نقطه عطف بروز اختلاف جدی بین آنکارا و واشنگتن در سال 2003 و درخواست آمریکا برای استفاده از پایگاه های نظامی و فضای ترکیه در حمله به عراق و مخالفت پارلمان ترکیه به دلیل نگرانی از تقویت گروه تروریستی پ.ک.ک بود.
چکیده مطلب:
پژوهش خبری صدا وسیما:با روی کار آمدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه در سال 2002 میلادی در ترکیه، تغییرات عمده ای در سیاست های راهبردی آنکارا ایجاد شد. درک واقعیت های نظام بین الملل و تغییر مؤلفه های «بلوک بندی سیاسی» به مؤلفه‌های «اقتصادی» در عرصه بین المللی، حزب عدالت و توسعه را از نگرش تک بُعدی به غرب خارج ساخته و سیاست های راهبردی نوین ترکیه را با اولویت بر افزایش روابط با قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای و قدرتهای نوظهور پایه ریزی کرد. تغییراتی که گستره آن حتی به باز تعریف شرکاء و منافع این کشور نیز منجر شده است. یکی از بازیگران اصلی و متغیرهای تأثیرگذار در سیاست ترکیه، ایالات متحده آمریکا است. نقش آمریکا در سویه‌گیری سیاستهای ترکیه نقش به سزایی دارد. روابط دو کشور در دهه های اخیر رو به سردی گراییده که دلایل زیادی می توان بر شمرد. اما نقطه عطف کاهش روابط از زمان حمله آمریکا به عراق و مخالفت ترکیه با واشنگتن بود. این اختلافات و تنش ها روزبروز عمیقتر شده و با دستگیری کشیش آمریکایی به رویارویی دو متحد سابق رسید. در این نوشتار سعی می شود با نگاه اجمالی به پیشینه روابط دو کشور، موارد اختلاف و تنش زا مورد بررسی قرار گیرد.
پیشینه روابط ترکیه و آمریکا
روابط ترکیه و آمریکا در طول جنگ جهانی دوم در طی دومین کنفرانس قاهره در دسامبر ۱۹۴۳ شکل گرفت. در جنگ جهانی دوم، ترکیه وارد محور متفقین شد. بعد از پایان جنگ در سال ۱۹۴۵ ترکیه عضو سازمان ملل متحد شد. در اثنای توسعه طلبی اتحاد جماهیر شوروی تاسیس پایگاه های نظامی دریای سیاه و مشکلات یونان که از جنگ جهانی دوم به جا مانده بود باعث شد تا آمریکا دکترین ترومن را در سال ۱۹۴۷ برای حمایت و تضمین امنیت ترکیه و یونان که شامل حمایت های نظامی و اقتصادی بود، اجرا کند. با بلوک بندی شرق و غرب منافع متقابل دو کشور، جلوگیری از گسترش شوروی در منطقه بود که این عامل مهم پایه چهار دهه روابط بعد از جنگ جهانی را تشکیل می داد. در این راستا همکاری‌های دو کشور به بالاترین سطح رسیده بود. به طوری که ترکیه نیروی نظامی خود را بین سال 50-53 به جنگ کره اعزام کرد که تلفات زیادی برای ترکیه در بر داشت. این کشور در سال ۱۹۵۲ به عضویت ناتو در آمد و همچنین در سال ۱۹۵۵ عضو پیمان سنتو شد. ترکیه در طول دو دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی شریک استراتژیک آمریکا برای مبارزه و جلوگیری از نفوذ شوروی در منطقه بود و البته با کشورهای هم پیمان آمریکا (ایران-عراق) همکاری جدی داشت. در طول جنگ سرد، ترکیه به لحاظ موقعیت جغرافیایی در مرز بین ناتو و ورشو قرار داشت. بدین منظور در سال ۱۹۵۴ نیروی هوایی آمریکا در پایگاه هوایی اینجرلیک ترکیه تأسیس شد. این پایگاه نقش بسیار مهمی در عملیات‌های نظامی آمریکا در دوره جنگ سرد، جنگ خلیج فارس و جنگ اخیر عراق ایفا کرد.
