کتیرای ایران در بندِ خام فروشی است در حالی که با اتصال حلقه‌های فرآوری و زنجیره تولید، می‌توان به دادِ ارزان فروشیِ شیره جان گَوَن زار‌های کشور مان رسید.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز اصفهان؛ «به کجا چنین شتابان؟ گون از نسیم پرسید دل من گرفته زین جا هوس سفر نداری ز غبار این بیابان؟» این بخشی از شعر جاودانه دکتر شفیعی کدکنی استاد ادبیات ایران زمین درباره گون این گیاه خودرو، کم توقع و گنج نهفته در مراتع کشورمان است که صمغ آن به نام کتیرا آوازه جهانی دارد. اگر چه این شاعر خوش ذوق از آرزویِ گون که سفر بود گفت، ولی این گیاه با ارزش قطعا دلش نمی‌خواست شیره جانش کتیرا را این گونه به سفر بفرستند: خام، ارزان و دم دستی...
این رُستَنیِ سودمند و سودآور گَوَن زار‌های ایران زمین سالهاست پرده از گنج‌های نهفته خود افکنده اند؛ گیاه دارویی که به دست کسی کاشته نشده و به همت کسی هم آبیاری نشده و هزاران سال است در چرخه حیات می‌روید. گون هــا بــا ۸۴۴ گونــه از بزرگتریــن جنس هــای گیاهــی کشــورمان محســوب می‌شــوند کــه ۶۲۰ گونـه آن در انحصـار ایـران اسـت و ۱۵ میلیـون هکتـار از مراتع ایران را پوشـش می‌دهـند، گیاهی که دارای خار‌های بسیار است و صمغ آن یعنی کتیرا بسیار سودمند و سود آور است.
یک میلیون و ۹۰۰ هزار هکتار از گون زار‌های استان اصفهان هم ظرفیت تولید کتیرا را دارد که به گفته رییس اداره بهره برداری منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان، این استان با برداشت حدود ۱۰۰ تن کتیرا قطب این محصول در ایران است. آبتین میرطالبی می‌گوید: پس از ایران با تولید سالانه ۱۵۰ تا ۲۰۰ تن کتیرا و سهم ۷۰ درصدی در جهان، کشور‌های ترکیه و سوریه دیگر تامین کنندگان کتیرا هستند. وی ادامه می‌دهد: امسال بیش از ۱۰۰ تن کتیرای خرمنی ومفتولی در شهرستان‌های بویین ومیاندشت، تیران وکرون، چادگان، خوانسار، فریدن، سمیرم، دهاقان، شاهین شهر و میمه، نجف آباد، شهرضا ولنجان برداشت شد. از آقای میرطالبی نشانی بهترین گون زار‌های استان اصفهان را می‌گیریم، جایی که مرغوب‌ترین کتیرای کشور را دارد.
کتیرای تجره حرف اول را در ایران می‌زند روز‌های پایانی برداشت کتیراست، راهی غرب استان اصفهان، قطب تولید این محصول در کشور می‌شویم؛ جاده‌ای خاکی در محدوده روستای تجره خوانسار که ۱۶۰ کیلومتری با مرکز استان فاصله دارد. مراتع این روستا سرتاسر پوشیده از گون است. درختچه‌ای که، چون چتری زیبا و استوار مقابل رگبار‌های شدید محافظ آب و خاک است و استمرار بخش کشاورزی و اشتغال در این منطقه. رنگ گل‌های گون در تجره، قرمز، برخی بنفش مایل به آبی و یا زرد و سفید است و قرار است از دل ساقه‌های آن صمغ ارزشمند کتیرا به عمل آید. علیرضا دلشاد کارشناس محصولات فرعی جنگل‌ها و مراتع ِ شهرستان خوانسار هم توضیحاتی درباره گون زار‌های این منطقه می‌دهد: این گیاه مقابل خشکی مقاوم و در خاک‌های شور به خوبی رشد می‌کند. او با تاکید بر اینکه از لحاظ خلوص، ارزش و کیفیت کتیرای این منطقه حرف اول را در کشور و حتی دنیا می‌زند می‌افزاید: در روستای تجره خوانسار دو نوع کتیرای مفتولی و خرمنی برداشت می‌شود؛ کتیرای خرمنی مانند تار‌ها و یا نوار‌های پیچیده و دودی شکل است و مفتولی به شکل پارچه عریضی است که اطراف یا وسط برآمده‌ای دارد.
