شعر شهریار، جلوه گاه زندگی اجتماعی، اخلاق عملی و پایبندی به تمدن ایرانی- اسلامی

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: استاد سید محمد حسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار (۱۲۸۵ - ۱۳۶۷)، از پرآوازه ترین شاعران ایران است.

اشعار شهریار به بیش از هشتاد زبان دنیا ترجمه شده است. مجموعه «حیدر بابا سلام» از آثار جاویدان شهریار و نخستین مجموعه شعری او به زبان مادری اش است. این منظومه در ۱۷ کشور با عنوان درس دانشگاهی تدریس می شود و از بهترین آثار ادبی به زبان ترکی آذری است.

بخش عمده دیوان شهریار غزلیات اوست؛ سادگی و عمومی بودن زبان و تعبیرش، از موجبات رواج و شهرت اشعار این شاعر سرشناس ایرانی است. شهریار، هنرمندانه، برای معرفی مذهبش، ملتش، دینش و وطنش از شعر بهره گرفته است. تعلیم، نوگرایی و تحول در شعر شهریار وجود دارد و تبحرش در شعرسرایی در قالب -های مثنوی، غزل، قصیده، قطعه و رباعی، باعث رواج شعرش شده است. در غزلیات شهریار، صحنه های رنگارنگ زندگی اجتماعی، خاطرات و ملاحظات شخصی، روابط و علایق دوستی و خانوادگی، حس وطن-پرستی، مردم دوستی و صلح پروری با هنرمندی بازنمایی شده است.

استاد شهریار که به سنایی، عطار و سعدی نظر دارد و به ویژه از حافظ الهام می گیرد، هنر را تشعشعی از ذات پاک الهی در نفوس بشر می داند. پس از حافظ، شعر شهریار را می توان به لحاظ زیبایی و هنر و ایجاز و تاثیر، به ویژه در نوع غزل کم نظیر دانست. تاثیرپذیری شعر شهریار از شعر حافظ زبانزد است.

زمانه شهریار، زمانه شعر نو بود و بسیاری از شعرا، شعر کلاسیک را پس می زدند؛ شهریار در چنین اوضاعی به لحاظ پردازش به شعرکلاسیک، موفقیت خوبی به دست می آورد؛ زیرا با شعر گذشتگان به نحوی شایسته آشنا بود و، چون نام گذشتگان را به نیکی در آثارش جای داد، شعرش مورد قبول عام قرار گرفت و کلامش ماندگار شد.

شهریار با روح حساس و تاثیرپذیر و قریحه شاعرانه ای که دارد، عواطف و تخیلات و اندیشه های خود را به زبان مردم و درقالب شعر بازگو کرده است؛ از این رو شعرش برای همگان مفهوم و مانوس و برآن‌ها تاثیرگذار است.

در شعر شهریار به انسان کامل توجه شده است؛ او با اشاره به ناپایداری دنیا، معتقد است، تمدن پرزرق و برق، انسان را از طبیعتش دور و تنها کرده و باعث شده است نتواند روابط خوبی با همنوعانش داشته باشد.

شعر شهریار همچنین منعکس کننده اوضاع زمانه اوست؛ استاد که در سال ۱۲۸۵ در تبریز متولد شد، ایام کودکی اش با تحولات تبریز مصادف بود و قاعدتا اوضاع دوره پهلوی بر شعرش تاثیرگذار بود. وی در شعرش، در قالب طنز، انتقاد‌های تند و تیزی از دوره پهلوی کرده است. شهریار اشعار زیادی درباره وطن و وطن دوستی سروده است؛ او شاعری ملی - میهنی است.

اخلاق عملی و سبک زندگی و فرهنگ ایرانی - اسلامی نیز در شعر شهریار بازنمایی شده است؛ شهریار، اخلاق و نکات ریز اجتماعی را با دقت فراوان در اشعارش بیان کرده و تمدن فعلی را زیرسؤال برده است و معتقد است که مبنای آن، اخلاق نیست.

در شعر شهریار از رعایت نشدن عدالت، رواج اعتیاد، شراب خواری و فساد اجتماعی انتقاد شده است:

اسباب گند و کوفت به قدر کفاف تو        در شهر کهنه هست؛ چه حاجت به شهر نو؟!

شهریار همچنین به مواردی همچون قناعت (ای قناعت توانگرم گردان)، دوست داشتن، صبر و شکیبایی، ادب، پرهیز از پیمان شکنی (که زنهار از خلاف وعده، زنهار)، کمک به همنوع (ای بشر! نوع خویش، دوست بدار)، فروتنی و تواضع (شرف به دانش و دین است و از لوازم آن / فروتنی است که موزون قبای قامت ماست)، مهربانی و گذشت، اخلاق مداری (آدمی تا عرش اعلی، پر زدی زین بار علم/ گر تمدن متکی بر پایه اخلاق بود)، انصاف و داد (پیامبر گفت انصافی که داری نصف ایمان است)، بخشش و کرم (کرم ارثی است اجدادی، عبث نیست) و حیا (مَیُفت در پی ناموس مردمان) که مورد تاکید اسلام و مذهب شیعه است، اشاره کرده است.

شهریار، دین اسلام را عامل اتحاد می داند ( پناه پرچم اسلام با ماست/ خدا این پرچم از ایران برافراشت). به طور کلی مبارزه با ظلم و استبداد، حفظ مصالح و منافع مردم و همبستگی ملی برای شهریار مهم است؛ همین انعکاس مسائل اجتماعی، مردم پسند شدن شعرش را سبب شده است.

شهریار با تعصبات قومی و نژادی به شدت مخالف است (این همان تبریز که از جانبازی و مردانگی/ در ره عشق وطن صد ره فزون داد امتحان). او با خدمت دوجانبه به ادبیات فلکلور آذری و فارسی، بر پاسداشت زبان ملی تاکید دارد.

وطن دوستی شاخصه دیگر شعر شهریار است؛ شهریار به هرکس که به آب و خاک و فرهنگ ایران تاخته است؛ مقابله می کند؛ قصایدی تاثیرگذار درباره دوران جنگ و دفاع مقدس و اشعاری در واکنش به عهدنامه های گلستان و ترکمنچای دارد و درباره بیرون رفتن قوای متجاوز از ایران می گوید: "آن نمک نشناسِ بشکسته نمکدان می رود". او همچنین به جداشدن سرزمین های ایرانی قفقاز از ایران واکنش نشان می دهد.

از جمله ماندگارترین اشعار استاد شهریار، غزلی است در وصف مولای متقیان، علی (ع):
علی‌ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را                که به ماسوا فکندی همه سایه هما را
دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین                به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
...برو‌ای گدای مسکین در خانه علی زن                که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
...به جز از علی که آرد پسری ابوالعجائب             که علم کند به عالم شهدای کربلا را
...نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت     متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را

پژوهشگر: دکتر امید جلوداریان