- پس از انقلاب اسلامی رشد بخش صنعتی کار چاپ و نشر یک جهش ویژه داشته است.

- رشد حوزه چاپ و نشر بعد از انقلاب؛ به اندازه تاریخ 200 ساله چاپ در کشور ما رشد داشته است.

- وجود 3869 ناشر و کتابفروشی در تهران؛ در مقابل 2355 ناشر و کتابفروشی در کل شهرستانهای 30 استان کشورحکایت از توزیع نابرابر امکانات فرهنگی در حوزه چاپ و نشر در کشور دارد.

- با وجود 13 هزار پروانه نشر؛ فقط 4 هزار ناشر فعال هستند.

- از 1320 تا 1357 تعداد 52706 عنوان کتاب چاپ شده است.

- پس از انقلاب تاکنون 1 میلیون و یکصد هزار عنوان کتاب به چاپ رسیده است.

- 75 درصد آثار چاپی در تهران چاپ می شوند و 25 درصد بقیه در کل کشور.

- تهران 400 هزار واحد صنفی و فقط 1000 کتابفروشی دارد.

- کاهش تیراژ کتاب در برخی موارد به 200 جلد.

- وقتی تیراژ کتاب به 200 برسد؛ از افزایش تعداد پرونده های قوه قضاییه به 15 میلیون نباید تعجب کرد.

- تحقیقات نشان می دهد که نشر الکترونیک حداکثر بین 45 تا 55 درصد پیش خواهد رفت و در آنجا متوقف خواهد شد.

- تحقیقات نشان می دهد که نشر الکترونیک نمی تواند جایگزین نشر چاپی شود و کتاب کاغذی هرگز از بین نخواهد رفت.

- لزوم استفاده از فرصت زبان مشترک بومی با کشورهای همجوار برای انتقال مفاهیم فرهنگی از طریق کتاب و نشر به زبان بومی این مناطق.

- به جای واژه هزینه های فرهنگی باید سرمایه گذاری فرهنگی را جایگزین کرد.

پژوهش خبری صدا وسیما:وضع کتاب و نشر یکی از مهم‌ترین شاخص ها در سنجش رشد فرهنگی یک ملت به شمار می‌آید و در کشور ما هم این موضوع مورد توجه دست اندرکاران حوزه فرهنگ قرار دارد. صنعت نشر و انتشار کتاب در سال‌های پس از انقلاب اسلامی در مقاطع مختلف فراز و فرودهایی داشته که متاثر از اوضاع روز جامعه و سیاست‌ها و برنامه ریزی‌های فرهنگی در این حوزه بوده است. اگر ادعا نکنیم که کتاب در جایگاه ایده‌آل خود در کشور قرار دارد حداقل می‌توانیم بگوییم که جایگاه خوبی دارد همچنان که به رغم گسترش فرهنگ الکترونیک در جامعه هنوز هم کتابخوان‌ها در نزد مردم از جایگاه و احترام خوبی برخوردارند. توسعه صنعت نشر و انتشار کتاب و تحولات آن پس از انقلاب اسلامی موضوع نشست پژوهشی اداره پژوهش خبری با حضور آقای محمد مهدی داودی پور مدیر موسسه انتشارات نگار و مدیرعامل تعاونی ناشران تهران است که گزارش آن تقدیم می شود.

محمد مهدی داودی پور[1] مدیر موسسه انتشارات نگار و مدیرعامل تعاونی ناشران تهران: صنعت چاپ در ایران قدمتی 200 ساله دارد و از قبل که تکثیر به دست افراد انجام می شد و عمدتا کتابت قرآن و متون دینی مورد توجه ویژه بوده است به تدریج توسعه یافته است و البته پس از انقلاب با توجه به مقاطع مختلف و افت و خیز هایی که به جهت امکانات داشته ایم و شرایطی که در ایران بوده اما رشد بخش صنعتی کار چاپ و نشر یک جهش ویژه داشته است و تقریبا بیش از همه تاریخ 200 ساله چاپ در کشور رشد داشته است. و این ستودنی است همچنین در حوزه چاپ الکترونیک نیز پیشرفت زیادی داشته ایم. گرچه در بخش تکنولوژی نرم افزاری چاپ: سرعت رشد تکنولوژی در جهان بسیار زیاد است و تا بخواهیم یک بخش را یاد بگیریم شیوه جدیدتری وارد بازار شده است.