روابط دو کشور در دهه ۸۰ میلادی
در دهه ۸۰ میلادی روابط دو کشور رو به بهبودی یافت. آمریکا و ترکیه در مارس ۱۹۸۰ توافقنامه دفاعی و همکاری اقتصادی به نام (DECA) را امضا کردند که بر این اساس آمریکا توانست به ۲۶ موقعیت و اماکن نظامی ترکیه دسترسی پیدا کند. در عوض نیز ترکیه توانست از سخت افزارهای نظامی مدرن آمریکایی به ارزش ۴۵۰ میلیون دلار خریداری کند. در این دوره صنعت هوافضای ترکیه تأسیس شد که براین اساس ترکیه شروع به ساخت اف ۱۶ تحت نظر آمریکا کرد. واشنگتن همچنین حمایت خود را از سیاستهای اقتصادی دولت و تلاشهای این کشور برای باز کردن اقتصاد کشور در تجارت بین المللی افزایش داد.
بعد از پایان جنگ سرد
با پایان جنگ سرد موقعیت استراتژیکی ترکیه کمرنگ شد و از این رو مقامات و رهبران ترکیه درصدد بازنگری در جایگاه بین المللی خود در منطقه و جهان شدند. تورگوت اوزال معمار ترکیه مدرن و نخست وزیر ترکیه معتقد بود که آینده امنیت ترکیه در ادامه روابط قوی با ایالات متحده است. به همین دلیل او از مواضع آمریکا در جنگ اول خلیج فارس حمایت کرد. حتی پس از پایان جنگ اول خلیج فارس ترکیه همچنان با اقدامات آمریکا در منطقه از جمله؛ ایجاد منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق، روند صلح اعراب و رژیم صهیونیستی و گسترش روابط با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز همراهی و نقش آفرینی کرد. در داخل ترکیه با این سیاست تورگوت اوزال مخالفت های جدی صورت گرفت. استفاده آمریکا از پایگاههای نظامی ترکیه برای بمباران عراق در سال ۱۹۹۱ منجر به تظاهرات ضد جنگ در چند شهر ترکیه شد. با این وجود تا ژانویه ۱۹۹۵ نخبگان سیاسی ترکیه به این نتیجه رسیده اند که در حال حاضر برای حفظ امنیت ترکیه آلترناتیوی جز همراهی و اتحاد با آمریکا وجود ندارد.
روابط دو کشور بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه
حزب عدالت و توسعه در 14 آگوست 2001 میلادی وارد صحنه سیاسی ترکیه شد. این حزب خیلی سریع و در طول یک سال ساختار حزبی را تشکیل داده و در 3 نوامبر 2002 میلادی وارد عرصه رقابت های انتخاباتی شد و با کسب اکثریت آراء به عنوان حزب حاکم وارد پارلمان شد و به موضوع "دولت ائتلافی" که از سال 1991 میلادی آغاز شده بود، پایان داد. با روی کار آمدن این حزب سیاست خارجی ترکیه دچار تغییر اساسی شد. به اعتقاد دولتمردان و سیاستگذاران ترکیه با پایان دوره جنگ سرد که در آن زمان اتحادهای نظامی و بلوک بندی های سیاسی عنصر اصلی تعیین کننده در روابط بین الملل بود، عصر جدیدی در روابط کشورها ایجاد شد. در عصر امروزی فاکتور مهم «اقتصاد» در ایجاد و گسترش روابط بین دولت ها و کشورها نقش بسیار زیادی ایفا می کند. به اعتقاد این حاکمان، ترکیه در مجاورت اروپا و آسیا، دریای مدیترانه، سیاه و خزر، شرق و غرب، شمال و جنوب، منطقه قفقاز، بالکان و خاورمیانه قرار دارد و با درک موقعیت کنونی نظام بین الملل می توان به عنوان یک وزنه قوی در جهت ایجاد ثبات - امنیت و توسعه اقتصادی منطقه در چارچوب نظام بین الملل نقش ایفا کرد. در سیاست خارجی جدید ترکیه، دیگر آمریکا تنها تأمین کننده امنیت ترکیه نیست بلکه قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای و البته قدرتهای نوظهور نیز میتواند در سیاست های راهبردی این کشور نقش آفرینی کند. به عبارتی دیگر ترکیه از این تاریخ به بعد سیاست و نگرش توأمان به شرق و غرب را در سر لوحه خود قرار داد.
