یادداشت پژوهشی
سیر تحول سازمان همکاری شانگهای
سازمان همکاری شانگهای با داشتن ظرفیتی عظیم میتواند نقش موثری در همکاری چندجانبه بینالمللی در زمینههای سیاسی، اقتصادی، امنیتی و... ایفا کند.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: نوزدهمین اجلاس شورای نخستوزیران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای Shanghai Cooperation Organization-SCO، دوشنبه ۱۰ آذر (۳۰ نوامبر) به صورت ویدئوکنفرانس به میزبانی کشور هند برگزار شدو طی آن اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس جمهور به تشریح و تبیین مواضع و دیدگاههای کشورمان در زمینههای مختلف اقتصادی، امنیتی و فرهنگی پرداخت. سه هفته قبل (۲۰ آبان سال جاری -۲۴ اکتبر ۲۰۲۰) نیز آقای روحانی، رئیس جمهور در بیستمین اجلاس سران کشورهای عضو این سازمان که در قالب ویدئوکنفرانس و به میزبانی روسیه برگزار شد، شرکت کرد.
هرچند «بختیار حکیماف» نماینده رئیس جمهور روسیه در امور سازمان همکاری شانگهای، ورود اعضای جدید را برای سیر تحولی سازمان ضروری عنوان کرده است، اما عضویت دائم ایران در این سازمان فراگیر منطقهای، همچنان در هالهای از ابهام است.
درخواست عضویت رسمی جمهوری اسلامی ایران، حدود ۱۵ سال پیش به این سازمان ارائه شد و با وجود موافقت بیشتر اعضای رسمی، به خصوص روسیه و چین، هنوز عضویت ایران قطعی نشده است. به نظر میرسد سه عامل در این زمینه دخیل باشد:
۱. رویکرد متفاوت اعضای کنونی؛ پذیرش عضو جدید در سازمان شانگهای منوط به رأی موافق همه اعضاست؛ ضمن اینکه از جهت اداری و حقوقی هم باید شرایط و مقررات دو جانبه میان سازمان و کشور متقاضی عضویت فراهم شود و حدود ۲۸ سند حقوقی میان طرفین تطبیق و امضا شود.
۲. سیاست ایالات متحده و تحریمهای ظالمانه علیه ایران.
۳. مهمتر از همه نفوذ و حضور آمریکا در کشورهای عضو که با منافع دو قدرت چین و روسیه در تضاد است و به عبارتی زمینهساز دو عامل قبلی نیز محسوب میشود.
سازمان همکاری شانگهای که در پروسه حل اختلافات مرزی چین، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی در ۱۹۹۶ ریشه دارد، ابتدا تحت عنوان «شانگهای پنج» فعالیت میکرد و ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ با پیوستن ازبکستان، به سازمان همکاری شانگهای تغییر نام یافت. این «سازمان میاندولتیِ کلان منطقهای» با هدف همکاریهای چند جانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی از سوی کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان بنیان نهاده شد. چند سال بعد، ابتدا مغولستان (سال ۲۰۰۴) و سپس ایران، پاکستان، هند (۲۰۰۵) و افغانستان (۲۰۱۲) و در آخر بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان پیوستند.
در سال ۲۰۱۵ سازمان شانگهای با عضویت هند و پاکستان موافقت نمود و در نهایت عضویت کامل این دو کشور در سال ۲۰۱۷ در هفدهمین اجلاس سران کشورهای عضو در کشور قزاقستان به تصویب رسید. ایران در کنار مغولستان، افغانستان و بلاروس همچنان عضو ناظر این سازمان است.
سازمان شانگهای که از مهمترین نهادهای منطقهای و جهانی در حوزه ژئو اکونومیک، ژئوپلیتیک و نظامی است، با عضویت هند و پاکستان، هشت عضو رسمی و دائمی دارد. محدوده جغرافیایی این کشورها حدود یک سوم مساحت، نیمی از جمعیت جهان (حدود ۴۵ درصد) و ۶۰ درصد سرزمینهای واقع در اوراسیا را در برگرفته است. همچنین ۲۵ درصد رشد تولید ناخالص داخلی جهان در قالب این پیمان منطقهای به عنوان بزرگترین سازمان همکاری متمرکز است.
سازمان شانگهای بزرگترین بلوک مصرفکنندگان و تولیدکنندگان انرژی دنیا را نیز شامل میشود. در حوزه تولید نفت، روسیه، چین، قزاقستان و ازبکستان حدود ۱۷ میلیون بشکه نفت در روز تولید میکنند؛ درحالیکه ۱۸۰ میلیارد بشکه ذخایر نفتی دارند. ذخایر گازی این کشورها هم ۴۰ تریلیون متر مکعب اعلام شده است. اگر اعضای ناظری همچون ایران در این محاسبه لحاظ شوند، این اهمیت دو چندان میشود.
در حوزه نظامی نیز حضور چهار کشور دارنده تسلیحات اتمی (روسیه، چین، هند و پاکستان) که دو کشور عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل هستند، بر اهمیت این نهاد افزوده است.
در مجموع سازمان همکاری شانگهای با داشتن ظرفیتی عظیم میتواند نقش موثری در همکاری چندجانبه بینالمللی در زمینههای سیاسی، اقتصادی، امنیتی و... ایفا کند؛ البته اگر حول محور صرف اقتصادی نچرخد و به بازتعریف خود در عرصههای گوناگونی همچون امنیتی و ایجاد معاهده دفاعی چندجانبه (مانند ناتو) بپردازند و از نفوذ و تأثیر و تأثر قدرتهای فرامنطقهای و مداخلهگر بکاهد.
فرشته مقدم؛پژوهشگر اداره پژوهش خبری