- لازم به توضیح است که با وجود 13 هزار پروانه نشر اما فقط 4 هزار ناشر فعال هستند (یعنی سالیانه حداقل 2 عنوان کتاب به چاپ می رسانند)، این موضوع نشان می دهد که صرفنظر از این که عده ای مجوز نشر می‌گیرند و با برخورداری از تسهیلات و معافیت مالیاتی، در ذیل آن فعالیت‌های دیگری انجام می‌دهند . اما این جنبه خوش بینانه نیز وجود دارد که صرف عنوان ناشر و فعال حوزه کتاب و نشر پرستیژ و وجهه اجتماعی ویژه ای برای افراد فراهم می کند و این حاکی از شأن و جایگاه ارزشمند خادمین کتاب و نشر در جامعه است.

- نکته دیگر این که وجود تعداد 3869 ناشر و کتابفروشی در تهران و در مقابل 2355 ناشر و کتابفروشی در کل شهرستانهای 30 استان کشورحکایت از توزیع نابرابر امکانات فرهنگی در حوزه چاپ و نشر در کشور دارد. و البته لزوم توجه و سیاستگذاری هدفمند برای ایجاد شرایط عادلانه تر در سطح کشور را یاد آور می‌شود.

دلایل رونق کمتر بازار تولید و نشر کتاب در شهرستان‌ها

ناشران شهرستان­ها ضعیف تر از تهرانی­ ها هستند. 75 درصد آثار چاپی در تهران چاپ می شوند و 25 درصد بقیه در کل کشور که البته 12 درصد در قم و حدود 2 تا 3 درصد در مشهد و تبریز و بقیه کشور کلا 7 تا 8 درصد است. و این خیلی بد است.

علت چیست؟ علل مختلفی دارد گرچه در شهرستان‌ها زمین و ساختمان ارزانتر است اما موانعی برای فعالیت آنها وجود دارد. از جمله:

- مسائل اقتصادی: در شهرستانها اقتصاد ضعیف‌تر از تهران است و اگر تمرکز از تهران برداشته شود شاهد فراگیری و رشد فرهنگی خواهیم بود.

- در مراکز استان‌ها مدیرکل‌های ارشاد که متولی مسائل فرهنگی ذیربط هستند اکثرا امکانات و بودجه مناسب در اختیار ندارند و انگیزه فعالیت از آنها گرفته می شود.

- در شهرستان‌هایی که هماهنگی بیشتری بین ارشاد و مسئولان استان وجود دارد بخش فرهنگی‌شان قویتر عمل کرده‌اند و بالعکس.

- البته افراد دلسوز و فعال در شهرستان‌ها کم نیستند و هر جا که این افراد دلسوزانه و فارغ از سایر مسائل فعالیت گسترده کرده‌اند آن شهرها کمتر اسیر گرفتاری‌های فرهنگی و اجتماعی شده‌اند و به سمت فرهنگ و امیدواری فرهنگی و تعالی پیش رفته‌اند.

 آمار مقایسه‌ای

تعداد عناوین: از 1320 تا 1357 تعداد 52706 عنوان کتاب چاپ شده است و از پس از انقلاب تا کنون 1 میلیون و یکصد هزار عنوان به چاپ رسیده است.

تعداد کتابفروشی: تهران 400 هزار واحد صنفی و فقط 1000 کتابفروشی دارد و این زیبنده نیست.

تیراژ کتاب: بسیاری از کتاب های ما بجز کتاب های تخصصی ویژه تیراژشان خیلی کم شده و حتی به 200 جلد رسیده است. وقتی تیراژ کتاب به 200 برسد از افزایش تعداد پرونده های قوه قضاییه به 15 میلیون نباید تعجب کرد.

