- در چشــم انداز بیست ساله کشور (1384-1404)، جمهوری اسلامی ایران کشوری توســعه ­یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین الملل تصویر شده است.

- مطابق با این چشم انداز، پیشرفت­ های فناوری نانو در ایران اســلامی تا سال 1404 با تاثیرگذاری در آبادانی کشــور و تولید ثروت، موجب بهبود زندگی مردم می ­شود.

- در ســال 2015 میلادی 6690 مقاله مرتبط با فناوری نانو توســط محققان ایرانی در WoS نمایه شد که معادل 72 / 4 درصد از کل مقالات نانوی منتشــر شــده در سال 2015 است.

پژوهش حبری صدا وسیما: در چشـم انداز بیست ساله کشور (1404-1384)، جمهوری اسلامی ایران کشوری توســعه ­یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین الملل تصویر شده است.[1] در دوره ده ساله اول توسعه فناوری نانو در کشور (1384-1404) برای حرکت در راستای این چشم انداز گام ­هایی برداشته شد و تمامی تلاش ­ها بر این پایه استوار بود که الگویی از حرکت علمی و جهادی هدفمند و برنامه­ ریزی شده ارائه شود. الگویی که مقام معظم رهبری بعد از بازدید از دستاوردهای کشور در فناوری نانو، مشـخصه­ های بارز و عوامل موفقیت آن را «وجود برنامه خوب»، «ثبات در مدیریت»، «اهتمام به فرهنگ سازی و گفتمان سازی»، «تمرکز یک مجموعه علاقه ­مند و دلسوز و بامعرفت به کار بر روی یک نقطه خاص» و «دوری از انگیزه ­های سیاسـی» دانسته­ اند که موجب پیشرفت محسوس و جهش وار کشور در این فناوری شده است. اکنون سـند ده سـاله دوم پیشرفت فناوری نانو (1394-1404) بر اساس ارزیابی­ های انجام شده از نحوه اجرای سند ده ساله اول و بازخوردهای حاصل از اجرای آن و همچنین بر اسـاس رویکردها و سیاسـت­ های جدید در توسعه علم و فناوری، تدوین شده است. در این سند تلاش شده تا اهداف و نحوه دستیابی به آنها به گونه ­ای به روزرسانی شود که پیشگامی کشور در عرصه این فناوری نوظهور، شتابان­ تر از گذشته ادامه یابد. بر این اســاس رویکرد کلی حاکم بر سـند اول که ناظر به توسعه، تامین و تربیت نیروی انسانی و تامین زیرساخت ­ها برای توسعه فناوری بود به مرجعیت علمی، انتخاب و توسعه فناوری ­های کلیدی، استقرار سیستم نانو نماد، ایجاد صنایع نانویی، ارتقاء صنایع موجود از طریق فناوری نانو و توسعه بازار و صادرات محصولات نانو تغییر یافته است. بنابراین در دوره جدید، افزایش اقتدار علمی کشور، توسعه صنعت و بازار نانو و نقش آفرینی این فناوری در زندگی مردم هدف­ گیری شده است. مطابق با این چشم انداز، پیشرفت ­های فناوری نانو در ایران اسلامی تا سال 1404 با تاثیرگذاری در آبادانی کشــور و تولید ثروت، موجب بهبود زندگی مردم می­ شود. سه هدف کلان که با حرکت در راستای این چشم انداز در نهایت محقق خواهد شد عبارتند از: 1- ارتقای اثرگذاری فناوری نانو در بهبود کیفیت زندگی مردم  2- دستیابی کشور به جایگاه مناسب در علم و فناوری نانو در بین کشورهای جهان  3- کسب سهم مناسبی از بازار جهانی فناوری نانو. هدف اول، میزان اثرگذاری پیشرفت نانو را در سـطح جامعه و به طور خاص در بهبود کیفیت محصولات مصرفی توسط مردم و سایر بهبودهای ایجاد شده در اقتصاد و کیفیت زندگی آنها را نشان می ­دهد. هدف دوم، جایگاه کشور را از نظر کمیت و کیفیت تولید علم و توسعه فناوری در سطح جهانی مشخص می­ کند و در نهایت با توجه به رویکرد صنعتی و اقتصادی که در10 ساله دوم اتخاذ شـده است، موضوع بازار جهانی نانو و سهم کشور از این بازار پیگیری خواهد شد. برای اندازه ­گیری هرکدام از اهداف فوق، شاخص­ های ارزیابی تعریف شده­ اند که ارتباط این شاخص­ ها با اهداف در جدول زیر قابل مشاهده است. این اهداف و شاخص­ ها برای دوره­ های 4 ساله تا سال 1398 در قالب سند تکمیلی چهارم (1398-1394) و ده ساله تا سال 1404 در سند ده ساله دوم هدف­گذاری شده­ اند. 

