سواحل جنوب خود را که موقعیت راهبری قابل توجهی دارند تقویت کرده و از ظرفیت‌های آن استفاده کنیم.

نگاه کشور چین به این سازمان بسیار خاص است و بیشتر به دنبال توازن قوا در منطقه غرب آسیاست. چین در کنار ایران با عربستان و امارات نیز رابطه مطلوبی دارد. اینکه ما بتوانیم ابتکار عمل را به دست بگیریم و قدرت برتر غرب آسیا باشیم به سیاست‌ها و برنامه‌های ما بستگی دارد و برای پیشبرد منافع ملی خود در این سازمان باید تصمیمات هوشمند و سیاست‌های منطقی اتخاذ کنیم.

۳- جناب آقای نشان زاده مقدم: مدیرعامل شرکت پتروشیمی اروند
با توجه به اینکه ایران در شاهراه حیاتی ارتباط بسیاری از کشور‌های جهان قرار گرفته است ضرورت دارد تا توازنی در مراودات اقتصادی ما با شرق و غرب وجود داشته باشد. چین هم اکنون بیشترین تقاضای جهانی برای محصولات پتروشیمی پایه را به خود اختصاص داد و در حال حاضر با فاصله زیادی بزرگترین مصرف کننده و تولید کننده این محصولات در جهان به شمار می‌رود. متاسفانه هم اکنون کمتر از نیم درصد از اقتصاد سازمان همکاری شانگ‌های متعلق به ماست، اما از ظرفیت‌های خدادادی در حوزه انرژی باید استفاده مطلوب صورت پذیرد. قرار بود در سال ۱۴۰۲ در حوزه انرژی ما کشور سرآمد منطقه باشیم که این مهم شدنی نیست. در اقتصاد مقاومتی جلوگیری از خام فروشی مطرح شده است که نشان می‌دهد وضعیت ما اصلا رضایت بخش نیست. مشکل اصلی ما خام فروشی است که ارزش افزوده ندارد. این در حالی است که چین و دیگر کشور‌ها نفت خام ما را کالا‌هایی با ارزش بالای اقتصادی می‌کنند.

عضویت در سازمان همکاری شانگ‌های با توجه به سرمایه گذاری در حوزه پتروشیمی می‌تواند برای ما فرصت تلقی شود. مقرر شده که ۵۵ میلیارد دلار در بخش پتروشیمی کشور سرمایه گذاری شود که بخشی از آن صورت گرفته است. ظرفیت ما و ظرفیت چین نشان می‌دهد سازمان شانگ‌های فرصتی برای ماست، زیرا از ۳۶۰۰ میلیارد دلار گردش مالی این حوزه تنها ۱۴۵۰ میلیارد دلار متعلق به چین است و سازمان همکاری شانگ‌های از چند منظر برای ما اهمیت دارد:
۱-افزایش صادرات نفت، گاز و محصولات پتروشیمی
۲-درآمدزایی از حمل و نقل و ترانزیت کالا
۳-جلب سرمایه گذاری خارجی و ارزآوری

پتروشیمی می‌تواند موتور محرک اقتصاد ایران باشد. با وجودی که همه شرکت‌های ما تحریم هستند، اما تحریم پذیری کمتر اتفاق می‌افتد. هر چند این تحریم‌ها برای ما هزینه‌هایی نیز ایجاد کرده است، اما به رشد خود ادامه داده است. همچنین ما نیازمند نیازمند تکنولوژی‌های نوین هستیم. انرژی‌های تجدیدپذیر را باید جدی بگیریم. تجربه تحریم نشان داده، ولی برخی تصمیمات کارشناسی نشده به آن لطمه می‌زند. امیدوارم از فرصت ورود به سازمان همکاری شانگ‌های و قرارداد راهبردی با چین استفاده لازم را ببریم و همچنین گشایشی در گفتگو‌های هسته‌ای ایران و رفع تحریم‌ها نیز حاصل شود.

۴- جناب آقای شریعتی نیا: پژوهشگر و استادیار دانشگاه شهید بهشتی
سازمان همکاری شانگهای، نهادی «همکاری گرا» و «ابتکار محور» است. به عبارت دیگر نه این سازمان همگون است و نه دارای تعارض است. از منظر اقتصادی موضوع جریان آزاد کالا و سرمایه و نیروی کار در این سازمان در حد ایده باقی مانده است. علت این مسئله تعارضاتی است که میان چین و روسیه وجود دارد. این سازمان همچنین دارای رویه‌ها و مکانیسم‌های همکاری غیرالزام آور است. محور همگرایی بیشتر ابتکارات است، اما هر ابتکاری به این معنی نیست که هر ابتکاری اجرایی خواهد شد. به طور مثال «منطقه تجارت آزاد» و «بانک توسعه همکاری شانگهای» از ابتکارات بوده است. البته کنسرسیوم بین بانکی سازمان همکاری شانگ‌های به ابتکار روسیه عملیاتی شده است.