بحث کتاب‌های کمک درسی : متاسفانه ناشران کتاب‌های کمک درسی فعال‌ترین و پردرآمد ترین ناشران هستند و بیشترین تبلیغات را می‌کنند و بقیه ناشران متاسفانه هزینه های آن را می‌پردازند( مالیات بیشتر و ....)

اقدام‌های حمایتی دولت در سال‌های گذشته

معافیت مالیاتی ناشران: از نظر قانون ناشران از پرداخت مالیات معاف هستند. البته کسانی که پروانه نشر می‌گیرند گاه سوء استفاده هایی کرده اند و با استفاده از پروانه نشر کارهای دیگری انجام داده اند ولی ویترین کار فرهنگی و کتاب داشته اند تا بتوانند از تسهیلات و معافیت های مالیاتی و بیمه ای استفاده کنند. اما خوشبختانه یک عده ­ای می خواهند از وجهه اجتماعی بالای حضور در این جمع استفاده کند.

یارانه کتاب در حوزه نشر: میزانش کم شده. یک موقع یارانه در ابعاد مختلف داشتیم مثلا ارز ارزانتر برای تهیه کاغذ به ما می دادند که بقیه اش را هم یارانه می­پرداختند و تا سال‌ها ادامه داشت و قطع شد. ارز ارزانتر برای خرید کاغذ بعلاوه یارانه کاغذ که سالها بود ولی قطع شد.

وام کم بهره به ناشران: وام هایی که 10 درصد بهره بانکی آن را دولت می پرداخت و ناشران وام با بهره کم می گرفتند و توانستند کارهای زیربنایی در حوزه نشر انجام بدهند.

 خرید کتاب از ناشران

یارانه هدفمند به کتاب‌های مرجع و زیربنایی که کمک خوبی به ناشران بود.

 تاثیر نشر الکترونیک بر نشر چاپی

برخی معتقدند این تکنولوژی به علت پویایی و سرعت بیشتر و کاربردی تر بودنش می­تواند چاپ سنتی را تحت الشعاع قرار دهد و آن را کمرنگ کند اما آیا با تاسیس جندی شاپور تعلیم و تعلم از خانه ها رخت بر بست؟ شیوه‌های پیشکسوتان گرچه در معرض انقراض است همانطور که اختراع دستگاه چاپ مانع خوشنویسی و کتابت نشد e book هم باعث جمع شدن دستگاه های چاپ و کتاب کاغذی نخواهد شد. در انگلستان نتیجه یک تحقیق طی چند سال بررسی نشان داد که نشر الکترونیک و نشر غیر کاغذی حداکثر بین 45 تا 55 درصد پیش خواهد رفت و در آنجا متوقف خواهد شد و نمی تواند جایگزین نشر چاپی شود و کتاب کاغذی هرگز از بین نخواهد رفت. چون ساختارش با ذات انسان همخوانی ندارد و انسان دوست دارد آنچه را که می خواهد بیاموزد آن را لمس کند و در آغوش بکشد. نگرانی از کتاب الکترونیک نیست. نگرانی از این است که استفاده از تکنولوژی موبایلی بیشتر برای تفریح و بازی است نه مطالعه.

توجه به تهدیدها و فرصت‌های همسایگان و انتقال فرهنگی از طریق تبادل کتاب و نشر به زبان بومی در کشورهای همسایه

ما سه منطقه فرهنگی داریم که برای ما هم فرصت است و هم تهدید: یکی آذربایجان که در کنارش ترکیه و آذربایجان شوروی است. جمعیت آنها بیش از آذربایجان ماست . می‌توانیم از این فرصت برای انتقال فرهنگی از طریق کتاب و نشر به زبان بومی این مناطق استفاده کنیم. همچنین در مورد خراسان و سیستان هم این ظرفیت‌ها وجود دارد که می‌توان به خوبی از آن برای نشر فرهنگ ایرانی اسلامی استفاده کرد. و در صورت انفعال ما و عدم استفاده از این فرصت می‌تواند به یک تهدید تبدیل شود.