1 - اثرگذاری فناوری نانو در بهبود کیفیت زندگی مردم

الف- بهبود کیفیت زندگی مردم با محصولات نانوی ایرانی

به طور کلی هدف از به کارگیری فناوری نانو در تولید محصولات را می ­توان بهبود نقاط ضعف محصولات موجود با اصلاح فرایندهای تولیدی و یا تولید محصول جدید دانست. بنابراین برای هر یک از فناوری­ ها و محصولات این حوزه می ­توان میزان رفع مسائل موجود و همچنین راه حل­ های ارائه شده با فناوری نانو را بررسی و ارزیابی نمود. بهبود کیفیت زندگـی مردم با استفاده از محصولات فنــاوری نانو با چهار نوع شــاخص «اقتصادی»، «سلامت»، «محیط زیســت» و «آسایش و رفاه» مورد بررسی قرار گرفته است. این فناوری­ ها در 6  دسته شامل آب سالم، درمان موثر، تنفس پاک، صرفه جویی انرژی، بهداشت عمومی و آسایش خانه تقسیم شده­ اند.

ب- میزان اشتغال ایجاد شده توسط فناوری نانو

یکی از شـاخص ­های مولد بودن فناوری نانو و تاثیر این فناوری در بهبود کیفیت زندگی مردم، میزان اشــتغال ایجاد شده توسـط این فناوری در کشور است. در اســتاندارد بین ­المللی ایزو، شغل فناوری نانو به شغلی اطلاق شده است که تکالیف و وظایف اصلی آن با بهره­ گیری از تخصص فناوری نانو انجام شـود. در این استاندارد، تخصص فناوری نانو شامل موارد زیر است: تخصص استفاده از ابزارهای فناوری نانو؛ تخصص کار با نانو مواد؛ تخصص تولید کالای فناوری نانو، خدمت فناوری نانو یا ابزار فناوری نانو. با توجه به ظرفیت فناوری نانو برای تأسیس شرکت ­های جدید، می ­توان شاخصی را با عنوان «مشاغل ایجاد شده با فناوری نانو» اندازه­ گیری کرد. این شـاخص شامل مشاغل تخصصی فناوری نانو و همچنین سایر فرصت ­های شغلی در مؤسسات و شرکت ­های فعال در نانو است که لزوماً به صورت تخصصی از فناوری نانو استفاده نمی­ کنند. ستاد ویژه توسعه فناوری نانو با توجه به اهمیت این موضوع، این شاخص را در شاخص­های کلان سند ده ساله دوم قرار داده است. طبق برآورد صورت گرفته، میزان این شاخص در پایان سال 1393، 5 هزار نفر برآورد شده و دستیابی به اشتغال 25 هزار نفری تا سال 1398 هدف گذاری شده است. در سال 1394 اجرای طرح ایجاد بانک اشتغال متخصصان و مشاغل حوزه فناوری نانو برای پایش نظام­مند و به هنگام این شاخص آغاز شده است که اولین داده های این شاخص با بهره گیری از این بانک در سال 1395 منتشر خواهد شد.