اما با تنش های جدی بین ترکیه و آمریکا، واشنگتن هنوز ترکیه را یک متحد استراتژیک تلقی می کرد و با اقدامات حمایتگرانه سعی در حفظ این دوستی بود. واشنگتن درصدد بود تا از عضویت ترکیه در سازمان های بین المللی حمایت کند. عضویت در سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، سازمان امنیت و همکاری اروپا و جی ۲۰. از طرفی دیگر آمریکا از عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا حمایت کرد به طوری که حتی از طرف آنکارا با اتحادیه اروپا در این خصوص رایزنی های انجام می داد. در ادامه همکاری دو کشور در ژوئن ۲۰۰۸ آمریکا با ترکیه همکاری در خصوص استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای را آغاز کردند. در راستای این همکاری قرار شد انتقال فناوری، مواد، راکتورها و تحقیقات در یک دوره ۱۵ ساله برای استفاده از انرژی های پاک انجام گیرد.
جنگ با تروریسم
علیرغم تحولات بعد از جنگ سرد و تغییر سیاست خارجی ترکیه، آنکارا سعی کرد که همچنین به عنوان یک متحد نزدیک آمریکا باقی بماند. اما با حمله آمریکا به عراق در سال 2003 دولتمردان ترکیه در دو راهی سختی قرار گرفتند. واشنگتن از آنکارا خواست تا اجازه استفاده از پایگاههای نظامی و فضای این کشور برای حمله به عراق بدهد ولی این موضوع در پارلمان ترکیه رای نیاورد. این اقدام باعث خشم واشنگتن شد به طوری که یکی از مقامات آمریکا با لحن تهدیدآمیز گفت که روزی ترکیه تاوان این مخالفت را خواهد داد. دلیل مخالفت ترکیه با حمله آمریکا به عراق وجود اکراد در شمال عراق بود. زیرا به اعتقاد مقامات ترکیه و عراق این حمله میتواند یک انگیزه احتمالی برای اکراد در راستای استقلال خود از ترکیه، عراق و... و ایجاد یک کشور کرد در منطقه شود.
به اعتقاد صاحبنظران روابط بین الملل جایگاه و نقش آمریکا در عرصه و تحولات بین المللی در جهان رو به کاهش است و در دهه های آتی این واقعیت به طور ملموس خودش را نشان خواهد داد. از این رو در سال ۲۰۰۳ بوش پسر که با ادعای مبارزه با تروریسم و این که عراق دارای سلاح هسته ای است به این کشور حمله کرد، به اعتقاد آنها هدف آمریکا افزایش و تثبیت نفوذ در منطقه بود. این جنگ ویرانگر نه تنها باعث سلطه آمریکا بر منطقه نشد بلکه نفوذ خود در میان کشورهای متحد مثل ترکیه نیز کاسته شد.
