درحالی که استانداردِ اجباری، تضمینی برای رونق کیفیت و برند برنج است، سایه اش از سر برنج تولید داخل برداشته شده و برنج های دانه بلند وارداتی را همراهی می کند.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز گیلان ؛ اگرچه مرداد را با گرمایش می شناسند اما هوای مرداد در گیلان، به ویژه در تب و تاب برداشت برنج ، با یک غوره سردی اش می کند و با یک مویز گرمی.
در این سردی و گرمی نا به هنگامِ هوای مرداد گیلان، شالیکارن یک روز در شالیزار، زیر زل آفتاب، عرق ریزان دست به داس هستند و شالی ها را درو می کنند و روز دیگر زیر باران، دوان دوان، شالی ها را جمع می کنند تا خیس نشود و البته صابون بارش های رگباری و گاه شدید ، به تن بخش زیادی از شالیزار ها می خورد و کمر شالی های رسیده و پر بار را می شکند.
امسال اما هوا بیشتر از سال های قبل، با شالیکاران سر ِناسازگاری داشت و این روزها کشاورزانی که از درو جا مانده اند، منتظر آرام گرفتن آسمانند تا آفتاب، چند روزی حسابی دستش را بر سر شالیزارهای باران خورده بکشد و آنها حاصل دسترنج 6ماهه خود را جمع آوری کنند و برای سفید کردن، به کارخانه های شالیکوبی ببرند.
برنج سفیدی که هر چند عطر و بویش، ایرانی بودن را فریاد می زند اما بخش زیادی از آن به خاطر غریبگی اش با بسته بندی و برند، در کارزار با برنج های خارجی ِجاخوش کرده در بسته بندی های شیک، قافیه را در بازار می بازد و به قول برخی ، این دانه بلندهای پر آوازه خارجی ، حسابی توی سر مال "تولید ملی" می زند.
چند قدمی در بازار برنج...
سری به چند برنج فروشی می زنم.
از پشت شیشه که نگاه می کنی ، گونی های سفید، زرد، نارنجی و کرم رنگِ برنج، کنار هم چیده شده است ؛ گونی های برنجی که فقط با کاغذ نوشته هایی کوچک، معلوم می شود که کدام رقم محلی را در خود جای داده اند.
سراغ آقای باقری، یکی از فروشندگان برنج گیلان که 20 سال است برنج محلی می فروشد، می روم.
او به گونی های برنجی که در مغازه اش چیده شده، اشاره می کند و می گوید : همه این برنج ها را فله ای می فروشم و برنج ایرانی بسته بندی شده ندارم.
آقای باقری البته اذعان دارد ؛ برنج های ایرانی بسته بندی شده در بازار هست اما هم مقدار آن کم است و هم مردم کمتر از ما می خرند ، برای همین، فروش برنج فله ای برای ما برنج فروشان، به صرفه تر است.
اما در این شلوغی ِبازار برنج فله ، برخی از نمد اختلاط برنج های بی کیفیت با ارقام با کیفیت محلی، برای خود کلاه می دوزند وسود می برند و از طرفی سر برخی دیگر هم این وسط ، کلاه می رود.
شاید برای همین است که تعداد زیادی از مشتریان برنج به ویژه مسافران و کسانی که چندان از برنج سر در نمی آورند، دورِ ِبرنج فله را خط می کشند و سراغ برنج های با نام نشان می روند و در نهایت این ، گونی های برنج بسته بندی و صاحب برند خارجی است که از پشت سپر تبلیغات، دست شان را می گیرد.
"اجباری" که رنگ عوض کرد و "اختیاری" شد !
مسئولان چند سال پیش به دنبال شناسنامه دار کردن و تضمین برنج ایرانی رفتند و استاندارد ملی 127برنج که کیفیت و سلامت این محصول را تضمین می کرد ، اجباری اعلام کردند ؛ استانداردی که شانه به شانه آخرین مصوباتِ سازمان غدا و دارو از 6 سال پیش بنا بود، به تدریج از فروش برنج به شکل فله، جلوگیری کند.
اداره کل استاندارد گیلان ، استانی که دومین تولید کننده برنج کشور است هم، در آن زمان اعلام کرده بود که با اجباری شدن استانداردِ برنج ، براساس قانون ارتقا کیفی قطعات خودرو و سایر تولیدات صنعتی، برنج هم باید در بسته بندی های مناسب و با نشانه گذاری مشخص، عرضه شود.
طرحی که باعث ِ روی دور افتادنِ اصلاح و نوسازی کارخانه های شالیکوبی، ایجاد واحدهای بسته بندی و نشستن نشان استاندارد بر جان بسته های برنج داخلی شد.