2- جایگاه جهانی ایران در علم و فناوری نانو

الف-جایگاه جهانی کشور در تولید علم نانو

در سال 2015 میلادی 6690 مقاله مرتبط با فناوری نانو توسط محققان ایرانی در WoS نمایه شد که معادل 72/ 4 درصد از کل مقالات نانوی منتشـر شـده در سال 2015 است. ایران با این سهم از تولید علم نانو همانند سال 2014 در رتبه هفتم دنیا قرار گرفت. این جایگاه در حالی بدست آمده که کشور در سال 2001 و قبل از تاسیس ستاد فناوری نانو که تعداد معدودی از محققان و دانشمندان ایرانی با این فناوری نوظهور آشنا بودند. با انتشار10 مقاله نانو در رده 57 دنیا و ششم منطقه غرب آسیا قرار داشت. در سال­ های بعد، ایران همواره یک روند صعودی را در تولید علوم نانو طی کرد به طوری که از انتشار سالانه 10 مقاله نانو به انتشار روزانه 18 مقاله رسید. متوسط درصد رشد سالانه مقالات نانوی ایران در این 15 سـال حدود 51 درصد بوده اســت. این تعداد از مقالات نانو حدود یک پنجم از کل مقالات علمی ایران در WoS را شامل می­ شوند، در حالی که سهم مقالات نانو از کل مقالات دنیا در سال 2015 میلادی 9 درصد بوده است. این امر نشان دهنده اولویت­ دهی ویژه جمهوری اسلامی ایران به علوم و فناوری نانو است. همچنین رتبه ایران از لحاظ سرانه مقاله نانو به جمعیت، 24 و از لحاظ تعداد مقاله به ازای مقدار GDP براساس نرخ برابری قدرت پول (PPP) چهارم دنیا است. جدول ذیل رده بندی بیست کشور برتر در تولید علوم نانو را در سال 2015 نشان می­ دهد و روند تعداد مقالات نانو و رشد رتبه ایران نیز در نمودارها نمایش داده شده است.  

ب- جایگاه جهانی کشور در کیفیت علم نانو

دو شاخص «میانگین ارجاع به هر مقاله نانو» و شاخص «اچ»به ترتیب معیاری از کیفیت و تعداد مقالات پراستناد به حساب می آیند. ایران در شــاخص میانگین ارجاع به مقالات نانوی ســال 2015 با وجود ارتقای رتبه نسبت به سال ­های گذشته، در رتبه سی و چهارم قرار دارد. در شـاخص Index-h رتبه ایران برای مقالات سـال 2015، یازدهم است. ایران در این شاخص نیز رشد خوبی داشته و از رتبه 19 برای مقالات سال 2011 به رتبه 11 رسیده است. با مقایسه وضعیت ایران در این دو شاخص می ­توان نتیجه گرفت که گرچه جایگاه ایران در تولید مقالات باکیفیت و پراستناد نسبتاً خوب است، ولی سهم نسبتاً زیاد مقالاتی که در مجلات با ضریب تاثیرپذیری پایین و اعتبار کمتر منتشر می­ شوند منجر به کاهش رتبه ایران در ارزیابی کلی کیفیت مقالات نانو شده است. در این امر میزان همکاری بین المللی در تولید علوم نانو نیز می ­تواند موثر باشد. بررسی­ های آماری نشان داده است که کشورهایی که از میزان مشارکت بین ­المللی بیشتری در انتشار مقالات نانو سود می­برند، به خصوص اگر با کشورهای برتر و با توانمندی علمی بالا مشارکت داشته باشند، از ارجاعات بیشتری برخوردارند. سهم مقالات نانو مشترک ایران با کشورهای دیگر در سال 2015 حدود 18 درصد بود که کمترین ســهم مشــارکت بین المللی در بین 30 کشور اول نانو به حساب می آید؛ درحالی که میانگین همکاری بین المللی در تولید علوم نانو در دنیا حدود 65 درصد است.

