- فضای مجازی، به عنوان فضای دومی از زندگی واقعی است که مانند فضای واقعی، نیازمند حفظ حریم اشخاص است.

- زندگی در فضای مجازی ادامه زندگی در فضای واقعی است بنابراین اهمیت حفظ حریم خصوصی در این فضا اگر بیشتر از اهمیتش در فضای واقعی نباشد قطعا کمتر نخواهد بود.

- یکی از علل نقض حریم خصوصی در فضای مجازی در ایران نبود شناخت درست تکنولوژی و مختصات آن، ناآشنایی با ظرفیت ایمنی و امنیتی هر یک از نرم افزارها و برنامه ها، فقدان سواد رسانه ای و اطلاعاتی و سواد فناوری اندک کاربران است.

- در بیشتر موارد خود کاربران در فضای مجازی، زمینه را برای نقض حریم خصوصی خود فراهم می کنند.

-با توسعه هر چه بیشتر فضای مجازی حریم خصوصی افراد نیز بطور روزافزون در حال عمومی شدن است بدون اینکه فرد حساسیتی نسبت به آن نشان دهد.

- در کشور ما مردم از قوانین و مقررات زیستن در فضای مجازی اطلاع چندانی ندارند.

پژوهش خبری صدا وسیما: فضای مجازی، به عنوان فضای دومی از زندگی واقعی است که مانند فضای واقعی، نیازمند حفظ حریم اشخاص است. حفظ این حریم برخاسته از فرهنگ، همان‌گونه که در فضای واقعی، از عوامل متعددی مانند عرف، شرع، سطح تحصیلات و غیره ناشی می‌شود، در فضای مجازی نیز از همین عوامل تاثیر پذیرفته و بر همین عوامل نیز تاثیر می‌گذارد. بنابراین می توان گفت حفظ حریم خصوصی اشخاص یکی از بسترهای پر اهمیت در فضای مجازی است. این حریم، از جمله مهم ترین حقوق فردی است که محترم و مصون از تعرض است. اما نقض حریم خصوصی و حفظ امنیت و سلامت کاربر در جامعه ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است. انسان به حکم طبیعت و سرشت باید در تمامی مراتب زندگی دارای حریم خصوصی باشد و از آن صیانت نماید؛ در مقابل هر فرد بایستی نسبت به صیانت و رعایت حریم خصوصی سایرین نیز مسئول باشد.

در این زمینه این سوال مطرح است که آیا شهروندان فضای مجازی، حریم خصوصی در این فضا را آنچنان که باید و شاید می شناسند که بواسطه حفظ آن حریم، فعالیت در فضای مجازی برای همه آرامش بخش شود؟

فضای مجازی کجاست؟

فضای مجازی محیطی است که به همت رایانه‌ها از اواسط دهه 1990 در جهان و ایران پدیدار شد و در کمتر از دو دهه گسترش چشمگیری یافت. حضور همه جانبه، گستره وسیع دامنه ارتباطات و اطلاعات، دسترسی و حضور آزادانه و فاقد نظارت اجتماعی زندگی واقعی، استفاده و حضور همه جایی و در هر زمانی، گمنامی در این فضا و ایجاد هویت دلخواه و مورد علاقه از ویژگی ­های این فضا است.[1]

حریم خصوصی کجاست؟[2]

به طور کلی در علم روان‌شناسی، حدود‌ حریم خصوصی به دو بخش تقسیم می‌شود:

1-حریم فیزیکی: فضای حریم خصوصی بدن انسان به اندازه طول یک دست است. به این معنا که اگر ما سر و یا بدن خودمان را از این فاصله به فرد دیگری نزدیک‌تر کنیم وارد حریم خصوصی فیزیکی او شده‌ایم.

2ـ حریم روانی: شامل موارد زیر است:

الف- اطلاعات شخصی مربوط به زندگی خصوصی و خانوادگی.

ب- افکار، نظرات و عقاید شخصی: که شامل دین و مذهب، نژاد، ملیت، فرهنگ و شیوه زندگی است و نباید مورد سوال و تحقیق قرار گیرد.