طبق گزارشی که وزارت امور خارجه آمریکا در سال ۲۰۰۹ منتشر کرد "مبارزه با تروریسم" عنصر اصلی در همکاری استراتژیک ترکیه و آمریکا بود اما دولتمردان ترکیه به ادعای مبارزه با تروریسم با تردید نگاه می کنند. آنها معتقد هستند که واشنگتن از طرفی به نیروهای پ.ک.ک کمک های تسلیحاتی، آموزشی و... می کند و از طرف دیگر شعار مبارزه با تروریسم سر میدهد. آنکارا در خصوص بی ثباتی در عراق به دلیل وجود جمعیت اکراد در شمال این کشور همواره با احتیاط برخورد کرده است و دلیل این امر اقدامات تروریستی گروه پ.ک.ک در داخل ترکیه است. از این رو ترکیه از تحرکات و اقدامات مداخله گرانه آمریکا همواره نگران بوده و به آمریکا فشار وارد می کرد تا اردوگاه های آموزش نظامی اکراد در شمال عراق را ببندد. در ۱۷ اکتبر ۲۰۰۷ پارلمان ترکیه به دولت اجازه داد تا برای مقابله با اقدامات تروریستی پ.ک.ک در شمال عراق نیروهای نظامی خود را به این منطقه اعزام کند. این امر با مخالفت جورج بوش رئیس جمهور وقت آمریکا مواجه شد. وی اظهار داشت که" باور ندارد که منافع ترکیه در گسیل نیروهای نظامی به عراق باشد" اما این اظهارات مقامات آمریکایی، دولتمردان ترکیه را دلگرم نکرد، زیرا برای آنها حمایت واشنگتن از گروه تروریستی پ.ک.ک کاملا واضح است. حمایت آمریکا از اکراد در بحران سوریه بیشتر ترکیه را به یقین رساند که واشنگتن سودایی در سر دارد. این نگرانی هنگامی افزایش یافت که فرماندهی نظامی آمریکا با فروش موشک های پاتریوت به ترکیه مخالفت کرد و علاوه بر این هیچ گونه نقش ترکیه در نبرد موصل و الرقه را نپذیرفت و در این خصوص نقش اصلی را به کُردها بخشید و پشتیبانی زمینی و هوایی را برای آنان فراهم ساخت. به عقیده رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، این موضع حمایت جویانه آمریکا از کُردها به مثابه خنجری از پشت است و بر این اساس بود که در صدد برآمد برای خرید سامانه موشکی اس400 به سمت روسیه گرایش پیدا کند و قسط اول آن را نیز پرداخته است تا جدیت خود را در این خصوص نشان دهد اما این اقدام تسلیحاتی ترکیه که موجب خشم پنهان آمریکا شد، واشنگتن را به فروش موشک‌های پاتریوت به آنکارا وانداشت.
روابط دو کشور در حال حاضر
با روی کار آمدن اوباما روابط دو کشور دچار تغییرات محسوسی شد. اوباما نخستین سفر رسمی خود را به ترکیه در ۶ و ۷ آوریل سال ۲۰۰۹ به آنکارا و استانبول انجام داد. در این سفر اوباما از ترکیه خواست تا موضوع ارامنه را حل و فصل کند. اوباما در این سفر اظهار داشت که "ما تنها شرکای استراتژیک نیستیم بلکه یک الگوی همکاری هستیم". در ۲۲ آوریل ۲۰۰۹ مدت کمی بعد از سفر اوباما به ترکیه، ارمنستان و ترکیه نقشه راهی برای بهبود روابط خود ترسیم کردند. در دور دوم ریاست جمهوری اوباما بحران سوریه و اقدامات نگران کننده واشنگتن در سوریه فضای منطقه را با بحران جدی امنیتی روبرو کرد. به اعتقاد مقامات ترکیه اوباما در سوریه به دنبال تعیین منطقه پرواز ممنوع نبود ولی در عوض نیروهای گروه تروریستی پ.ک.ک را به نام پ.ی.د تقویت کرده در زمان اوباما اولین محموله تسلیحاتی آمریکا به نیروهای کرد در اواخر سال ۲۰۱۴ انجام شد. با آغاز عملیات زیتون برای پاکسازی نقاط مرزی ترکیه و سوریه نیروهای تروریستی آمریکا اعلام کرد که نیروی نظامی تعداد ۳۰ هزار نفر متشکل از نیروهای پ.ک.ک را در مرز ترکیه و سوریه تشکیل خواهد داد. به اعتقاد مقامات ترکیه با روی کار آمدن دولت ترامپ و بویژه حضور رکس تیلرسون در وزارت امورخارجه روزنه ای برای نرم شدن رفتارهای سیاسی آمریکا در منطقه و مخصوصا در قبال ترکیه نسبت به چهار سال گذشته ایجاد شد. اما این امید زیاد دوام نیاورد و تیلرسون برکنار شد.