ج-جایگاه جهانی کشور در ثبت اختراعات نانو

ایران در مجموع حدود 165 اختراع مرتبط با فناوری نانو در دفاتر ثبت اختراعات آمریکا و اروپا دارد. تعداد ثبت اختراعات نانوی ایران در USPTO در سال 2015 ،12 پتنت بوده است. علاوه بر این، در همین سال 23 اختراع نانویی دیگر در حال ثبت در این دفتر هستند که تعداد پتنت­های ایران در مجموع به 35 پتنت می­رســد. بر این اســاس رتبه ایران در پتنت ­های ثبت شده در USPTO در سال 2015 بیست و پنجم است. اما نسبت تعداد پتنت ­ها به تعداد مقالات نانو نشا­ن می ­دهد که ایران در زمینه نوآوری و تولید فناوری نانو همانند تولید علم موفق نبوده است. 52/ 0 پتنت نانو در ازای هر 100 مقاله موید این ادعا است. با این حال باید توجه داشت که همین تعداد اختراعات مرتبط با فناوری نانو سهمی حدود 45 درصد از کل پتنت ­های ثبت شــده ایران در ادارات ثبت پتنت آمریکا و اروپا را شــامل می ­شوند. لذا می­ توان چنین نتیجه گرفت که رشد وضعیت نوآوری و اختراعات فناوری نانو در ایران نیاز به توجه بیشتری به زیرساخت­ های اساسی مالکیت فکری در کشور دارد.

3 -حجم بازار محصولات نانو ساخت ایران

یکی از اهداف اصلی کشور در دورة دوم سیاست گذاری فناوری نانو، کسب سهم مناسبی از بازار جهانی فناوری نانو توسط محصولات ایرانی در نظر گرفته شده است. در برنامه ده ساله دوم پیشرفت فناوری نانو دستیابی به سهم دو درصدی از بازار جهانی فناوری نانو توسط محصولات نانو ساخت ایران در سال 1404 هدف گذاری شده است.

با توجه به اینکه آمار و اطلاعات معتبر، شــفاف و یکپارچه از بازار نانو در سـطح بین المللی وجود ندارد؛ در ســه ساله اول این برنامه تا سال 1398 اندازه گیری حجم بازار محصولات ساخت ایران و روند رشد آن در سال­های مختلف در دستور کار قرار گرفته است و دستیابی به حجم بازار 30 هزار میلیارد ریال تا سال 1398 هدف گذاری شده است. طبق تعریف بازار فناوری نانو که در استاندارد بین المللی ایزو به تصویب رسیده است؛ بازار فناوری نانو شامل سه بخش ذیل است: 1- بازار کالاهای نانو 2- بازار دستگاه های نانو 3- بازار خدمات فناوری نانو. در این گزارش، آماری از حجم بازار فناوری نانو در سال 94 و توزیع آن در سه بخش فوق تشریح می­شود. در پایان سال 94 در مجموع 194 شرکت در زمینه تولید محصولات، تجهیزات و خدمات حوزه فناوری نانو فعال بازار فناوری نانو بودند که از داده های جمع آوری شده از آنها، رقم کلی فروش معادل 3086 میلیارد ریال بدست آمده است.

با توجه به ورود برخی شرکت­ های فعال در حوزه نساجی و پلیمر در حوزه فناوری نانو نسبت به سال قبل معادل 98 درصد رشد را نشان داده است افزایش فروش در سال 1394 به دلیل ادامه فعالیت­ های ستاد نانو برای به کارگیری محصولات و فناوری­ های این حوزه در بخش ­های مختلف صنعتی و همچنین توسعه توان صادراتی شرکت­ ها است. قابل ذکر است که 70 درصد حجم بازار متعلق به 10 شرکت است آمار به دست آمده در سه حوزه کالاها، دستگاه ­ها و تجهیزات آزمایشگاهی و صنعتی و همچنین خدمات ارائه شده در حوزه فناوری نانو جمع آوری شده است. اطلاعات فروش به تفکیک در زیر آمده است.

همان طور که در سال­های گذشته هم مشاهده شده است بیشترین حجم بازار متعلق به کالاها است. بخش خدمات نیز با رشد 20 درصدی افزایش چشم­گیری نسبت به سال قبل از خود نشان می دهد که هم به دلیل حجم بازار خدمات تجاری سازی و هم خدمات شبکه آزمایشگاهی این افزایش مشاهده شده است. فروش تجهیزات آزمایشــگاهی و صنعتی در سال 1394 ، هرچند رشد 14 درصدی را به همراه داشته است ولی با ساخت و به کارگیری تجهیزات صنعتی در سال 1395 پیش بینی رشد بالاتری برای فروش تجهیزات آزمایشگاهی و صنعتی وجود دارد.