اما آنطور که اداره کل استاندارد گیلان اعلام می کند، "استاندارد اجباری برنج از سال 98 حذف و استاندارد تشویقی و اختیاری جایگزین آن شد.
اندکی درنگ در شالیکوبی ها.
این روزها وقتی سراغ کارخانه های شالیکوبی که پیه هزینه های استانداردسازی را به تن مالیده اند، می رویم، صاحبان شان، پشیمان از هزینه هایی هستند که در این راه انجام داده اند.
مثل آقای شفیعی یکی از کارخانه داران شالیکوبی گیلان که می گوید : با شوق و ذوق سراغ بسته بندی و استاندارد سازی رفتم و حدود 8 میلیارد تومان هم در این راه هزینه کردم اما این کار برایم سودی نداشت و در عوض برخی از کارخانه داران که فله فروشی، تخلف و اختلاط برنج انجام می دهند، پیشرفت کرده اند.
آقای اکبر مهر، یکی دیگر از صاحبان شالیکوبی گیلان هم از بی اثر بودن استاندارد برنج در بازرگانی این محصول می گوید و اذعان دارد : جزو نخستین کسانی بودم که بعد از بسته بندی، پیگیر استاندارد برنج شدم.
او دست به گونی های انباشته شده در کارخانه اش می برد و یک گونی20 کیلویی بسته بندی شده را بیرون می کشد و علامت استاندارد روی آن را نشان می دهد و می گوید: این گونی برنج ، محصول تابستان پارسال است که علامت استاندارد دارد.
او گونی دیگری را نشان و توضیح می دهد : این بسته های برنج، محصول امسال است که نشان استاندارد ندارد، چون استانداردِ برنج، دیگر"اجباری" نیست و تشویقی شده و تمدید گواهی استاندارد با وجود هزینه هایی که روی دست مان می گذارد، توجیه اقتصادی ندارد.
سراغ شالیکوبی آقای فدایی، یکی دیگر از کارخانه داران می روم.
او مقداری برنج سفید از دریچه دستگاه پوست کن کارخانه اش بیرون می آورد و کف دستش می ریزد و درحالی که آن را با انگشت زیر و رو می کند، می گوید : بازار از برنج فله پر شده و جایی برای این برنج کیفی با نشان استاندارد نیست و شاید اگر استاندارد برنج اجباری می ماند، برنج های فله کمتر جولان می دادند.
آقای فدایی معتقد است برای مشتری یا اساسا بازار توفیری ندارد برنجی که خریداری می شود، استاندارد باشد یا این نشان را نداشته باشد ؛ آنها بیشتر دنبال برنج خوش عطر و پخت هستند.
این کارخانه دار با گلایه از لغو استاندارد اجباری که سال ها برای به ثمر نشستنش تلاش شده بود، گفت : استاندارد تشویقی روند استانداردسازی برنج را کند می کند و به جای اعمال چنین سیاستی باید با استفاده از اهرم استاندارد اجباری، واحدهای شالیکوبی و بسته بندی برنج را به کیفی سازی محصول نهایی ، متقاعد و مجاب می کردند.
وقتی کیفیت و سلامت برنج با حذف استاندارد اجباری" شِفته "می شود !
این برداشتی است که از نگرانی های کارشناسان در این باره، دستگیر آدم می شود.
مثل دکتر سید حسین پیمان، معاون پژوهش و فناوری دانشکده علوم کشاورزی وعضوهیات علمی گروه مکانیزاسیون کشاورزی دانشگاه گیلان که معتقد است ؛ حذف استاندارد اجباری برنج و جایگزین کردن استاندارد تشویقی، مانع ارتقاء کیفیت برنجِ خوش عطر و طعم ایرانی خواهد شد.
وی که مجری طرح توسعه خوشه صنعتی شالیکوبی در گیلان هم هست، در تشریح این حرف خود می گوید : با حذف مصوبه اجباری شدن استاندارد ملی127 برنج، عملا واحدهای صنعتی، کمتر به سمت بسته بندی خواهند رفت.
علیرضا نجفی سرپرست نظارت و ارزیابی فرآورده های خوراکی، آشامیدنی آرایشی و بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی گیلان هم با نظر این استاد دانشگاه موافق است و می گوید : حذف استاندارد اجباری برنج هم از جنبه سلامت و هم از جنبه اقتصادی، به نفع تولید کننده و مصرف کننده نیست.