کودتای نافرجام ترکیه
در جولای ۲۰۱۶ کودتایی توسط ارتش ترکیه رخ داد که با آمدن مردم به خیابان ها ناکام ماند. ترکیه، آمریکا را به دخالت در کودتا متهم کرد. پس از این کودتا در روابط آمریکا و ترکیه شکاف بیشتر شد. "بن علی ییلدیریم"، نخست وزیر ترکیه، در سرزنش آشکاری از آمریکا گفته بود: "من هیچ کشوری را نمی‌بینم که پشت این مرد (گولن) بایستد. کشوری که حامی سرکرده یک گروه تروریستی است، متحد ترکیه به حساب نمی آید." آنکارا از واشنگتن رسما خواست تا فتح ا... گولن که به گفته مقامات ترکیه مغز متفکر این کودتا بود و در ایالت پنسیلوانیای آمریکا ساکن است به ترکیه تحویل دهد. اما جان کری، وزیر خارجه آمریکا در خلال صحبت‌هایش در بروکسل از همتای ترکیه‌ای خود خواسته بود شواهدی در خصوص دست داشتن گولن در این کودتا ارائه دهد. کری در ادامه گفت: متهم کردن آمریکا به حمایت از گولن میتواند روابط دو کشور را خدشه‌دار کند. اردوغان رئیس جمهور ترکیه در ۲۹ جولای ۲۰۱۶ در یک سخنرانی "جوزف وتل" فرمانده ستاد مرکزی آمریکا را به دست داشتن در کودتای علیه ترکیه متهم کرد. روزنامه ینی شفق چاپ ترکیه نیز که نزدیک به دولت است ادعا کرد که "جان اف کمپل" فرمانده پیشین نیروهای ناتو در افغانستان طراح اصلی این کودتا بوده است.
بازداشت اندرو برانسون آغاز رویارویی جدی بین ترکیه و آمریکا
اول آگوست ۲۰۱۸ وزارت خزانه داری آمریکا تحریم هایی را علیه برخی از مقامات دولت ترکیه که در بازداشت اندرو برانسون دخیل بودند را صادر کرد. برانسون از طرف دولت ترکیه متهم به جاسوسی و اقدام تروریستی شد. این اقدام کاخ سفید باعث خشم مقامات ترکیه شد. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در این خصوص گفت: آمریکا یک شریک استراتژیک ناتو را با یک کشیش عوض کرده است. وی همچنین افزود: رفتار آمریکا باعث خواهد شد که ما به دنبال دوستان و متحدان تازه ای باشیم. ابراهیم کالین سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه نیز در توییتر خود نوشت: آمریکا ترکیه را از دست می دهد و افکار عمومی ترکیه علیه آمریکا هست. این اقدام آمریکا حتی در داخل نیز مورد انتقاد قرار گرفت. به طوری که "دانیل گلاسر" یکی از مقامات وزارت خزانه داری سابق دولت اوباما در این زمینه گفت: من قطعا اولین بار است که می بینم که آمریکا یک عضو ناتو را تحریم می کند. مقامات ترکیه نیز به مقابله به مثل با تحریم های آمریکا برخاستند و از مردم خواستند دلارهای خود را روانه بازار کنند. از اقدامات تلافی جویانه آنکارا در استان اوشاک ترکیه تبلیغات دیجیتالی در بستر رسانه های اجتماعی همچون، فیسبوک، گوگل، اینستاگرام و یوتیوب متوقف شد. از طرف دیگر ترکیه اظهار داشت که با افزایش تعرفه های فولاد و آلومینیوم توسط آمریکا مقابله به مثل خواهد کرد. علاوه بر این اردوغان رئیس جمهور ترکیه گفت که ترکیه محصولات الکترونیکی از جمله اپل را تحریم خواهد کرد.
