زبان و ادبیات فارسی ایران پیشینه ای غنی دارد. کاربرد افسارگسیخته واژگان بیگانه و غیرفارسی، این ذخیره عظیم و آینده زبان فارسی را در خطر جدی قرار داده -است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: اصل ۱۵ قانون اساسی صراحتا بر پاسداشت زبان فارسی تاکید کرده است. در ضمن، فراتر از متن قوانین و مقررات، تأکید سیاست‌های فرهنگی بر اهتمام جدی درخصوص توسعه و تقویت زبان و خط فارسی، نشان از اهمیت این موضوع دارد. در پیوند با اصل ۱۵ قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۱۴/ ۹/ ۱۳۷۵ قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه را تصویب کرد.
بر اساس این مصوبه، دستگاه‌های قانونگذاری، اجرایی و قضایی کشور و سازمان‌ها، شرکت‌ها و موسسات دولتی و کلیه شرکت‌هایی که شمول قوانین و مقررات عمومی بر آن‌ها مستلزم ذکر نام است و تمامی شرکت‌ها، سازمان‌ها و نهاد‌ها موظف اند از به کار بردن کلمات و واژه‌های بیگانه در گزارش‌ها و مکاتبات، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌های رسمی خودداری کنند و همچنین استفاده از این واژه‌ها بر کلیه تولیدات داخلی اعم از بخش‌های دولتی و غیردولتی که در داخل کشور عرضه می‌شود، ممنوع است.
براساس این مصوبه، کارخانه‌ها، کارگاه‌ها و اماکن تولیدی و خدماتی و تجاری موظف بوده اند در مدت دو سال از تاریخ ابلاغ این قانون، اسامی تولیدات و در مدت یک سال، نام اماکن خود را به نام ها و واژه‌های غیربیگانه برگردانند. چاپخانه‌ها، مراکز طبع و نشر، روزنامه‌ها و سایر مطبوعات نیز مکلف به رعایت این قانون بوده اند. صداوسیما هم موظف بوده است از به کارگیری واژه‌های نامانوس بیگانه خودداری و واژه‌های مصوب فرهنگستان‌زبان و ادب فارسی را پس از ابلاغ در همه موارد به کار گیرد.
تاکید‌های مکرر رهبر معظم انقلاب، مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی، تاکید‌های موجود در برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، سیاست‌ها و ضوابط حاکم بر تبلیغات محیطی و مصوبات شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی نیز صراحتا بر پاسداشت زبان فارسی تاکید کرده-اند.
اما اگر به زیرنویس های شبکه های تلویزیون، اخبار رادیو و تلویزیون و مطبوعات، آگهی‌های بازرگانی، تابلو‌های مغازه‌ها، نامه نگاری های اداری و امثال این‌ها نگاهی بیندازیم به وضوح شاهد آسیب دیدن زبان اصیل و کهن فارسی و زبان مادری که امثال فردوسی سال ها برای آن رنج کشیده اند، هستیم. اکنون عبارت ها و واژه های بیگانه، نادرست و نازیبا، زبان فارسی را به کشکولی تبدیل کرده و سال‌ها رنج بزرگان این خطه تاریخی را به هدر داده اند.
چنین اوضاعی، چند سلیقگی و هرج و مرج در زبان را سبب شده و خطر بی هویت شدن آن را افزایش داده است. .در چنین اوضاع و احوالی بر دستگاه های مرتبط به ویژه نهاد‌های فرهنگی است تا اجرای قانون، زبان فارسی را پاس بدارند و از کاخ بلند آن در مقابل هجوم بیگانگان محافظت کنند.
قوانین اسناد بالادستی
اصل ۱۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران:
- زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد.
* قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه، مصوب مجلس شورای اسلامی:
- ماده واحده: دستگاه‌های قانونگذاری، اجرایی و قضایی کشور و سازمان‌ها، شرکت‌ها و موسسات دولتی و کلیه شرکت‌هایی که شمول قوانین و مقررات عمومی بر آن‌ها مستلزم ذکر نام است و تمامی شرکت‌ها، سازمان‌ها و نهاد‌های مذکور در بند (د) تبصره (۲۲) قانون برنامه دوم توسعه موظف اند از به کاربردن کلمات و واژه‌های بیگانه در گزارش‌ها و مکاتبات، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌های رسمی خودداری کنند و همچنین استفاده از این واژه‌ها بر روی کلیه تولیدات داخلی اعم از بخش‌های دولتی و غیردولتی که در داخل کشور عرضه می‌شود، ممنوع است.