اما، راهنمای ما در این مسیر آقا موسی ۴۵ ساله از اهالی روستاست که برداشت کتیرا کار چندین ساله اوست. اومی گوید: اینجا منطقه کوهستانی است و گوشه و کنارش پر از گون‌های خاردار که در این طبیعتِ خودرو رشد می‌کنند. نحوه برداشت کتیرا را هم برای ما توضیح می‌دهد: «ابتدا اطراف ساقه گون را با کندن گودال‌های ۲۰ سانتی متری خالی و سپس با تیغ‌های مخصوص با ساقه برش موازی ایجاد می‌کنیم تا شیره گون یعنی کتیرا پس از چند روز به بیرون تراوش کند.» آقا موسی اضافه می‌کند: «صمغ در معرض نور آفتاب، سفت می‌شود و ما حدود بیست روز پس از برش، کتیرا‌ها را جمع آوری می‌کنیم.»
یکی دیگر از روستاییان تجره هم که مشغول برداشت کتیراست می‌گوید: از یک گَون سه تا چهار بار می‌توان کتیرا برداشت کرد و میزان برداشت هم بسته به بزرگی و کوچکی بوته و گونه آن متفاوت است. او این نکته را هم اضافه می‌کند که برداشت کتیرا از گون کاری بسیار سخت و طاقت فرساست و به مهارت خاص نیاز دارد و، چون محلی برای مخفی شدن مار، عقرب و سایر جانواران است با خطراتی زیادی مواجه اند. آقا بهنام ۱۸ ساله هم که به کمک پدرش آمده افسوس می‌خورد که این ارمغان ارزشمند طبیعت شناخته شده نیست و باید خام به خارج از کشور صادر شود.
مقصد کتیرای تجره کجاست؟ با آقا موسی که حالا کلی کتیرا از دل کوهستان‌های تجره برداشت کرده همراه می‌شویم تا ببینیم مقصد این محصول با ارزش کجاست. او ما را به انبار کتیرایی در ۶۰ کیلومتری تجره می‌برد: انباری با چند اتاقک کوچک در حاشیه روستای گلدره در شهرستان تیران و کرون. عباس آقا صاحب این انبار می‌گوید: در فصل برداشت هفته‌ای یکی دو بار کتیرا‌های جمع شده در مراتع تجره به این انبار آورده می‌شود تا کارگران کتیرا را جمع آوری و پاک سازی کنند.
آقا مجتبی کارگر بیست و چند ساله هم که در حال الک کردن کتیراست می‌گوید: در این انبار گرد و خاک و ضایعات اصلی کتیرا را جدا کرده و بعد درون گونی می‌ریزیم تا علی آقا راننده وانت نیسان روستا بیاید و بارِ کتیرا را به اصفهان ببرد.