ج- احساسات: سوال کردن، مداخله و اعمال سلیقه در زمینه احساسات و تمایلات افراد نیز تعرض به حریم خصوصی دیگران محسوب می‌شود. 

حریم خصوصی از نگاه حقوقی به حوزه­ای از حیات افراد اطلاق می­شود که خصوصی و تعرض ناپذیر است.[3]

آیا کاربران فضای مجازی، حریم خصوصی در این فضا را آنچنان که باید و شاید می شناسند که بواسطه حفظ آن حریم، فعالیت در فضای مجازی برای همه آرامش بخش شود؟

دکتر یوسف خجیر، پژوهشگر ارتباطات و رسانه های جدید و مدیر گروه ارتباطات دانشگاه سوره:[4] زندگی در فضای مجازی در عصر کنونی در امتداد زندگی واقعی است و تمامی شئونات زندگی واقعی را داراست. اگر چه در برخی موارد پایه های قانونی آن کمرنگ است یا هنوز شکل نگرفته است اما فضای مجازی تداوم زندگی واقعی در عصر فناوری اطلاعات است. با توجه به اینکه فضای مجازی مبتنی بر اطلاعات و فناوری اطلاعات است و دارای ویژگی هایی چون دسترسی بالا، دامنه و گستره جهانی، رویت ­پذیری بیشتر است بنابراین موضوع حریم خصوصی در فضای مجازی اهمیتی بیشتر از فضای واقعی دارد. در فضای مجازی دامنه محرمیت گسترده و رویت پذیری بسیار زیاد است. فضای مجازی پر از اطلاعات، پروفایل، تصاویر و فیلم ­های شخصی است که دارای محرمیت است. اگر با نگاه حقوق خصوصی به موضوع حریم خصوصی نگاه شود که دارای چهار بعد منازل، جسمانی، اطلاعاتی و ارتباطی است بی­شک اهمیت دو رکن آخر یعنی حریم خصوصی اطلاعاتی و حریم خصوصی ارتباطی بسیار زیاد است.

تعیین‌کننده حریم خصوصی، خود فرد است و اوست که تعیین می ­کند چه کسی و تا چه حدی بتواند وارد حریم خصوصی اش شود و به تعبیری خود کاربر حریم و حرمت فضای خصوصی خود را نگه می دارد. قانون و نهادهای قانونگذار و مجریه نیز حامی این حریم است. این که من اجازه دهم چه کسی به اطلاعات، پروفایل، تصاویر و .... من دسترسی داشته باشد با خود من است اما اگر این حریم نقض شد نهادهای قانونی در این زمینه باید حضور پیدا کنند. این عاملیت در فضای مجازی برخلاف فضای واقعی کمی متفاوت است. در فضای مجازی بخاطر گمنامی هویت و کاهش فشار اجتماعی و نظارت اجتماعی برخی افراد، خود را در فضای مجازی راحت­تر می بیند و دامنه حریم خصوصی خود را از افزایش می دهند. هر چقدر این دامنه افزایش یابد میزان سو استفاده از آن بیشتر می شود. علاوه بر این هک کردن و کلاهبرداری اطلاعاتی امکانی است که در فضای مجازی اتفاق می افتد و مصداق آن در فضای واقعی کمتر است.

حریم خصوصی در فضای مجازی در امتداد حریم خصوصی در فضای واقعی است و امری جدا و تازه نیست اما به دلیل قرابت و تجربه زیسته زیاد در فضای واقعی، ما نسبت به کم و کیف حریم خصوصی و دامنه آن اطلاع کافی و کامل داریم و خود را در مقابل تعرضات حفظ می کنیم، اما چون فضای مجازی امری تازه و جدید است و شناخت نسبت به آن اندک است، ابتلای به تعرض و تجاوز عمدی و غیر عمدی به حریم خصوصی بسیار زیاد است. یکی از علت های این امر در ایران عدم شناخت از تکنولوژی و مختصات آن، ناآشنایی با ظرفیت ایمنی و امنیتی هر یک از نرم افزارها و برنامه ها، فقدان سواد رسانه ای و اطلاعاتی و سواد فناوری اندک کاربران است.