* بند ۲۹ سیاست‌های مقابله با تهاجم فرهنگی شورای عالی انقلاب فرهنگی:
- گسترش زبان و ادبیات فارسی در کشور یکی از سیاست‌های کلی برای مقابله با تهاجم فرهنگی است.
* ماده ۴۴ برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران:
- دولت موظف است از سرمایه‌گذاری در تولید و عرضه انواع محتوا و اطلاعات به زبان‌فارسی در محیط رایانه‌ای حمایت کند.
* سیاست‌ها و ضوابط حاکم بر تبلیغات محیطی شورای معین شورای عالی انقلاب فرهنگی:
ـ تبلیغات باید به خط و نشانه ها و زبان فارسی باشد.
ـ نوشتن واژه‌های فارسی با املای نادرست مجاز نیست.
ـ استـفاده از علائم صنعتی و عـلائم و نام های کالای سـاخت خـارج در تبلیغات در صورتی بلامانع است که حروف فارسی به صورت مشهودی بر حروف بیگانه غلبه داشته باشد.
* ماده ۳ قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب مجلس شورای اسلامی:
- به منظور گسترش خط و زبان فارسی، دولت مکلف است از بخش غیردولتی اعم از حقیقی و حقوقی برای حذف اسامی لاتین از سر در اماکن عمومی، شرکت ها و بسته‌بندی کالا‌های غیرصادراتی حمایت لازم را انجام دهد.
* مصوبه شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی:
- در تابلو‌های سفارتخانه‌ها، کلیسا‌ها و دیگر مؤسسات و اماکن متعلق به خارجیان یا در موارد ضروری، در کنار خط بیگانه، باید عنوان و نشان حاوی نوشتار به خط و زبان فارسی نیز درج شود.
- استفاده از تابلو یا نوشته‌ها یا نشانه‌هایی که منحصراً به خط غیرفارسی نوشته شده ممنوع است.
- استفاده از خط بیگانه برای معادل نویسی اسامی و عناوین بر روی تابلو‌های معرف کاربری، برای معرفی یا بیان کاربری کالا و خدمات، تنها در صورتی مجاز است که نسبت خط بیگانه به خط فارسی ۳۰ به ۷۰ باشد.
- استفاده از واژه های بیگانه‌ای که فرهنگستان زبان و ادب فارسی معادلی برای آن‌ها به تصویب نرسانده، در صورتی مجاز است که از فرهنگستان استعلام شود و فرهنگستان نیز اعلام کند که وضع معادل فارسی را برای آن‌ها ضروری نمی داند و به کاربردن آن‌ها بلامانع است.
- مطالب تابلو باید مطابق با الگو‌های دستوری و املای زبان فارسی باشد.
تاکیدات رهبر معظم انقلاب
رهبر معظم انقلاب بار‌ها در بیانات شان، درباره بی هویت شدن زبان فارسی ابراز نگرانی کرده و هشدار داده اند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تاریخ سی ام اردیبهشت ۹۸ صراحتا گفتند: "من راجع به زبان فارسی حقیقتاً نگرانم؛ زیرا در جریان عمومی، زبان فارسی در حال فرسایش است".
برخی محور‌های بیانات رهبر انقلاب در این باره:
- لزوم جلوگیری از ترویج زبان بی‌هویت و تعابیر غلط و بدتر از همه تعابیر خارجی
- جلوگیری از فرسودگی و ویرانی زبان فارسی
- انتقاد از ولنگاری زبانی و ساخت لفظی بسیار نازل برخی ترانه‌ها و پخش آن‌ها از صداوسیما
- لزوم حفظ حرمت زبان فارسی که شاعران بزرگ آن را حفظ کرده و این‌گونه سالم و فصیح به دست ما رسانده اند.
- اختصاص مکان و ضوابطی برای پالایش درست زبان فارسی
- ترجیح صحیح مهجور بر غلط مشهور
- استفاده از زبان فارسی به جای انگلیسی در هواپیما
- فارسی گویی شاعران در شعر
- ننوشتن اسم فارسی با خط لاتین
- نگذاشتن نام فرنگی روی محصولات تولید شده داخل
- نوشتن نام فارسی در کنار نام فرنگی در محصولات صادراتی
- نگذاشتن نام ها و تعبیرات فرنگی بر شرکت ها، مغازه ها و ...
