16 آذر؛ نماد استکبار ستیزی و ضد استبدادی دانشجوی ایرانی

پژوهش خبری صدا وسیما: برای دانشجویان ایرانی، 16 آذر سال 32 نقطه عطفی در انجام وظایف دانشجوی شان در تحولات جامعه محسوب می­شود. چراکه 16 آذر سرآغازی شد برای مبارزات ‌دانشجویی ‌و مبدأیی جهت بیداری دانشجویان ‌برای‌ دفاع ‌از ارزش های ملی و مذهبی قرار گرفت. 16 آذر سال 32 وظیفه ‌فداکاری ‌و ایثار دانشجویان ‌برای ‌دفاع ‌از استقلال‌، آزادی‌ و کیان کشور را اولا برای خود و ثانیا برای ملت نشان داد. همچنین این رویداد تاریخی به دانشجویان یادآوری کرد که ‌هویت­شان در پرتو همگامی و همراهی با مردم و خواست آنان که در رأس آن خواسته ­ها، آزادگی ‌و ایستادگی ‌در برابر ستمگری ‌و استکبار است. به هرحال، مناسبت 16 آذر بهانه ­ای شد که ضمن بررسی عوامل و زمینه های بروز این رویداد به گوشه ای از مبارزات دانشجویان اشاره شود.

پیشینه مبارزات دانشجویی (جنبش دانشجویی)

مبارزات دانشجویی یا همان جنبش دانشجویی را می ­توان به ایده‌ها و فعالیت‌های گروهی از دانشجویان که در اعتراض‌های اجتماعی دخالت دارد، تعبیر کرد. از اینرو، پیشینه تاریخی این مبارزات دانشجویی به بلندای سابقه تاسیس دانشگاه‌هاست.

قدیمی ­ترین مبارزات دانشجویی متعلق به جنبش دانشجویی مدرن آمریکاست که از دهه 1930 آغاز شد. زمانی که «جبهه دانشجویی ملی» به «جبهه دانشجویی دموکراسی صنعتی» پیوستند و اتحادیه دانشجویی آمریکایی (ASU) را تشکیل دادند. در اوج سال‌های طلایی، یعنی از بهار 1930 تا بهار 1939، این جنبش توانست حدود 500 هزار دانشجو (نیمی از بدنه دانشجویی آمریکا) را با یکدیگر متحد و راهپیمایی سالانه ضدجنگ را برگزار کند. بر همین اساس، جنبش دانشجویی دهه 1930 آمریکا پیشگام جنبش‌های دانشجویی دهه 1960 و سال‌های پس از آن بود. نمود اجتماعی بحران اقتصادی دهه 30، نرخ بالا‌ی بیکاری و تبعیض نژادی از عوامل شکل‌گیری جنبش دانشجویی در این سال‌ها بود. اوج جنبش‌های دانشجویی در این دهه با قدرت سیاسی بیشتر دانشجویان همراه بود. اعضای انجمن دانشجویان دموکراتیک به عنوان یکی از مهم‌ترین جنبش‌های دهه 1960 تظاهرات‌های گسترده‌ای را در مخالفت با جنگ ویتنام به راه انداختند که مهم‌ترین آن در دانشگاه ایالت کنت در ماه می‌1970 بود. در جریان این تظاهرات، پلیس به سوی دانشجویان شلیک کرد که بر اثر آن چهار دانشجو کشته و ده‌ها نفر مجروح شدند. این تظاهرات سرآغاز اعتراض‌های گسترده دانشجویان خشمگین در سراسر کشور بود. جنبش‌های دانشجویی در آمریکا در دهه 1980 شکلی نئولیبرال به خود گرفت و جنبش‌های دانشجویی دهه 1990 عموما اعلا‌م مخالفت با شیوه‌های استاندارد آزمون و آموزش و همچنین مسائل پیچیده‌تری مانند ارتش و تاثیر آن بر آموزش بود و سرانجام جنبش گسترده ضد جهانی شدن در دهه 1990 شکل گرفت که تا امروز ادامه دارد. 

در کشورهای اروپایی به جزء انگلیس عمده فعالیت مبارزاتی دانشجویان­شان از دهه60 میلادی به بعد است. در انگلیس جنبش دانشجویی در مقایسه با آمریکا تاریخ طولا‌نی‌تری دارد و به دهه 1880 و شکل گرفتن شوراهای نمایندگی دانشجویان باز می‌گردد. این شوراها پیش‌درآمد انجمن‌های دانشجویی بودند که در سال 1921 «انجمن ملی دانشجویان انگلیس» را تشکیل دادند. انجمن ملی دانشجویان انگلیس اگرچه با هدف کاهش فعالیت‌های سیاسی و مذهبی دانشجویان شکل گرفته بود کم‌کم اهمیت خود را از دست داد و از دهه 1930 دانشجویان با تشکیل انجمن‌های سوسیالیستی بار دیگر وارد عرصه سیاست شدند. جنبش دانشجویی انگلیس اگرچه همسو با جنبش‌های اعتراضی دیگر کشورهای اروپایی و آمریکایی به مسائل بین‌المللی از جمله جنگ ویتنام پرداخته اما اغلب بر مشکلات و مسائل صنف دانشجویان تمرکز داشته است. این جنبش سال2010 میلادی نیز بار دیگر در اعتراض به افزایش شهریه‌، کاهش بودجه آموزش عالی و قطع کمک هزینه آموزشی دانشجویان بار دیگر به پاخاست و تظاهرات‌های گسترده‌ای را علیه سیاست‌های دولت محافظه‌کار دیوید کامرون برگزار کرد. این تجمعات گرچه تا حدودی مسالمت‌آمیز بود اما گزارش‌هایی مبنی بر درگیری دانشجویان با پلیس نیز منتشر شد.

