موضوع جمعیت و مباحث جمعیتی از موضوعات مهم است که تقریبا همه کشورهای جهان در این خصوص دارای برنامه ها و سیاست های مختلفی هستند.
چکیده مصاحبه پژوهشی:
- سیاستهای جمعیتی نیاز حال و آینده کشور است؛ ما باید از دهه 70 نسبت به اصلاح سیاست های جمعیتی اقدام می‌کردیم.
- موضوع جمعیت و مباحث جمعیتی از موضوعات مهم است که تقریبا همه کشورهای جهان در این خصوص دارای برنامه ها و سیاست های مختلفی هستند.
- قریب به اتفاق کشورهای اروپایی که کاهش شدید نرخ باروری و خطر سالمندی را با آن روبرو هستند؛ سیاست های مشوق افزایش نرخ باروری و افزایش جمعیت را در دستور کارشان قرار دادند.
- در برنامه اول توسعه، هدف گذاری شد که نرخ باروری کل از 5/ 6 فرزند به ازای هر زن به عدد 4 و نرخ رشد جمعیت از 2 / 3 به 3 / 2 در سال 1390 برسد.
- در سال 1370 یعنی 20 سال زودتر به هدف سال 1390 در نرخ باروری و رشد جمعیت رسیدیم. در سالهای بعد هم نرخ باروری کاهش پیدا می کند و به زیر 7/ 1 تا 8/ 1 میرسد.
- ما تغییرات اندکی را در نرخ باروری در سالهای اخیر داشته ایم و با مقداری افزایش به سمت 8 / 1 یا 9/ 1 رسيده ايم.
- بصورت نسبی نشانه هایی از اصلاح سیاست های جمعیتی را که مورد تاکید همه مسئولان عالی کشور است می بینیم؛ اما مطلوب نيست.
- افزایش مرخصی زايمان، از 6 ماه به 9 ماه کماکان با مشکلات جدی مواجه است.
پژوهش خبری صدا وسیما: فردای کشور به جوان ها احتیاج دارد و یکی از امکانات و ظرفیّت های مهم، موج جمعیتی است. سياست تحديد نسل غربي ها گريبان خود آنها را گرفته است؛ و غربي مي خواهند کشورهای اسلامی از جمعیّت های زیاد و جوان های فعّال و انسانهای کارآمد برخوردار نباشند. یکی از موانعی که موجب شده از این ظرفیّت ها استفاده نکنیم، اعتماد کردن به نسخه‌ی بیگانگان بوده است. سیاست جمعیّتی غربی‌ها: «فرزند کمتر، زندگی بهتر»، سیاستي اروپایی غربی است؛ که خود غربي ها به آن عمل کردند و امروز دچار مشکلند؛ جایزه میدهند که خانواده‌ها فرزنددار بشوند؛ و می خواهند عقب‌ماندگی را، جبران کنند و فایده هم ندارد.[1] در مصاحبه پژوهشی با؛ جناب آقاي دکتر محمد اسحاقي، معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي موضوع « اجراي سیاستهای جمعیتی نیاز حال و آینده کشور؟!» را به بهانه 30 ارديبهشت: ابلاغ سياستهاي کلي جمعيت از سوي رهبر معظم انقلاب، با طرح سئوالات زير مورد بررسي و واکاوي قرار داديم:
پژوهش خبری : پيشينه جمعيت و مباحث جمعيتي در کشور چيست؟
دکترمحمد اسحاقي، معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: موضوع جمعیت و مباحث جمعیتی از موضوعات مهم است که ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی سیاسی و امنیتی دارد. و تقریبا همه کشورهای جهان در این خصوص دارای برنامه ها و سیاست های مختلفی هستند. در ایران قبل از انقلاب، علی رغم اینکه جمعیت از 18 میلیون شروع می شد؛ برنامه ها و تبلیغاتی که برای کاهش جمعيت داشته اند؛ منجر به کاهش جمعیت کشور در آن سالها شد؛ با وقوع انقلاب اسلامی این نگرش ها عوض و اصلاح شد. به همین خاطر ما با رشد نرخ باروری و رشد جمعیت مواجه شديم؛ بعد از پایان جنگ تحمیلی، در برنامه اول توسعه: هدف گذاری میشود که نرخ باروری کل از 5 / 6 فرزند به ازای هر زن به عدد 4 ، و نرخ رشد جمعیت از 2 / 3 به 3 / 2 در سال 1390 برسد؛ در سال 1370، (یعنی 20 سال زودتر) به آن عدده اي در نظر گرفته شده برای نرخ باروری و همچنین رشد جمعیت رسیدیم؛ با این حال مسئولان و متوليان حوزه برنامه ریزی کشور، نگاهی به این تحولات و روندهای جمعیتی نداشتند، در سال 1371 با قانون دائمی تنظیم خانواده و تداوم کاهش نرخ باروری و رشد جمعیت و در سالهای بعد نيز با روش های مختلف تبلیغی، ترویجی و سیاستهای بهداشتی درمانی و جلوگیری، مواجه می شویم. ما از نرخ باروری کل نه تنها از عدد 4 فرزند براي هر زن، پایین تر آمدیم؛ نرخ رشدی که قرار بود به 3 / 2 برسد به زیر 3/ 1 در سال 1390 می رسد. در سالهای بعد هم نرخ باروری کاهش داشته و 7 / 1 یا 8 / 1 بوده است. اين در حالي است که هیچ کشوری نباید اجازه بدهد نرخ باروری از 1 / 2 کمتر بشود.