هم نشینی برند و برنج و حکایت بسته های با هویت تولید
مدیر صنایع تبدیلی وغذایی سازمان جهاد کشاورزی گیلان هم معتقد است؛ اجرای استاندارد 127برنج، به شدت مانع تخلف و اختلاط برنج است و کسی که صاحب برند است، سراغ اختلاط برنج نمی رود چرا که با این کار اعتبار و برند محصولش را با دست خودش زیر سوال می برد.
قاسم جواد زاده با بیان اینکه بسته بندی و برندسازی برنج از پیش نیازهای اصلی استانداردسازی و لازم و ملزوم هم هستند گفت : با اجرای طرح اصلاح و نوسازی شالیکوبی ها از سال 85، نظام بهره برداری در واحدهایی که در دستور کار بود، به تدریج از حالت تبدیل گری شلتوک به برنج سفید، به فرآیند درجه و بسته بندی برنج تغییر کرد.
وی با بیان اینکه با این کار به تدریج زمینه های برند سازی هم مهیا شد افزود : از آنجا که در طرح اصلاح و نوسازی کارخانه های شالیکوبی، بسیاری از استانداردها ازجمله به روز کردن تجهیزات و فرآیند فرآوری اعمال و در واقع این واحد ها مدرن می شوند، شرایط دریافت گواهی استاندارد را هم دارند و به این ترتیب، بسته بندی در کنار برند و استاندارد، برنجی را به دست مصرف کننده می رساند که با کیفیت، دارای شناسه، سالم و استاندارد است.
برای درک بهتر موضوع به یکی از شالیکوبی های مدرن استان می رویم.
مدیر صنایع تبدیلی وغذایی سازمان جهاد کشاورزی گیلان مقداری برنج که از مخزن کارخانه بیرون می آید و آماده ریختن داخل گونی است را در دست می گیرد و می گوید : اگر یادتان باشد، مادران ما در گذشته ، قبل از پختن برنج آن را پاک می کردند اما امروز با تجهیز کارخانه های شالیکوبی و استانداردسازی فرآیند تبدیل، محصولی که از این واحدها بیرون می آید ، نیازی به پاک کردن ندارد و کمتر شکسته و به خرده برنج تبدیل شده است.
قاسم جوادزاده با بیان اینکه اصلاح کارخانه های شالیکوبی ها، سلامت این محصول پر مصرف را هم به دنبال دارد افزود: با تجهیز کارخانه ها به دستگاه های سورتینگ، افزون بر جدا کردن خرده برنج، برنج های خالدار و ضایعات سیاه، سم آفلاتوکسین که لابه لای برنج های سالم جا خوش کرده و قابل تشخیص نیست هم، جدا و برنجِ سالم تحویل مشتری داده می شود و این فرآیند ، خودش بخشی از استاندارد سلامت است.
همه چیز پول می خواهد !
مدیر صنایع تبدیلی وغذایی سازمان جهاد کشاورزی گیلان می گوید: از هزار و 425کارخانه شالیکوبی گیلان ، اصلاح و نوسازیِ 691شالیکوبی در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی قرار گرفته و درحال اجراست که تاکنون 475 کارخانه شالیکوبی با صرف250میلیارد تومان هزینه، تجهیز و نوسازی شده است اما همه این شالیکوبی های اصلاح شده، در چرخه برندسازی قرار نگرفته اند.
قاسم جواد زاده افزود: فقط 65 کارخانه شالیکوبی اصلاح و نوسازی شده گیلان با پروانه بهره برداری بسته بندی و برند رسمی ، فعالیت می کنند.
وی با بیان اینکه اصلاح و نوسازی شالیکوبی ها، هزینه های زیادی در پی دارد گفت: برای مثال، برای خرید یک دستگاه سورتینگ که یکی از الزامات استانداردسازی برنج است، حدود یک ونیم میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
مدیر صنایع تبدیلی وغذایی سازمان جهاد کشاورزی گیلان مشکل کمبود سرمایه در گردش را مانعی بر سر راه بسته بندی و استانداردسازی برنج در کارخانه های شالیکوبی دانست و افزود : تسهیلات فعلی سرمایه در گردش برای شالیکوبی ها بسیار ناچیز است که بر این اساس ، خط ویژه اعتباری برای این تسهیلات پیش بینی و از وزارت جهادکشاورزی و استانداری گیلان درخواست کرده ایم تا ما را در تامین اعتبارات این بخش ، یاری کنند.
قاسم جواد زاده معتقد است ؛ فعلا از کارخانه های شالیکوبی نمی توان توقع داشت به دنبال استاندارد سازی بروند چرا که صاحبان شالیکوبی ها به ویژه شالیکوبی های سنتی، توان تامین زیرساخت های اجباری شدن استاندارد را ندارند.