به جای واژه هزینه های فرهنگی باید سرمایه گذاری فرهنگی را جایگزین کرد

چون هرچه در عرصه فرهنگ هزینه شود سود سرمایه گذاری در دراز مدت بر می­گردد. الان سرمایه گذاری می کنید در دراز مدت آمار تخلفات و بزهکاریها و نیاز به پلیس و قوه قضاییه کاهش می یابد. البته باید به جا هزینه شود و با مدیریت صحیح هزینه ها از اتلاف منابع جلوگیری شود. از صدا و سیما انتظار می­رود در حوزه کتاب و نشر نیز چنین رویکرد مدیریت سرمایه گذاری و هزینه­ای داشته باشد.

باید در خصوص بازیافت و تولید داخل جدی­تر عمل کرد

رنگ کاغذهای تولید داخل و بازیافت کاغذ در داخل کشور از موضوعاتیهستند که باید در دراز مدت مورد توجه جدی قرار گیرند و باید برای این مسائل فرهنگ­سازی شود و مردمباید بدانند که کاغذ سفید برای چشم مفید نیست و به چشم ضربه وارد می­کند و کاغذ شیری رنگ یا کرمروشن برای سلامتی چشم مفیدتر است و این قضیه زمان بر است.

موضوع دوم قضیه بازیافت کاغذ درایران است که تا به حال چشم انداز خوبی نداشته است.کشوری که حدود 800 هزار تن تا 1 میلیون و 200هزار تن مصرف کاغد، مقوا، کرافت، دولتی و غیر دولتی در سال را دارد، خیلی برای ما بد است که اعترافکنیم که چیز خاصی از این مصرف بازیافت نمی­شود.

ما نگران اوضاع نشر و بخش فرهنگی کشور هستیم

داوودی پور مسئول انتشارات نگار گفت: ما همیشه زیر خط ورشکستگی هستیم و کسی ما را برای وارد شدن به این حوزه اجبار نکرده است و اگر انتقادی داشته باشیم به خاطر این است که نگران صنعت نشر هستیم و نه نگران خالی شدن جیبمان، ما اقتصاد را می خواهیم برای ادامه حیات فرهنگیمان و نه برای رشد اقتصادی شخصی خودمان. در شرایط فعلی دو بخش وجود دارد، اول اینکه ورشکستگی نسبی است و اگر به وضعیت اقتصادی نشر نگاه کنیم می توانیم همه ناشران را ورشکسته محسوب کنیم و وضعیت آنها ربطی به شرایط فعلی ندارد و نیز می ­توانیم روزنامه نگاران و معلمان را هم ورشکسته محسوب کنیم. در واقع در ایران هر کسی که دستی بر فرهنگ دارد به طور طبیعی دستش از اقتصاد کوتاه است و این روزها که روزهای سخت تری است، شرایط بغرنج تر شده است.

نکته دوم این است که اگر فرض را بر این بگیریم که صنعت نشر به همراه چاپخانه داران، صحاف ها، لیتوگراف ها و حتی نویسندگان در حال حاضر کارشان دارد کم می شود، شرایط شان شبیه بیماری است که روی تخت بیماری افتاده است و دو گروه بالای سرش حضور دارند. یکی خانواده اش که جز دعا کردن کاری از دستشان بر نمی آید و گروه دوم پزشکان که تمام تلاش شان را می کنند. در نهایت انگیزه و مقاومت فرد می تواند به او برای مبارزه کردن با بیماری کمک کند و هم تبحر و تلاش پزشکان و هم ما که به دعا اعتقاد داریم، می توانیم به دعای خانواده بیمار علاقه مند باشیم. ما خانواده را مردم محسوب می کنیم که همیشه مشوق ما بوده اند و همیشه می خواهند و دوست دارند که بخش فرهنگی جامعه پایدار بماند. ما ناشران هم با روحیه ای بالا تلاش می کنیم و بخشی که باید خون را در رگ های نشر جاری کند تعاونی و دولت هستند.