به نام اصفهان، به کام کشور‌های دیگر همراه علی آقا که حالا خودروی نیسانش پر از گنج با ارزشِ خودرویِ طبیعت است راهی اصفهان می‌شویم تا ببینیم سرنوشت کتیرای تجره به کجا ختم می‌شود. راننده ما را به مرکز شهر و یکی از محله‌های قدیمی در خیابان حافظ اصفهان می‌برد؛ ساختمانی قدیمی دو طبقه، اما بزرگ. گفته می‌شود اینجا یکی از بزرگترین شرکت‌های صادرکننده کتیرا در کشور است. آقای معتمدی مدیر عامل شرکت، ما را به انبار و محلی که قرار است کتیرا بسته بندی و برای صادرات آماده شود می‌برد جایی که چند کارگر در حال آماده سازی کتیرا هستند که البته اقدام خاصی نیست و همان پاک سازی نهایی است. او می‌گوید: کتیرای خام، چون داخل کشور مصرف قابل توجهی ندارد به کشور‌هایی مانند آلمان، سویس، ژاپن و فرانسه صادر می‌شود. آقای معتمدی از سرنوشت کتیرای ایران در این کشور‌ها نیز می‌گوید: شرکت‌های خارجی کتیرای خام ما را در کارخانه‌های کشور‌های خود پس از باکتری کشی به صورت پودر در آورده و سپس براساس کاربرد با سایر محصولات ترکیب می‌کنند.
رییس اداره بهره برداری منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان هم که به دعوت ما به این شرکت آمده می‌گوید: بالای ۹۰ درصد کتیرای تولید شده ایران به صورت خام به کشور‌های دیگر صادر می‌شود که نیمی از این خام فروشی سهم استان اصفهان است. به گفته آقای میرطالبی قیمت متوسط هر کیلوگرم کتیرا برای صادرات ۲۰۰ هزار تومان یعنی حدود هفت دلار است و اگر این محصول در کشور فرآوری شود ارزآوری آن تا ۱۰ برابر افزایش می‌یابد. براین اساس، با یک حساب ساده می‌توان گفت اگر میانگین سالانه صادرات کتیرا ۲۰۰ تن باشد ارز حاصل صادرات خام این محصول تنها یک و نیم میلیون دلار می‌شود، اما اگر فقط یک محصول فرآوری شده از کتیرا استخراج و سپس صادر کنیم ارز آوری آن ده برابر می‌شود یعنی معادل ۳۷۵ هزار بشکه نفت آن هم از یک گیاه خودرو. ولی حالا بار‌های کتیرای خامِ تجره این ذخیره ارزشمند طبیعت یکی یکی آماده می‌شود تا ارزان راهی کشور‌های دیگر شود.
از تجره تا برلین گون زار‌های "تجره "حالا کتیرایشان را به سفری دور دست فرستاده اند: بیش از ۵ هزار کیلومترآن طرف مرز‌های کشورمان و می‌دانند این شیره جانشان را چه ارزان و مفت از دست داده اند.
برای اینکه کمی از سرنوشت کتیرایِ صادراتی مان در خارج از کشور مطلع شویم به کمک یکی از دوستان با دکتر سید مهرداد حسینی پژوهشگر اصفهانی مقیم کشور آلمان آشنا می‌شویم.
او که عضو هیات علمی دانشگاه پوتسدام برلین است در تماس تصویری برایمان از سرانجامِ کتیرای ایرانی در این کشور می‌گوید: این محصول باارزش که به صورت خام وارد آلمان می‌شود تبدیل به فرآورده‌های صنعتی به ویژه دارویی می‌شود.
دکتر حسینی با اشاره به اینکه آلمان خریدار چندین ساله حجم زیادی از کتیرای ایران است اضافه می‌کند: کتیرای با کیفیت کشورمان به عنوان قوام دهنده در ترکیب بسیاری از قرص‌ها استفاده می‌شود برای نمونه قرص سرماخوردگی حاوی کتیرا اینجا سه تا چهار یورو به فروش می‌رسد. او این نکته را هم اضافه می‌کند که قوام دهندگی کتیرا به خاطر وجود ماده مؤثر تراگاکانتین است و در دارو سازی بعنوان عامل ژل ساز، معلق ساز و چسباننده در تهیه قرص‌ها و ریز پوشانی مواد مختلف مثل ویتامین‌ها و همچنین بهبود زخم کاربرد دارد.