وی با بیان اینکه ظرفیت بسته بندی برنج در شالیکوبی های نوسازی شده و واحدهای بسته بندی گیلان 70 هزار تن است می گوید: زمانی استاندارد اجباری برنج باید الزامی شود که ظرفیت بسته بندی این محصول دست کم به حدود200هزار تن معادل حدود یک سوم برنج تولیدی استان برسد.
مدیر صنایع تبدیلی وغذایی سازمان جهاد کشاورزی گیلان افزود : افزون بر کارخانه هایی که اصلاح و نوسازی شده ، در حال حاضر طرح توسعه بسته بندی در 140 کارخانه شالیکوبی دیگر با پیشرفت فیزیکی بیش از 60 درصد در دست اجرا است که با افتتاح این طرح ها تا یکی، دو سال آینده ، ظرفیت بسته بندی برنج در گیلان، به 200 هزار تن خواهد رسید.
قاسم جواد زاده در پاسخ به این سوال که چه تضمینی وجود دارد، کارخانه های مدرن شالیکوبی سراغ "استاندارد تشویقی برنج " بروند با بیان اینکه طرح رتبه بندی عملکرد شالیکوبی ها در دست اجراست گفت : یکی از پیش نیاز های کسب رتبه مطلوب در این نظام رتبه بندی، اصلاح و نوسازی شالیکوبی ها و گرفتن گواهی استاندارد است که به نظر می رسد اجرای این طرح، باعث افزایش رغبت کارخانه داران به گرفتن استاندارد تشویقی شود.
تصمیمی در سطح ملی و نظارتی که سایه اش از سر برنج ایرانی برداشته شد.
مدیرکل استاندارد گیلان می گوید: استاندارد برنج در سال 92 با شماره استاندارد ملی 127 مصوب و "اجباری" اعلام شد اما عملا از سال 95 اجرای آن در گیلان الزامی و نظارت ها به تدریج بر استاندارد برنج، متمرکز شد.
داریوش اشکانی پور افزود : در سال 98 بر اساس تجدید نظر شورای عالی استاندارد به علت نبود توان مالی استانداردسازی در واحدهای شالیکوبی، استاندارد اجباری برنج ِتولیدِ داخل، حذف و استاندارد تشویقی جایگزین آن شد و در عوض برنج وارداتی مشمول استاندارد اجباری است.
وی البته توضیح می دهد که تشویقی شدن استاندارد برنج ، مصوبه شورای عالی استاندارد و خارج از حیطه سازمان استاندارد کشور است ؛ شورایی که ریاست آن برعهده رییس جمهور و دبیری آن برعهده سازمان ملی استاندارد است.
مدیرکل استاندارد گیلان می گوید: حالا که استاندارد برنج تشویقی شده، این اداره کل هیچ گونه نظارتی بر واحدهای شالیکوبی ندارد و نمی توانیم واحدهای بسته بندی برنج و کارخانه های شالیکوبی مدرن یا فرسوده را ملزم به رعایت استاندارد 127 کنیم.
داریوش اشکانی پور البته به هزینه بر بودن استاندارد سازی اذعان دارد و می گوید : یکی الزامات اولیه دریافت پروانه استاندارد، افزون بر ساخت یک آزمایشگاه مجهز برای آزمون محصول تولیدی و مطابقت آن با استاندارد ملی ، استخدام یک مدیرکنترل کیفیت دارای تحصیلات دانشگاهی است که انجام این فرآیند برای شالیکوبی های سنتی گیلان، سخت و هزینه بر است.
وی افزود: اجرای استاندارد تشویقی برنج و افزایش رغبت شالیکوبان به این استاندارد ،مستلزم عزم همگانی در استان است و بنا داریم در نشست هایی با مسئولان ارشد استان، با توجه به اختیاراتی که در این زمینه تعریف شده، استاندارد اجباری برنج را در شورای استاندارد استان ، مصوب و دست کم در استان خودمان اجرایی کنیم.
مدیرکل استاندارد گیلان درعین حال معتقد است: برای محقق شدن استاندارد اجباری باید براساس زمان بندی مناسب پیش برویم تا نه جامعه دچار تنش شود و نه در توزیع کالا یا خدمات خللی ایجاد شود.
نسخه ای که کارشناسان می پیچند !
برای گرفتن راهکار، دوباره سراغ مجری طرح توسعه خوشه صنعتی شالیکوبی ها می روم.