بخشی از راهکار پیشگیری نقض حریم خصوصی، مربوط به فرد یا کاربر است. مهمترین راهکار به شناخت کاربر از فضای مجازی بر می­گردد. شناخت و افزایش سواد اطلاعاتی و رسانه ای، آشنایی دقیق با مختصات فضای مجازی و هر یک از اپلیکیشن‌های مورد استفاده، استفاده از تمامی طرفیت های امنیتی این نرم افزارها می تواند کمک شایان در حفظ حریم خصوصی افراد کند. در مقابل این خودسازی، نهادهای قانونی، اجرایی و نطارتی نیز باید در این زمینه حضور فعالانه و، کارمد و روزآمد داشته باشند، یعنی در حوزه قانونگذاری باید قوانین به روز و دقیقی متناسب با وضعیت جدید این حوزه داشته باشیم به نحوی که اکنون که در حال ورود به وب 3 هستیم قوانین و مقرارات ما هم بر همین اساس باشد. نه اینکه قوانین وب 1 را به وب 2 و وب 3 تعمیم دهیم. به همین اندازه نهادهای اجرایی و نطارتی باید ماهرانه، دقیق و سریع عمل کنند.

سمانه اسدی، روانشناس وکارشناس بهداشت روان:^[5] نقض حریم خصوصی در فضای مجازی یکی از مهم ترین مسائل روز جامعه ماست. خدمات شبکه های اجتماعی چنان کاربران را مشغول خود ساخته که کمتر به تهدیدات آن توجه می­ کنند. تسهیل ارتباطات میان‌فردی، گروهی و جمعی و ارسال و دریافت سریع اطلاعات بدون هزینه برای برخی از مخاطبان این شبکه ها، معجزه‌ای است که خطا، نقص و آسیب را در آن غیرممکن می‌دانند.

در دنیای مدرن افراد وارد فضایی می‌شوند که اطلاعاتشان از هیچ نوع دستبرد و تعدی در امان نیست که این وضع نقض حریم خصوصی در فضای مجازی را به یکی از مهم ترین مسائل جوامع تبدیل کرده است. در وهله اول هر فرد به تنهایی باید حافظ حریم شخصی خود در فضای مجازی باشد و اجازه سواستفاده به افراد دیگر را ندهد. ضعف شخصیتی، فقدان اطلاعات کافی در رابطه با فضای مجازی و عدم دقت در محافظت از اطلاعات شخصی و ... مواردی است که هر فرد را در نقض حریم شخصی اش یاری می کند. بسیاری افراد بدون رعایت مسائل امنیتی، خصوصی ترین اطلاعات خود را بر روی سیستم رایانه‌ای و یا حامل‌های داده نظیر فلش و کارتهای حافظه و تلفن همراه و سی دی و ... ذخیره نماید و به نوعی دست نقض کننده حریم خصوصی را در تعرض به آن باز می­گذارند و بدین ترتیب استعداد قربانی شدن در فضای مجازی را از خود نشان می دهند.

اپلیکیشن­ های فضای مجازی کاربران را ترغیب می‌کنند تا علایق و سلایق، اطلاعات محل زندگی، وضعیت تحصیل و کار خود را به اشتراک گذاشته و حتی اطلاعات مکانی و زمانی مربوط به تصاویر و فیلم‌های خود را نیز با استفاده از برچسب‌گذاری، به آن‌ها اضافه کنند. در چنین شرایطی، ممکن است کاربران به استفاده از خدمات شبکه اجتماعی عادت کرده و به مرور، اطلاعات فعالیت خود را در این شبکه‌ها افزایش داده و اطلاعات شخصی خود را هرچه بیشتر در آن‌ها به اشتراک بگذارند. پس از مدتی، نمایه کاربران شبکه‌های اجتماعی تبدیل به آلبومی کامل از متن، رویداد، تصویر و فیلم در مورد زندگی شخصی یا حرفه‌ای آن‌ها خواهد شد.