در تکمیل و تایید گفته‌های دکتر حسینی، با همکاری یکی از دانشجویان اصفهانی مقیم برلین آلمان با صاحب داروخانه‌ای در این شهر گفتگو می‌کنیم خانم "دکتر بوپست "دارو ساز آلمانی می‌گوید: کتیرا در این کشور به عنوان ماده کمکی در بسیاری از دارو‌ها استفاده می‌شود مثلاً برای درمان گلو دارد.
جای خالی کتیرا در صنعت دارو سازی کشور صنعت گیاهان دارویی به عنوان یک اقتصاد نوظهور، پویا و بسیار سود ده در عرصه جهانی مطرح شده و کشور‌های صنعتی مانند آلمان در حال سرمایه گذاری در این حوزه هستند، برای بررسی این موضوع که آیا در کشورمان برروی کتیرا به عنوان یک گیاه دارویی با فرآوری و موج آفرینی صنعتی، سرمایه گذاری شده یا نه؟ اول به چند داروخانه در خیابان شمس آبادی اصفهان مرکزعمده عرضه اقلام بهداشتی و دارویی سر می‌زنیم، محصولاتی که در این داروخانه‌ها با ترکیب کتیرا به فروش می‌رود با برند‌های خارجی بویژه آلمان است و البته بیشتر اقلام بهداشتی مانند ماسک‌های پوست و مو.
سراغ یکی از شرکت‌های داروسازی مطرح در استان اصفهان می‌روم، استانی که به گفته دکتر طاهره چنگیز رئیس دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، با ۲۵ کارخانه داروسازی فعال تامین کننده ۱۰ درصد از داروی مورد نیاز کشور است و در جایگاه سوم تولید داروی ایران ایستاده.
شرکت داروسازی گیاهی گل دارو یکی از کارخانه‌های داروسازی است که بیش از ۳۶ سال از تاسیس آن می‌گذرد با دکتر قفقازی داروساز این شرکت گفتگو می‌کنم تا ببینم کتیرای ایرانی در سبد تهیه دارو یا اقلام بهداشتی دیگر در این شرکت جای گرفته است یا نه؟
این دارو ساز اصفهانی می‌گوید: «هنوز از کتیرا برای داروسازی استفاده چندانی نکرده ایم و در فرآورده‌های دارویی ما کاربردی نداشته و در پی استخراج و فرآوری آن نبوده ایم.» البته او می‌گوید:برای استفاده از کتیرا در اقلام بهداشتی باید در این شرکت ابتدا خط تولید محصولات بهداشتی مانند شامپو و ماسک مو و پوست راه اندازی شود.
فرآوری کتیرا، دانشی دست یافتنی در کشور با صنعتی نشدن محصول ارزشمندی مانند کتیرا این سوال مطرح می‌شود که آیا دانشگاه‌های ما هنوز به لحاظ ظرفیت علمی به جایگاهی نرسیده اند که در زمینه فرآوری کتیرا به نتیجه‌ای برسند.