خلاصه آن که در این سال ها فراز و فرودهای زیادی داشته ایم بعضی سال ها دوره طلایی نشر بوده و گاه نگاه های متفاوتی بر وزارت ارشاد و دولت حاکم بوده که توجه به حوزه نشر کمتر شده است. در حال حاضر توجه به ناشران و کمک به آنها بسیار ناچیز است. دولت ها کمک کردند تا تلاش ما برای برپابودن صنف نشر به ثمر برسد.

 پیشنهادات

- دولت نباید در مناسبات اقتصادی نشر دخالت کند اما می ­تواند تقاضا را بالا ببرد. وقتی سوبسید داده می­ شود هم از نظر اقتصادی و هم از نظر فرهنگی باید تابع نظر سوبسید دهنده باشیم . دولت می تواند در زمینه نشر مشتری ساز باشد و خواننده پرور.

- ایجاد مراکزی مثل هایپر مارکت‌ها برای خرید کتاب در مناطق مختلف و غرفه بندی و تقسیم بندی محتوایی کتاب‌ها برای تسهیل دسترسی به کتاب و رونق فضای فرهنگی کشور و تسهیل رابطه دوسویه ناشر و مخاطب بازار کتاب

- تاسیس شبکه رسانه ای کتاب و محصولات فرهنگی

- برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی کتاب در طول سال

- توجه به جنبه‌های بصری و جذابیت‌های طراحی در تولید و عرضه کتاب‌ها

- تقویت ساز وکارهای ارتباط دوسویه بین ناشران و نویسندگان داخلی و خارجی

- برطرف کردن مشکلات مالی و کاری که سبب رکود تولید و تالیف نویسندگان داخلی شده است از سوی دولتمردان

- بررسی دلایل واقعی نبودن شمارگان کتاب‌ها ( با وجود استقبال گسترده مردم از نمایشگاه‌های کتاب شمارگان پایین کتاب‌ها قابل توجیه نیست)

- اختصاص یارانه کتاب به خریداران و گروه های خاص مثل دانشجویان و پژوهشگران و معلمان و دانش آموزان و استادان

- در نظر گرفتن امتیازاتی برای ناشران ضعیفی که در برابر امپراطوری ناشران بزرگ مجال بروز نمی‌یابند ولی آثار موفقی منتشر می­کنند تا از سقوط و ورشکستگی آنها جلوگیری شود.

- حمایت از ناشران شهرستانی و ایجاد فرصت برابر برای ناشران شهرستانی در مقایسه با تهرانی‌ها

- معرفی و کمک به مردم در تشخیص کتاب‌های خوب از سوی افراد سرشناس و تاثیرگذار

- تاسیس دانشکده ای که به امور کتاب و مسائل علمی آن و اقتصاد آسیب دیده نشر و سیاستگذاری ها بپردازد.

- توجه به علایق، سلایق و نیازهای مردم در تولید و عرضه کتاب جهت پیشگیری از رونق کتاب‌های غیر مجاز .

- هدفمند کردن عرضه کتاب‌های خارجی به سمت کتاب‌های مربوط به جدیدترین تحقیقات و پیشرفت های علمی

- توجه بیشتر به اتحادیه‌های ناشران و بهبود فعالیت و افزایش اختیارات آنها در کمیته‌های متعدد و کاستن از بار مسئولیت‌های ازشاد

- بهبود وضع ممیزی کتاب

- توجه به کیفیت آثار تولیدی و فاصله گرفتن از کتاب سازی و توجه صرف به رشد کمی آثار

- افزایش فعالیت تبلیغی و ترویجی رسانه ها در حوزه فرهنگ و نشر

پژوهش خبری صدا وسیما//پژوهشگر: فریفته هدایتی