پژوهش خبری : هدف از ابلاغ سياست هاي کلي جمعيت چه بود؟
دکترمحمد اسحاقي معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: باید 20 سال پیش یعنی ابتدای دهه 70، نسبت به بازنگری سیاستهای جمعیتی اقدام می‌شد که این کار اتفاق نیفتاد تا در بررسی های جامعی که نسبت به وضعیت فرهنگی کشور انجام می‌گرفت؛ و در ذیل نقشه مهندسی فرهنگی و تحلیل وضعیت فرهنگی خانواده و موضوع جمعیت توجه ویژه ای به مباحث جمعیت شناختی شد و به همین خاطر مجموعه سیاست ها و اقداماتی برای اصلاح سیاست های جمعیتی در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، درمانی، آموزشی و همچنین اداری مورد توجه قرار می گیرد و حمایت ها و مشوق هایی در آنجا در نظر گرفته میشود؛ تا ما بتوانیم نسبت به اصلاح روندهای جمعیتی که مخاطره آمیز است و کشور را به سرعت به سمت سالمندی می برد و نیروی کار جوان را از دست می دهیم تدبیر لازم صورت بگیرد. بعد از این جریان در شورای عالی انقلاب فرهنگی بیش از 6 جلسه به موضوعات جمعیتی و اصلاح سیاستهای جمعیتی پرداخته میشود و پس از آنهم این سیاست ها خدمت مقام معظم رهبری ارائه می شود و ایشان هم ضمن تایید این سیاست ها و برنامه ها، رهنمودهایی را برای پیگیری امر داده اند و نهایتا سیاست های کلی که در مجمع تشخیص مصلحت برای کشور تدوین میشود و در حقیقت نقشه راه کشور را در دهه های آينده مشخص می کند؛ در 30 اردیبهشت ابلاغ میشود. می توان گفت فصل جدیدی از سیاست های جمعیتی در کشور را شاهد هستیم.
پژوهش خبری : آيا کشورهاي ديگر نسبت به اصلاح سياست هاي جمعيتي اقداماتي انجام دادهاند؟
دکترمحمد اسحاقي، معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: همه کشورهای جهان که با کاهش نرخ باروری مواجه شدند؛ به سرعت نسبت به اصلاح سیاست های جمعیتی خودشان اقدام کرده اند و الان میشود گفت قریب به اتفاق کشورهای اروپایی که کاهش شدید نرخ باروری را حس کرده اند و با خطر سالمندی روبرو هستند؛ سیاست های مشوق افزایش نرخ باروری و افزایش جمعیت را در دستور کارشان قرار دادند و ما هم یکی از آن کشورها هستیم که باید بیش از این نسبت به اصلاح سیاست ها اقدام می‌کردیم.
پژوهش خبری : نرخ باروري در سالهاي اخير چگونه بوده است؟
دکترمحمد اسحاقي معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: ما تغییرات اندکی را در نرخ باروری در سالهای اخیر داشته ایم. یعنی آن روند کاهشی شدید که نرخ باروری کل به سمت 7 / 1 در حال حرکت بود؛ الان با مقداری افزایش به سمت 8 / 1 یا 9 /1 هم آمده ایم. لازم است این ارزیابی ها خیلی دقیق تر صورت گیرد. و واقع‌بینانه‌تر مسائل آماری را که در سیاستهای کشور تاثیرگذار است توسط نهادهای مسئول این کار حتما صورت بگیرد.