برای پاسخ به این سوال، راهی دانشگاه صنعتی اصفهان به عنوان یکی از چهار دانشگاه برتر ایران می‌شویم که حتی در رتبه بندی‌های جهانی هم همیشه حرفی برای گفتن دارد، با دکتر هاجر شکرچی زاده عضو هیات علمی گروه علوم و صنایع غذایی دانشکده مهندسی کشاورزی گفتگو می‌کنم. او برای ما ویژگی‌های خاص این ماده را تشریح می‌کند: ۶۰ تا ۷۰ درصد این ماده در آب حل نمی‌شود، ولی با جذب رطوبت به صورت لُعاب چسبنده‌ای در می‌آید و دارای مواد معدنی و سه درصد نشاسته است. دکترشکرچی زاده می‌گوید: کتیرای ایران به خاطر کیفیتش رقیب ندارد و کار آزمایشگاهی با آن به دلیل ویژگی خالص بودنش آسان است، سایر صمغ‌ها بو و رنگ خاصی دارند که کاربردشان را محدود می‌کند، اما کتیرا بدون بو و مزه است و کاربرد آن را در صنایع دارویی و غذایی خاص می‌کند. این پژوهشگر اصفهانی دیگر ویژگی کتیرا را عملکرد بالای آن می‌داند برای نمونه با ۵ درصد کتیرا برخلاف سایر صمغ‌ها اثرگذاری بالایی را می‌توان شاهد بود. خانم دکتر شکرچی زاده در ادامه به پژوهش‌های گروه صنایع غذایی این دانشگاه در زمینه فرآوری کتیرا اشاره می‌کند و می‌گوید: طرح «ریزپوشانی کردن آهن با استفاده از صمغ کتیرا و غنی سازی نان» و «ریزپوشانی کردن اسید گالیک با استفاده از کمپلکس کتیرا و ژلاتین» از جمله این پژوهش هاست.
با الهام اصغری ورزنه دانش آموخته کارشناسی ارشد مهندسی صنایع غذایی این دانشگاه و از پژوهشگران طرح‌های تحقیقاتی با موضوع کتیرا هم گفتگویی داریم که البته تعجب می‌کند پس از چهار پنج سال پژوهش کسی پیگیر نتایج تحقیقاتی اش شده است.
این پژوهشگر اصفهانی می‌گوید:براساس دستاورد‌های علمی در این دانشگاه، کتیرا علاوه بر قوام دهندگی محصولات لبنی و غذایی کاربرد‌های مانند تقویت خاص پایدار کننده‌ها، غنی سازی خمیر و نان، پوشش‌دهی دارو‌های موثر و درمان بسیاری از بیماری‌ها از جمله سرطان دارد. او در تبیین این طرح‌های پژوهشی به عنوان نمونه به ارزش افزوده کتیرا در صنایع غذایی اشاره می‌کند و می‌گوید: هنگام تبدیل گندم به آرد، ریز مغذی‌های آن جدا و نان محصول فقیری می‌شود در حالی که با اضافه کردن کتیرا با روش‌های خاص می‌توان کمبود آهن نان را جبران کرد. در پژوهشی دیگر در دانشگاه صنعتی اصفهان " استفاده از کتیرا در سس مایونز به جای مواد پایدارکننده و قوام دهنده وارداتی" بررسی شده که غلامرضا مصباحی و همکارانش توانسته اند سس محتوی کتیرا را تهیه و استفاده از کتیرا در سس مایونز را به عنوان جایگزین مناسبی برای سایر مواد به تولید کنندگان توصیه کنند.
البته اجرای طرح‌های پژوهشی در زمینه کتیرا فقط به دانشگاه صنعتی اصفهان محدود نمی‌شود، برای نمونه کامران صفوی و محمد جواد عسگری در مرکز رشد واحد‌های فناوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان موفق به جایگزین کردن کتیرا به جای آگار (نوعی جلبک دریایی) در محیط کشت بافت گیاهی شدند؛ در این طرح به جای " آگار" که به عنوان ماده مولد ژل در اکثر محیط‌های کشت استفاده می‌شود به دلیل قیمت بالا و وارداتی بودن از کتیرا استفاده شد که نتایج این طرح عملکرد خوبی از کتیرا را نشان داد و به عنوان یک اختراع هم ثبت شد.
همچنین علاوه بر بررسی علمی کتیرا در صنعت غذایی و دارویی در زمینه سایر کاربرد‌های کتیرا هم پژوهش‌های دیگر در سایر دانشگاه‌ها اجرا شده که می‌توان به طرح پژوهشی مهرناز آزادی بویاغچی عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اصفهان و همکارش اشاره کرد که اثبات کردند صمغ کتیرای قلیایی‌شده بر خواص نوری و مکانیکی اسناد کاغذی تاریخی اثر مثبت دارد و می‌توان با کتیرا استحکام و پایداری را به اسناد کاغذی تاریخی برگرداند. اما تمام این تحقیقات پژوهشگران همچنان در محیط آزمایشگاهی مانده است و این تولید علم به فناوری و ثروت در کشورمان تبدیل نشده است.