*همکاری‌های بانکی این سازمان هم اکنون این گونه تعریف شده است:
۱-تشکیل کنسرسیوم بین بانکی
۲-حمایت مالی از پروژه‌های اقتصادی کشور‌های عضو
۳-گسترش و تعمیق همکاری در حوزه فن آوری‌های پیشرفته
۴-تامین مالی پروژه‌ها از سوی چین

پیش بینی می‌شود هند در آینده جایگاه برجسته‌ای در این سازمان داشته باشد و موقعیت برتر چین و روسیه را به چالش بکشد. یکی از مسائل مهم شکاف قدرت چین با سایر اعضا است و هر روز تعمیق می‌شود و به همین دلیل روسیه از ورود هند حمایت کرد. در حوزه استارت آپ‌ها چین موقعیت ممتازی دارد و «شورای کسب و کار» تنها نهاد غیر دولتی این سازمان است که به بخش خصوصی کشور‌های عضو کمک می‌کند. «باشگاه انرژی» که به ابتکار روسیه تشکیل شد هم هدفش تحکیم موقعیت کشور‌های تولیدکننده انرژی است.

جمهوری اسلامی ایران برای نهایی شدن فرایند الحاق باید بیش از ۴۰ سند را به امضا برساند که ۲۱ سند سیاسی-امنیتی است. ۱۰ سند اقتصادی، ۷ سند اجتماعی و ۲ سند علمی هم باید به امضا برسد. در خصوص پیامد‌های عضویت بر دیپلماسی اقتصادی نباید عجله کرد. فرایند الحاق احتمالا در سال ۱۴۰۲ تکمیل شود، اما این مهم مشروط به این است که تحریم‌های سازمان ملل در قبال ایران مجددا برقرار نشود.

* به طور کلی مزایای عضویت در سازمان همکاری شانگ‌های اینگونه است:
۱-تقویت مزیت‌های ترانزیتی کشور
۲-تامین بخشی از نیاز‌های مالی کشور از طریق کنسرسیوم بین بانکی
۳-ارائه طرح‌های ابتکاری ایران و کوشش برای عملیاتی کردن آن‌ها
۴-مشارکت همزمان در دو مگاپروژه «ابتکار کمربند و راه» و «اتحادیه اقتصادی اوراسیا»

موضوع ترانزیت کالا بسیار پر اهمیت است و بانک جهانی می‌گوید ایران پر منفعت‌ترین کریدور اقتصادی در منطقه است. این نشان می‌دهد ایران می‌تواند از برندگان بزرگ راه ابریشم جدید باشد و صنایع کشورمان خصوصا صنعت پتروشیمی می‌تواند از این مزیت بهره برداری مناسب داشته باشد.

۵- جناب آقای میرابوطالب بدری: مدیرکل دفتر صادرات صنعتی و معدنی سازمان توسعه تجارت ایران
با وجودی که سازمان همکاری شانگ‌های بیشتر پیمانی امنیتی است و تنها ۷ درصد اسناد این سازمان اقتصادی است، اما نباید از ارزش‌های اقتصادی آن غافل شد. بیش از نیمی از منابع جهان در این منطقه قرار دارند و تولید ناخالص داخلی کشور‌های عضو ۲۰ هزار میلیارد دلار است که معادل یک پنجم اقتصاد جهان است. با این حال از مجموع شش هزار میلیارد دلار تجارت جهانی تنها ۳۰۰ میلیارد دلار به تجارت بین اعضای این سازمان اختصاص یافته است.

عضویت ایران در این پیمان منجر به فروش بیشتر انرژی از سوی ایران می‌شود که نباید از تمرکز بر فروش محصولات پتروشیمی غافل شویم. در بخش معدن نیز ظرفیت‌های بی شماری وجود دارد. چین در ۳۲ ماده معدنی رتبه اول دنیا را به خود اختصاص داده و ایران هم در برخی از تولیدات معدنی جزو ۱۰ کشور برتر دنیاست. عضویت در شانگ‌های می‌تواند به ما کمک کند تا در بخش اکتشاف، تولید، سرمایه گذاری و صادرات مواد معدنی فرصت‌های بیشتری به وجود آوریم. در سال ۱۳۹۹ تجارت ما با اعضای شانگ‌های ۲۵ میلیارد دلار بوده است که در افق ۱۴۰۴ هدف گذاری ۷۰ میلیارد دلاری کرده ایم که می‌توانیم به آن دست یابیم.