پژوهش خبری : سياست هاي جمعيتي چقدر موثر بوده است؟
دکترمحمد اسحاقي، معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: واقعیت این است که سیاستهای جمعیتی در دوره زمانی طولانی مدتی تاثیر خود را خواهند گذاشت و اتفاقا این سیاستها برای دراز مدت است؛ همین که اصلاح نگرش مردم و آگاهی های مردم، رویکرد مردم و باور مردم به بحث فرزندآوری تغییر پیدا کند؛ ازدواج ها به هنگام صورت گیرد. از تاخیر در فرزندآوری کاسته شود. مخاطراتی که برای زوجین بوجود می آورد؛ با توجه به اینکه ما تقریبا نزدیک به 20درصد زوج‌ها با ناباروری اولیه مواجه هستند؛ ما مشکل ناباروری را در کشور در سطح بالایی داریم. در زمان کوتاه تر و جوانی اگر ازدواج کنند؛ اگر به مشکل ناباروری بربخورند با پیشرفت هایی که در فن آوری های پزشکی و راه های درمانی داریم؛ بسیاری از این بیماریها با اندک توجهی درمان میشود ولی اگر سن بالاتر برود؛ ما با مشکلات جدیتری برای درمان ناباروری مواجه می شویم؛ اگر این سیاستهای آموزشی، ترویجی، تبیيني و اصلاح آگاهی ها و باورها و نگرش های مردم به خصوص زوجین جوان تغییر پیدا کند؛ آگاهی های کافی داده شود از ابعاد سلامت جسمانی و روحی و روانی و نقشی که فرزند در خانواده می تواند داشته باشد؛ بقاء نسل و آینده را می تواند داشته باشد. از ابعاد ملی و اجتماعی هم نگاه کنیم تا این تغییر باورها صورت بگیرد و به رفتار مناسب منجر شود. زمان طولانی را نیاز داریم و حداقل 2 دهه برای اصلاح این سیاستها و تاثیرگذاری آنها ما باید وقت بگذاریم؛ مشروط به اینکه از همین الان همه ابعاد سیاست های جمعیتی را به آن توجه کنیم و به عنوان یک موضوع استراتژیک دیده شود که متاسفانه هنوز در بخشی از دستگاهها و نهادهای مسئول ما این نگاه استراتژیک و نگاه به آینده را نمی‌بینیم.
پژوهش خبری : چشم انداز سياست هاي جمعيتي چيست؟
دکترمحمد اسحاقي معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: اینکه ما بخواهیم برای افزایش نرخ باروری عدد و رقم، یا زمان خاصی را بگوییم یک مقدار زود است. مضافا اینکه نرخ باروری جایگزینی که 1 / 2 است در سطح بین الملل در کشور ما حتما باید بالاتر از این باشد. یعنی ما حداقل را باید 1/ 2 بگیریم و بین 1/ 2 تا 5 / 2 باید هدف گذاری کنیم. چون کشور ما در معرض بسیاری از مخاطرات است؛ و به همین دلیل حوادث طبیعی رخ که میدهد؛ مرگ و میرها که افزایش پیدا می کند. نرخ ناباروری که وجود دارد حتما هدف اولیه ما باید بالاتر از 1/ 2 و تقریبا 5 / 2 قرار بگیرد؛ در طرحی هم که به مجلس شورای اسلامی ارائه شد. نرخ باروری ما باید تا 1404 به 5 / 2 برسد. اگر نسبت به اجرای این سیاست ها که کاملا علمی و منطقی و با بهره گرفتن از تجربه های جهانی است؛ توجه و اهتمام کافی شود امید داریم که در این دوره زمانی بتوانیم به 5 / 2 نزدیک شویم؛ در غیر این صورت با توجه به اینکه موج های جمعیتی و فرصت پنجره جمعیتی که ما الان در آن هستیم و در حقیقت جمعیت جوان ما همچنان بخش عمده ای از جمعیت ما را تشکیل میدهد بعدا به مشکل باروری ، جمعیت و جایگزینی هم برخواهیم خورد.