- لزوم درست یاد دادن زبان فارسی به فرزندان از کودکی
- پرهیز از غلط گویی و ترکیبات گرته برداری شده؛ مانند: لازم به ذکر است.
تصویر و صدای فلانی را داریم، دارو گرفتن، حمام گرفتن، کاربرد واژه چالش و ...)
- پرهیز از درست نخواندن اشعار شاعران بزرگ
چرایی و اهمیت موضوع
زبان فارسی، عامل اتحاد ایرانیان، منتقل کننده فرهنگ و هویت ایرانی و حامل پیام انقلاب است. ایفای این وظایف، نیازمند پاسداشت زبان است. یکی از مهم ترین راه-های پاسداشت زبان نیز اجرانشدن قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه است.
ارزش فراگیری و پرداخت
سند قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه، طیف گسترده ای از جامعه را شامل می شود؛ از اماکن عمومی، دستگاه‌های قانونگذاری، اجرایی و قضایی کشور و سازمان‌ها، شرکت‌ها و موسسات دولتی و غیردولتی گرفته تا نهاد‌های فرهنگی و تبلیغاتی. همه این‌ها موظف اند از به کاربردن کلمات و واژه‌های بیگانه در همه متون نوشتاری و گفتاری، در گزارش‌ها و مکاتبات، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌های رسمی و کلیه تولیدات داخلی و تابلو‌های تبلیغاتی، خودداری کنند. از جنبه ارشادی نیز اگر به این قانون بنگریم، ایرانیان خارج از کشور و دیگر کشور‌های فارسی زبان نیز می توانند با توسل به آن، در راستای پاسداشت زبان فارسی گام بردارند. این موضوع زمانی اهمیت دو چندان می یابد که به گسترده بودن نفوذ زبان فارسی در گذشته از چین تا روم و آسیای صغیر و ریشه داشتن زبان فارسی در تاجیکستان و هند و پاکستان و مصر و ترکیه توجه کنیم.
سابقه موضوع:
-مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۱۴/ ۹/ ۱۳۷۵ قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه را تصویب و شورای نگهبان نیز در تاریخ ۲۸/ ۹/ ۱۳۷۵ آن را تایید کرد.
-آیین‌نامه های اجرایی این قانون نیز در تاریخ ۱۹/ ۲/ ۱۳۷۸ تصویب شد و اصلاحیه-هایی هم در تاریخ های ۲۳/ ۱۰/ ۱۳۸۶، ۲۰/ ۱۰/ ۱۳۸۸ و ۱۴/ ۱۱/ ۱۳۹۴ داشت.
-شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در تاریخ ۲۴ /۲/ ۱۳۷۹ سیاست‌های مقابله با تهاجم فرهنگی را تصویب و گسترش زبان و ادبیات فارسی در کشور را یکی از سیاست‌های کلی برای مقابله با تهاجم فرهنگی اعلام کرد. شورای معین شورای عالی انقلاب فرهنگی همچنین در تاریخ ۲۷/ ۱۱/ ۱۳۸۸ سیاست‌ها و ضوابط حاکم بر تبلیغات محیطی را اعلام و تاکید کرد که تبلیغات باید به خط و نشانه ها و زبان فارسی باشد.
-در برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (برنامه-های چهارم و پنجم) نیز بر لزوم پاسداشت زبان فارسی تاکید شده است.
-مصوبه شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی درخصوص ثبت تقاضا، صدور مجوز و حمایت از متقاضیان فقط براساس نام و نشان ایرانی در تاریخ ۰۳/ ۱۰/ ۱۳۹۹ با امضای وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ابلاغ شد.
نتیجه
زبان و ادبیات فارسی ایران پیشینه ای غنی دارد. کاربرد افسارگسیخته واژگان بیگانه و غیرفارسی، این ذخیره عظیم و آینده زبان فارسی را در خطر جدی قرار داده -است. مسئولان کشور و متولیان زبان و ادبیات فارسی به منظور پاسداشت زبان و جلوگیری از بی هویت شدن آن، قوانین، برنامه ها و آیین نامه هایی را تصویب، اجرا و ابلاغ کرده اند. با وجود این، مفاد بسیاری از قوانین و مصوبات هنوز اجرا نشده است و بیم آن می رود که با ادامه این وضع، هر روز زبان فارسی نحیف تر و بی مایه تر شود. در این زمینه، مردم، مسئولان و رسانه ها نقش بسیار مهم و تاثیرگذاری دارند.
پژوهشگر: دکتر امید جلوداریان