موضوع دریافت و توسعه فناوری‌های مدرن نیز اهمیت فراوانی دارد. ما در آستانه انقلاب چهارم اقتصادی هستیم. در اقتصاد دیجیتال و رباتیک و اینترنت اشیاء چین کشوری پیشروست و ایران نیز با داشتن امکانات خوب در این حوزه فعال است. سرمایه گذاری مشترک در این حوزه بسیار راهگشاست و ضروری است انتقال تکنولوژی صورت پذیرد. در نمایشگاه اکسپو ۲۰۲۱ مسئله شهر‌های هوشمند مطرح شد. هم اکنون کشور‌های سازمان همکاری شانگ‌های وارد این حوزه شده اند و بین اعضا ارتباطاتی برقرار شده تا معضل شهر‌های بزرگ حل شود. چین در این خصوص کمک زیادی می‌تواند کند تا ما هم موضوع شهر‌های هوشمند را در دستور کار قرار دهیم.

۶- جناب آقای رضایی پور: مدیر میز چین در سازمان توسعه تجارت
موضوع تجارت در سازمان همکاری شانگ‌های بر مبنی قوانین و مقررات سازمات تجارت جهانی WTO پایه ریزی شده است و لذا ما به واسطه تحریم‌ها نمی‌توانیم استفاده لازم را از این سازمان ببریم. البته این بدان معنا نیست که ما باید منفعلانه عمل کنیم. قبلا نیز کشور‌هایی مانند ویتنام توانستند با استفاده از ترتیبات منطقه‌ای بر تحریم‌های گسترده غلبه کنند. هم اکنون چین یکی از بزرگترین بازار‌های تجاری ماست و باید تلاش کنیم با طرح‌های ابتکاری موانع را برطرف کنیم. یکی از این فرصت‌ها استفاده از سازوکار بانکی کشور‌های عضو است. ما باید مکانیزم‌های درونی سازمان شانگ‌های را بهتر بشناسیم و در این خصوص برنامه ریزی کنیم. باید با استفاده از موافقتنامه‌های موجود کالا‌های اساسی خود را تامین کنیم. باید راهکار‌های تجاری به وجود آوریم و یکی از مهمترین مسائل تقویت بخش خصوصی است. برند‌های معروف ایران در امر بازاریابی باید ابتکار عمل داشته باشند و با بازاریابی مناسب در این اتحادیه می‌توانیم صنایع داخلی را تقویت کنیم. دولت نیز باید زیرساخت‌های لازم را فراهم کند. در خصوص کالا‌هایی که مزیت داریم بخش خصوصی باید برنامه استراتژیک داشته باشد و اصول علمی بازاریابی را به کار بندد تا از منافع عضویت در این سازمان بهره‌مند شویم.

کلام آخر
عضویـت کشـور‌ها در سـازمان همـکاری شـانگ‌های موجـب یکپارچگـی تصمیـم‌گیـری‌های اقتصـادی آنهـا و تاثیرگذاری بیشـتر در عرصـه اقتصـاد جهانـی شـده اسـت. سـازمان همکاری شـانگ‌های با توجه به حضـور دو عضو دائم شـورای امنیت سـازمان ملل متحد، نیمـی از جمعیـت جهـان، حضـور سـه کشـور گروه بریکس، حجم اقتصـادی ۲۳ هزار میلیـارد دلاری و تجارت داخلی بیـش از ۳۰۰ میلیـارد دلاری، از ظرفیـت بالایی بـرای گسترش تجارت ایران با این سـازمان برخوردار اسـت. بـر اسـاس آمـار گمـرک ایـران، تجـارت غیـر نفتـی ایـران با کشـور‌های عضـو سـازمان همکاری "شانگهای" در سـال ۱۳۹۹ از ۲۳ میلیـارد دلار گذشـت که در صـورت رفـع تحریـم‌هـا و احیـای بازارهـای صادراتـی نفـت، حجم تجـارت (نفتی و غیر نفتی) می‌تواند به سـرعت به بیـش از ۸۰ میلیارد دلار افزایش یابد.

کارشناسان معتقدند تنها عضویت در این پیمان برای جهش روابط دیپلماسی اقتصادی کشور کافی نیست و برای ایجاد فرصت‌های بزرگ اقتصادی لازم است که با هر یک از کشور‌های عضو نیز روابط دوجانبه قوی برقرار کنیم که انعقاد موافقتنامه‌های تجارت ترجیحی، کاهش منطقی نرخ‌های تعرفه‌ای به ویژه از سوی ایران و همگرایی در نرخ‌های تعرفه کالایی، شناخت دقیق بازار‌های هدف به منظور گسترش صادرات غیر نفتی، رفع موانع سرمایه گذاری خارجی کشور‌های عضو شانگ‌های در صنایع بالادستی ایران و پیگیری اجرای تفاهمنامه همکاری‌های ۲۵ ساله ایران و چین از طریق ایجاد پروژه‌های درون سازمانی شانگ‌های از جمله ابزار‌های آن می‌تواند باشد.
پژوهشگر: علی ظریف