این حقیقت، قابل اغماض نیست که شبکه های اجتماعی یک مکان و فضای عمومی است. بنابراین اگر یک کاربر، حریم خصوصی خود را به درستی نشناسد و به دلیل ارتباط مداوم با دوستان واقعی خود در شبکه های اجتماعی، حضور افراد دیگر در فضای مجازی را فراموش کند، ممکن است اطلاعاتی را منتشر کند و اجازه مشاهده آن‌ها را به کسانی بدهد که در زندگی عادی هیچ‌گاه حاضر به انجام چنین کاری نباشد. تصور کنید که کسی یک نسخه از آلبوم شخصی و یا خانوادگی خود را به کتابخانه شهر خود امانت دهد!

با توسعه هر چه بیشتر فضای مجازی حریم خصوصی افراد نیز بطور روزافزون در حال عمومی شدن است بدون اینکه فرد حساسیتی نسبت به آن نشان دهد و یا حتی متوجه نقض حریم خصوصی خود شود. برخی معتقدند که در اینترنت امکان تفکیک حوزه خصوصی و حوزه عمومی وجود ندارد و با توجه به جهانی شدن باید انتظار داشت که در زندگی مجازی با عمومی شدن حریم خصوصی مواجه شویم! بنابراین با پیشرفت روز افزون زندگی بشری و نیاز اجتناب ناپذیر افراد به فضای مجازی نیازمند تجدید نظر در مفاهیم حریم خصوصی هستیم و این مساله ای بسیار جدی است. یکی از آسیب هایی که در فضای مجازی همواره در کمین افراد است، نقض حریم خصوصی افراد بوده هر چند که چنین مواردی تنها به فضای مجازی اختصاص نداشته و در فضای واقعی نیز شاهد مواردی از این دست هستیم، اما برخی ویژگی های فضای مجازی باعث می شود که در فضای وب، با موارد بیشتر و گسترده تری از نقض حریم خصوصی افراد، مواجه شویم.

فقدان اطلاعات کافی از محیط مجازی کارشناسان، فقدان اطلاعات کافی درباره محیط مجازی و بی‌دقتی در محافظت از داده‌ها را از مهم ترین دلایل قربانی شدن افراد در فضای مجازی می‌دانند. از سوی دیگر، باید به شرکت هایی اشاره کرد که یکی از منابع درآمدشان از طریق نقض حریم خصوصی یا استفاده از اطلاعات شخصی افراد به دست می آید. اغلب این موضوع با اطلاع قبلی افراد اتفاق می افتد. به این ترتیب که این شرکت‌ها با وضع برخی قواعد پیچیده به عنوان قواعد حریم خصوصی، به صورت ظاهری رضایت فرد را برای اقدام به نقض حریم خصوصی شان، کسب می کنند. ولی در باطن این امر به صورت کاملا ناآگاهانه اتفاق می‌افتد؛ چرا که بسیاری از افراد بدون خواندن قراردادهای طولانی شرکت‌ها دکمه قبول دارم را فشار می دهند و به این شرکت‌ها و یا افراد اجازه نقض حریم خصوصی خود را می دهند.

  کلام آخر

به نظر می رسد تربیت شهروندان از بدو تولد برای حضور در عرصه زندگی، شناخت حد و حدود، شناخت حریم خصوصی و حریم عمومی و ... در حد مطلوب ( اگر نگوییم در حد ایده آل) صورت می گیرد. در عصر کنونی که فضای مجازی نیز به زندگی اکثریت مطلق مردم اضافه شده است بنظر می رسد آموزش های لازم درباره زیستن در فضای مجازی به شهروندان آن داده نمی شود. شناخت سواد رسانه ای و ارتقای آن در میان شهروندان، آشنا ساختن شهروندان با مختصات فضای مجازی و هر یک از اپلیکیشن‌های مورد استفاده، آگاهی بخشی از تمامی طرفیت های امنیتی این نرم افزارها و بطور کلی آموزش چگونگی درست زیستن در این فضای جدید می تواند کمکی اجتناب ناپذیر در حفظ حریم خصوصی افراد تلقی شود و نهادهای قانونی، اجرایی و نطارتی نیز باید در این زمینه حضوری فعالانه و کارمد و روزآمد داشته باشند و همگام با ارتقای فناوری، قوانین مرتبط با آن نیز روزآمد شوند.

پژوهش خبری// مرتضی رکن آبادی

* منابع در آرشیو موجود است.