با توجه به ورود برخی شرکت­ های فعال در حوزه نساجی و پلیمر در حوزه فناوری نانو نسبت به سال قبل معادل 98 درصد رشد را نشان داده است افزایش فروش در سال 1394 به دلیل ادامه فعالیت­ های ستاد نانو برای به کارگیری محصولات و فناوری­ های این حوزه در بخش­ های مختلف صنعتی و همچنین توسعه توان صادراتی شرکت­ها است. قابل ذکر است که 70 درصد حجم بازار متعلق به 10 شرکت است آمار به دست آمده در سه حوزه کالاها، دستگاه­ها و تجهیزات آزمایشگاهی و صنعتی و همچنین خدمات ارائه شده در حوزه فناوری نانو جمع آوری شده است. اطلاعات فروش به تفکیک در زیر آمده است.

همان طور که در سال­های گذشته هم مشاهده شده است بیشترین حجم بازار متعلق به کالاها است. بخش خدمات نیز با رشد 20 درصدی افزایش چشم­گیری نسبت به سال قبل از خود نشان می­دهد که هم به دلیل حجم بازار خدمات تجاری سازی و هم خدمات شبکه آزمایشگاهی این افزایش مشاهده شده است. فروش تجهیزات آزمایشــگاهی و صنعتی در سال 1394 ، هرچند رشد 14 درصدی را به همراه داشته است ولی با ساخت و به کارگیری تجهیزات صنعتی در سال 1395 پیش بینی رشد بالاتری برای فروش تجهیزات آزمایشگاهی و صنعتی وجود دارد.

الف-حجم بازار کالاهای نانو

با توجه به کاربرد فناوری نانو در حوزه­ های مختلف، داده های به دست آمده به تفکیک حوزه ­های کاربردی مشخص شده است. البته بعضی کالاها و فناوری­ ها در بیشتر از یک حوزه صنعتی کاربرد دارد که با توجه به حجم مصرف برای آن یک کاربرد متصور شده است.

ب-حجم بازار دستگاه­ها و تجهیزات نانو

تجهیزات آزمایشگاهی و ماشین آلات صنعتی به دلیل ماهیت و نوع کاربرد از دیگر کالاهای نانویی جدا شده و بازار مختص خود را دارا است. در حال حاضر بخش بیشتر از حجم فروش این تجهیزات متعلق به دستگاه­های آزمایشگاهی بوده و مشتریان اصلی این تجهیزات دانشگاه­ ها و مراکز تحقیقاتی است. میزان افزایش فروش این تجهیزات به دلیل شــکل گیری بازار اختصاصی آن در نمایشــگاه تجهیزات و مواد آزمایشگاهی ساخت ایران است.

ج-حجم بازار خدمات نانو

خدمات اندازه گیری شده در سال 1394 شامل خدمات تجاری سازی و تخصصی حوزه فناوری نانو مانند انواع تحلیل پتنت، تحقیقات بازار و خدمات شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو خدماتی مانند انواع تست­ های اندازه­ گیری و مشخصه یابی می­ باشد. بخش اعظم بازار خدمات متعلق به خدمات شبکه آزمایشگاهی است.

د- حجم صادرات محصولات نانو

نکته قابل ذکر در فروش شرکت­ های داخلی نانویی در سال 1394، افزایش میزان صادرات آنها نسبت به سال ­های گذشته است؛ هر چند عدد دقیقی از میزان صادرات سال 1393 شرکت­ها جمع آوری نشده است ولی با نگاه به حجم بالای صادرات (حدود 1000 میلیارد ریال) این موضوع قابل برداشت است که برخی از شرکت ­ها، حرکت به سمت ورود به بازارهای جهانی را شروع کرده ­اند، هر چند تعداد این شرکت ­ها درصد کمی از کل شرکت ­ها است. در نمودار زیر میزان رشد سالیانه بازار فروش محصولات نانویی ساخت داخل آورده شده است. برای سومین سال متوالی حجم بازار حدوداً 2 برابر شده است. بر طبق سند10 ساله دوم ستاد نانو میزان حجم بازار تا سال 1398 رقم 30 هزار میلیارد ریال هدف گذاری شده است که تا به اینجا بر اساس هدف از پیش تعیین شده پیش رفته است.