دکتر سید حسین پیمان معتقد است؛ برای حفظ اعتبار برنج ایرانی و تضمین سلامت و کیفیت آن، دولت باید تسهیلات حمایتی سرمایه در گردش ارزان به واحدهای شالیکوبی برای برند و استاندارد سازی برنج پرداخت کند.
وی می گوید : افزون بر این، متولیان تولید و بازرگانی این محصول استراتژیک هم باید خریداران بزرگ برنج ازجمله نهادهای دولتی که سالانه مقدار قابل توجهی برنج می خرند را به سمت شالیکوبی هایی که فرآیند تبدیل و بسته بندی استاندارد دارند و صاحب برندند، هدایت کنند تا صاحبان واحدهای بسته بندی برنج، متضرر نشوند و دیگر شالیکوبان هم به این کار تشویق شوند.
این استاد دانشگاه افزود : استاندارد برنج ، باید اجباری شود تا کسی از اجرای آن شانه خالی نکند.
موضوعی که دبیر شورای استاندارد گیلان هم با آن موافق است و می گوید : یکی از الزامات خارج شدن از رویه سنتی تولید و بازرگانی برنج، بسته بندی و اجرای استاندارد اجباری است اما این کار نیاز به ایجاد زیرساخت ها در واحدهای شالیکوبی و فرهنگ سازی برای عادت دادن مردم برای خرید برنج بسته بندی شده دارد.
آرش فرزام صفت افزود : تصمیم گیری های استانی مبنی بر این است که استاندارد اجباری برنج در کنار ارائه تسهیلات حمایتی به کارخانه های شالیکوبی، اجرا شود چراکه محقق شدن این دو در کنار هم می تواند در یک برنامه میان مدت، امکان پذیر است.
او می گوید : در شورای استاندارد استان، پیشنهاد خواهیم داد، با تمهیداتی چون تشویق کارخانه های شالیکوبی، فرهنگ سازی مردم و تجدید نظر در شاخص های استاندارد ،"استاندارد اجباری" دوباره اعمال شود چرا که ارتقاء تولید ملی ناگزیر به طی کردن این مسیر هستیم .
مردم، خیال شان راحت باشد!
برای پیگیری بیشتر موضوع سراغ مسئولان کشوری می روم و با مدیر دفتر نظارت بر استانداردهای غذایی و حلال گفتگو می کنم.
غلامرضا امینی می گوید : اگرچه استاندارد اجباری برنج لغو شده اما دستگاه های دولتی نسبت به سلامت و کیفیت محصولات پرمصرفی چون برنج، همواره دغدغه مندند؛ به طوری که سازمان استاندارد با به روز کردن استانداردهای سلامت و کیفیت برنج و ابلاغ آن به دستگاه های اجرایی، همچنین بخش های مختلف وزارت جهاد کشاورزی با پایش محصولات کشاورزی از منظر انواع آلاینده های شیمیایی و فلزات سنگین و تایید محصولاتی گواهی شده و از طرفی وزارت بهداشت هم با پایش سلامت این دست محصولات تلاش می کنند، محصولات سالم و با کیفیت به دست مردم برسد.
وی به ابلاغ بخشنامه ای از سوی معاون اول رییس جمهور به وزراتخانه ها اشاره کرد و توضیح داد : براساس این بخشنامه، همه واحدهای صنعتی مربوطه، باید اظهاریه انطباق تولیدات خود را به سازمان ملی استاندارد اعلام کنند، تا کیفیت محصولاتی چون برنج تایید و سپس روانه بازار شود ؛ کاری که با کمک وزرات صمت در حال اجرا است.
دورِ سفره تولید و دور از هم
به هر حال، غریبگی "برند" و "برنج" و "استاندارد" قصه آشنای تولید این محصول استراتژیک است.
محصولی که می رفت تا با یک مصوبه هرچند اجباری، دست برنج بسته بندی شده و با کیفیت داخل را با نام و نشان ایران، در آشپزخانه ها بَند کند و مجال اختلاط و تقلب در فروش را از برخی بگیرد. اینکه امکان تامین منابع تسهیلات اصلاح شالیکوبی ها و توسعه صنایع بسته بندی استاندارد برنج چقدر امکان پذیر است و اینکه حتی بعد از محقق شدن این کار ، برنج های بسته بندی شده و برنددار ایران، چقدر در بازار خریدار داد ؟ سوالاتی است که پاسخش را بعد از اجرایی شدن پیشنهادهای مسئولان در این باره می توان گرفت.
تا ان روز "برنج"، "بسته بندی" ، "برند" و "استاندارد" بر سفره تولید، دور از هم منتظر می نشینند!
*نویسنده : مریم امدادی