پژوهش خبری : جوانان چه مشکلاتي را بر سر راه فرزندآوري دارند؟
دکترمحمد اسحاقي، معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: مسائل جمعیتی و مسائل اجتماعی چند بعدی هستند. یعنی هم مسائل فرهنگی، باورها، نگرش ها و سبک زندگی، در آنها تاثیر دارد و همچنین نوع سیاس تها و برنامه ها که در حوزه اقتصاد شکل می‌گیرد؛ موضوعی مثل بحث اشتغال جوانان و همچنین بحث مسکن و رفاه اقتصادی بخشی از جامعه، اگر مشکل اقتصادی و شغل و اشتغال آنها تامین شود حتما در سن مناسبتری ازدواج می کنند. و می‌دانید که میانگین ازدواج در کشور ما در حال افزایش است؛ بخاطر مسائل چند بعدی، موضوع فردگرایی و به خود بیشتر پرداختن و آینده را توجه نکردن که مسائل فرهنگی اجتماعی و سبک زندگي بخشی از آنها را تشکیل میدهد؛ بخشی از اینها مباحث درمانی و بهداشتي است.
پژوهش خبری : سیاست های کلي جمعيت چقدر محقق شده است؟
دکترمحمد اسحاقي، معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: سیاستهای جامعه جمعیتی باید به همه ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، درمانی، پزشکی، بهداشتی باید توجه کند که الحمدالله در سیاستهای کلی و همچنین سیاستها و راهبردهای مصوب شورای عالي انقلاب فرهنگی که به صورت لایحه بیش از 5 سال است که به مجلس شورای اسلامی داده شده و دیده شده است؛ اما متاسفانه تاکنون پیشرفت خوبی در زمینه طرح آن صورت نگرفته است، چون دولت لایحه ای نداده است؛ طرحی که در مجلس است از سال 90 -91 ، تاکنون که الان 97 است؛ علیرغم اینکه در کمیسیون های مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفت؛ هنوز در صحن مجلس مورد بحث قرار نگرفته است. تازه اگر تصویب شود باید آیین نامه های آن تهیه شود و بعد از آن در برنامه دستگاه ها بيايد؛ یک فرایندی را باید طی کند که ما اجرای این سیاست ها را ببینیم؛ آن وقت هم از ابعاد فرهنگی و اجتماعی ما باید تغییراتی در برنامه های فرهنگی، دانشگاهها، مراکز آموزشی، پژوهشی، رسانه های عمومی و خانواده ها داشته باشیم؛ و هم از جهت زیرساخت های اقتصادی که مساله مهم هم فراهم کردن امکان اشتغال برای جوانان در سن مناسب ازدواج است.
پژوهش خبری : فرهنگ سازي براي سياست هاي کلي جمعيت در چه مرحلهاي است؟
دکترمحمد اسحاقي معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: بخش هایی از سیاست ها در بعد مباحث فرهنگی، اجتماعی اقداماتی صورت گرفت؛ موضوع جمعیت برای گروه های مختلف مرجع و همچنین خانواده ها، جوانان در مراکز مختلف برای مسئولین در دولت، کمیسیون های مختلف مجلس، ائمه محترم جمعه و جماعات و سایر مجامع تخصصی گزارش هایی داده شد و نسبت به تغییر نگرش ها و افزایش آگاهی آنها صورت گرفت. در سطوح مختلف مدیریتی این گزارش ها و اصلاح نگرش ها صورت گرفت. هرچند باز هم مواجه هستیم با گروه هايی از مسئولین و مدیران که هنوز به ضرورت و اهمیت و الزام به تغییر سیاست های جمعیتی پی نبرده اند.