نتیجه گیری
روابط ترکیه و آمریکا که از دهه 40 میلادی آغاز شده در تمام سطوح سیاسی-امنیتی، اقتصادی تاکنون تداوم داشته است. اما این روابط همواره با توجه به تحولات منطقه ای دارای فراز و نشیب بوده است. برای واکاوی روابط دو کشور لاجرم باید در دو مقطع قبل و بعد از جنگ سرد مورد بررسی قرار گیرد. در طی جنگ سرد دو کشور که در بلوک غرب و عضو ناتو بودند، روابط استراتژیکی بین آنها حاکم بود. اما با پایان جنگ سرد و روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه تغییرات عمده ای در سیاست های راهبردی آنکارا ایجاد شد. این حزب نگرش توامان شرق و غرب را نیز در دستور سیاست خارجی خود قرار داد. اما این تغییر نگرش با سیاست منطقه ای واشنگتن همخوانی نداشت. از این دوره به بعد روابط دو کشور آرام آرام رو به سردی گرایید و با بروز برخی از تحولات منطقه ای این روند تندتر شد. نقطه عطف بروز اختلاف جدی بین آنکارا و واشنگتن را باید در سال 2003 و درخواست آمریکا برای استفاده از پایگاه های نظامی و فضای ترکیه در حمله به عراق دانست.
پارلمان ترکیه با این درخواست آمریکا مخالفت کرد. زیرا آنکار شدیدا نگران بود که این حمله باعث تقویت گروه تروریستی پ.ک.ک در ترکیه و عراق شود. با بروز بحران سوریه آمریکا از اکراد پ.ک.ک و پ.ی.د رسما حمایت کرد. به اعتقاد مقامات ترکیه در دوره اوباما اولین محموله تسلیحاتی آمریکا به نیروهای کرد در اواخر سال ۲۰۱۴ انجام شد. با آغاز عملیات زیتون برای پاکسازی نقاط مرزی ترکیه و سوریه از نیروهای تروریستی، آمریکا اعلام کرد که نیروی نظامی تعداد ۳۰ هزار نفر متشکل از نیروهای پ.ک.ک را در مرز ترکیه و سوریه تشکیل خواهد داد. این عوامل موجب نگرانی جدی آنکارا شد. حمایت آمریکا از تروریست ها در منطقه باعث شد که مردم منطقه بویژه ترکیه نسبت به آمریکا نگرش منفی داشته باشند. یک نظرسنجی در سال ۲۰۱۷ توسط مرکز تحقیقاتی پیو انجام شد که نشان می دهد ۷۹ درصد از مردم ترکیه نسبت به آمریکا دید منفی دارند. و تنها ۱8 درصد از آنها نگرش مثبت دارند. نظرسنجی دیگری از این مرکز نشان میدهد که ۸۲ درصد از مردم ترکیه به رئیس جمهور فعلی آمریکا اعتماد ندارند.
کارشناسان مطالعات ترکیه معتقد هستند جنگ اقتصادی آمریکا علیه ترکیه با دو هدف عمده صورت گرفته است:
هدف اول تنبیه آنکارا برای مقاومت و تقابل با منافع واشنگتن است که از سال 2003 شروع شده و تاکنون ادامه دارد. هدف دوم بخاطر عدم همراهی ترکیه با تحریم های اقتصادی علیه ایران است. ترکیه در تحریم دور اول ایران نیز برای دور زدن تحریم ها همکاری داشته است. در سال ۲۰۱۰ که آمریکا تحریم های اقتصادی خود را علیه ایران اعمال کرد از کشورها به ویژه ترکیه خواست که به تحریم علیه ایران به پیوندند. اما ترکیه مخالف این اقدام واشنگتن بود. آمریکا از ترکیه خواسته بود که اگر به ائتلاف تحریم های اقتصادی علیه ایران پیوندد فروش تسلیحاتی خود را متوقف خواهد کرد.
پژوهش خبری // پژوهشگر: رحیم خجسته