حلقه گم شده در ماجرای کتیرا کجاست؟ حالا باید دید چرا علمی که درون کشور شکل گرفته وارد بخش صنعت و فناوری نشده است، به اداره نظارت بر مواد غذایی آرایشی و بهداشتی معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان می‌رویم و با مرجان هادیان زرکش مدیر این واحد گفتگو می‌کنیم. او هم که با کتیرا و خواص بی نظیرش آشناست می‌گوید:این محصول با ارزش مشتری‌های خاص از جمله صنایع بزرگ لبنی و غذایی
اگر دانش مان در زمینه فرآوری کتیرا توسعه یابد و این دانش وارد حوزه صنعت شود برای ما هم صادرات محصول نهایی سودآورتر از خام فروشی است.
دارد، اما کتیرا در کشور تا کنون فرآوری نشده و براین اساس مجوز واردات فرآورده‌های آن را می‌دهیم.
خانم هادیان زرکش معتقد است:اگر شرکتی کتیرا را فرآوری کند و محصول فرایند شده را در اختیار کارخانه‌ها قرار دهد درآمد زایی آن چندین برابرِ خام فروشی است. از طرفی کامران صفوی، مدیر سرای نوآوری گیاهان دارویی استان اصفهان اعتقاد دارد: «ما به عنوان تولید کننده نیازمند رویکرد مثبت بازار به نتایج پژوهشی و مواد تهیه شده در محیط آزمایشگاهی داریم، اما متاسفانه تولید کننده حاضر به ریسک‌پذیری و استفاده از تولید داخل به جای فرآورده‌های وارداتی نیست.»
به گفته مدیر منطقه دو مراکز رشد فناوری دانشگاه آزاد اسلامی کشور در این میان پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش بنیان می‌توانند خلأ بین پژوهشگر و بازار را پر کنند، نکته‌ای که دکتر شکرچی زاده عضو هیات علمی گروه علوم و صنایع غذایی دانشگاه صنعتی اصفهان هم بر آن تاکید دارد و می‌گوید: دانشگاه به تنهایی توانایی به پایان رساندن رسالت علمی و تبدیل علم به ثروت را ندارد و باید ساختار‌های دانش‌بنیان و فناوری محور را پشتیبانی کرد.
از طرف دیگر کامبیز صناعیان فعال اقتصادی و صادر کننده کتیرا هم معتقد است: «اگر دانش مان در زمینه فرآوری کتیرا توسعه یابد و این دانش وارد حوزه صنعت شود برای ما هم صادرات محصول نهایی سودآورتر از خام فروشی است.» و دکتر قفقازی داروساز اصفهانی نیز براستخراج مواد موثر کتیرا و فرآوری آن در شرکت‌های داروسازی تاکید دارد، پس در این میان جای یک متولی و دستگاه هماهنگ کننده خالی است؛ نهادی که حلقه رابط بین بهره بردار برای برداشت صحیح و اصولی کتیرا، مراکز علمی برای ارائه تولید علم براساس نیازِ بازار، شرکت‌های دارویی و صنایع غذایی برای کاربردی و تجاری کردن داده‌های علمی و صادر کننده برای صادرات فرآورده‌ها به جای خام فروشی باشد.
به راستی حالا که بهره برداران کتیرا از ارزان فروشی محصولشان می‌نالند و صادر کننده هم نفعش را در خام فروشی نمی‌بیند آیا وقتش نرسیده که به دادِ خام فروشیِ شیره جان گونزار‌های کشورمان برسیم؟ نگارنده:مرضیه قاسمی