پژوهش خبری : طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده به کجا انجاميد؟
دکترمحمد اسحاقي، معاون برنامه ريزي و هماهنگي دبيرخانه شوراي انقلاب فرهنگي: طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده تهیه شده، یک کار مهمی صورت گرفت که اکنون در دستور بررسی و تصویب مجلس است که باید تسریع شود. بعضی از دستگاههای اجرایی مثل وزارت بهداشت، اقداماتی را برای اصلاح کارها انجام دادند. بحث زایمان طبیعی و ترویج آن گام ها و کارهای خوبی صورت گرفته است. الان زایمان طبیعی در بیمارستانهای دولتی بصورت رایگان صورت می گیرد. ولی همچنان ما نرخ زایمان های سزارین و غیر طبیعی در حال انجام است. که یکی از عوامل کاهش فرزندآوری انجام سزارین است که معمولا فرزند دوم به بعد با مشکلات عدیده ای مواجه خواهد شد. محدودیت های بیمه برای فرزند چهارم به بعد، بعضی از سرفصل‌های درسی در دانشگاهها برای تغییر نگرش‌ها عوض شده است. رسانه‌ها همچون رسانه صدا و سیما برنامه‌های خوبی در این حوزه انجام دادهاند؛ ولی بخشی از دستگاهها و نهادها کماکان با سیاست های جمعیتی هنوز نتوانسته اند رابطه و پیوند خوبی برقرار کنند. ما رشد جمعیتی که داریم در حال کاهش است. باروری هم باید افزایش پیدا کند. ما چون رشد متوازن اقتصادي نداریم با این مشکلات مواجه هستیم. در بخش های مربوط به برخی از آیین نامه ها که در وزارتین علوم و بهداشت باید صورت بگیرد: برای مادران دانشجو، کاری صورت نگرفته است. کار سختی هم نیست که امکان فرصت تحصیل بیشتری را برای دانشجویان خانمی که دارای فرزند هستند در نظر می گیرند؛ اینها مشوق هایی است که خانم هم بتواند درس بخواند. هم ازدواج کند؛ هم بتواند فرزند بیاورد؛ ولی نظام آموزشی ما هنوز نتوانسته خودش را بصورت عملی دوستدار خانواده و جمعیت نشان دهد. یا نظام اشتغال ما به همین صورت نتوانسته خودش را دوستدار خانواده و فرزندآوری قلمداد کند. و با اصلاح سیاستها و آیین نامهها و شیوه نامه ها بتواند نسبت به تامین زیرساخت های آسایش و راحتی خانم هایی که فرزند دارند یا پدرانی که می توانند فرصت بیشتری را برای کمک به خانواده داشته باشند فراهم کند. نظام اشتغال ما هم کماکان دوستدار خانواده و جمعیت و فرزندداري خودش را نشان نداده است. برخی از سیاست های مربوط به بهداشت و ارائه تسهیلات مناسب برای مادران برای دوران باردهي و شیردهی و پوشش بیمه های مربوط به هزینه های زایمان و درمان ناباروی بصورت جزیی صورت گرفته که این بخش هم نیاز به جدیت مسئولین کشور داریم. بحث مربوط به افزایش مرخصی از 6 ماه به 9 ماه کماکان با مشکلات جدی در این عرصه مواجه هستيم که در حقیقت می شود گفت ما بصورت نسبی نشانه هایی از اصلاح سیاست های جمعیتی را که مورد تاکید همه مسئولان عالی کشور است می بینیم؛ ولی آن چنان که شایسته و بایسته است می توانیم بصورت روشن و واضح بگوییم که آن چنان که جمعیت برای آینده کشور اهمیت دارد اهتمام کافی به آن ورزیده نشده است.
کلام آخر
سیاستهای جمعیتی نیاز حال و آینده کشور است؛ ما باید از دهه 70 نسبت به اصلاح سیاستهای جمعیتی اقدام می‌کردیم. سیاستهای جمعیتی هم به رفاه فرد، خانواده و جامعه میاندیشد؛ ابعاد و ویژگی‌های جمعیتی به گونه ای است که باید هم مسائل اقتصادی و هم مسائل فرهنگی و هم مسائل مربوط به بهداشت، درمان و آموزش در آن دیده شود. یعنی همه نیازهایی که یک جامعه سالم دارد. باید به آن توجه شود؛ در کنار همه این ابعاد، ابعاد سیاسی و امنیتی هم خیلی مهم است. یک جامعه مانند یک خانواده است. که برای حفظ و بقای خودش باید حتما تلاش کنند. و اگر بخواهد جامعه ای نباشد هر چند شما هر میزان رفاه هم داشته باشي. اگر جمعیتی نباشد جامعه ای در معرض زوال قرار بگیرد. در حقیقت ارزش و فایدهای نخواهد گذاشت. مهمترین سرمایه یک جامعه هم نیروی انسانی است. بتواند رفاه را به دنبال بیاورد. و بتواند اقتصاد پویا و مولدی را داشته باشد و از هر جهت بتواند پویا باشد. و این شایسته ایران اسلامی و مردم این سرزمین هست.
پژوهش خبری // مهدی ناجی
--------------------
[1] - بیانات رهبر معظم انقلاب در حرم مطهر رضوی در تاریخ 1397.01.01