در فرانسه نیز هرچند انجمن ملی دانشجویان فرانسه (U.N.E.F) که برای نخستین بار در سال 1907 از چندین سازمان دانشجویی کوچک تشکیل شد را می‌توان (با کمی مسامحه) بانفوذترین سازمان دانشجویی عرصه سیاسی فرانسه خواند، اما انجمن ملی دانشجویان به‌رغم فراگیری در سراسر دانشگاه‌های فرانسه، تا پیش از جنگ جهانی اول هیچ نقش چشمگیری نداشت. چراکه دانشجویان در این دوره اغلب از خانواده‌های طبقه مرفه بودند. نقطه اوج جنبش دانشجویی در فرانسه به سال 1968 میلادی باز می‌گردد. جنبشی اعتراضی که موفق شد تا از راهروهای دانشگاه به خیابان‌ها آمده و ظرف یک هفته میلیون‌ها فرانسوی را به میدان مبارزه بکشاند.

در آلمان، ایتالیا، لهستان، و برخی دیگر از کشورهای اروپایی نیز مبارزات دانشجویی در دهه ­های 1960 و 70میلادی در اعتراض به موضوعات صنفی و سیاسی اجتماعی شروع و همواره با درگیری و خشونت نیروهای پلیس و نظامی مواجه بوده اند. 

‌جنبش‌ دانشجویی ‌در مصر نیز پس‌ از مرگ‌ جمال عبدالناصر تا جایی ‌قدرت ‌و شدت‌ گرفت ‌که انور‌سادات رئیس جمهور وقت ‌بخاطر مواضع ‌شدیداً ضد صهیونیستی ‌آن ‌به ‌شدت ‌احساس ‌خطرکرد و سیاست‌ حذف‌ و فروپاشی‌تشکیلات ‌آن‌ را درپیش‌گرفت ‌تا جایی‌که ‌در ژوئن‌1979 طی‌ فرمان‌ شماره ‌265 در رابطه ‌با ممنوعیت ‌فعالیت ‌اتحادیه‌سراسری‌ دانشجویان‌ مصر جنبش ‌دانشجویی‌"جماعات‌الاسلامیه‌" را هدف ‌قرار داد و سرمایه‌هایش ‌را مسدود کرد.

پیشینه مبارزات دانشجویی در ایران

پس ‌از شهریور 1320 که‌ فضای‌ جامعه ‌بازتر شد، جنبش ‌دانشجویی ‌نیز نقش‌خود را در تحولات ‌ایفا کرد. اولین‌گروه ‌از دانش ‌آموختگان‌ دانشگاه‌ تهران ‌تقریباً همزمان ‌با وقایع ‌شهریور 20 و سقوط‌ دیکتاتوری ‌رضاخانی ‌وارد جامعة‌ ایران‌شدند. بنابراین ‌بی‌تردید حضور جدی‌ طبقة ‌تحصیل‌کرده‌ و درحال‌ تحصیل‌ در عرصة‌ تحولات ‌اجتماعی‌ پیش ‌از همه ‌در نهضت ‌ملی‌شدن‌ صنعت ‌نفت ‌آشکار گردید. با باز شدن ‌فضای ‌سیاسی‌ در دهه‌20، به مرور زمان و بویژه در زمان دولت دکتر مصدق تحرکات دانشجویی رنگ و بوی سیاسی ـ اجتماعی به خود گرفت. در پائیز سال‌1328 جنبش‌دانشجویی‌ در دانشگاه‌ تهران ‌به ‌یکی ‌از پایگاه­ های ‌مهم‌ و نقش ‌آفرین ‌نهضت‌ ملی‌شدن ‌صنعت ‌نفت ‌تبدیل ‌شد. این‌نهضت‌ در سال‌1329 به ‌اوج‌ خود رسید.

بستر تاریخی ایران در این دوره شاهد حضور پر رنگ امریکا و استعمارگران، دولتمردان دست نشانده و غارتگری نفت ایران و گسترش ارتباطات با غرب بود. در این دوره گروه­ های دانشجویی متعددی در دانشگاه ­ها فعالیت داشته اند که حضور گروه های مارکسیست پر رنگ­تر از سایر گروه­ها بود.

پس ‌از کودتای ‌28 مرداد 32 نیز گروه ­های‌ سیاسی ‌بار خود را بر دوش ‌دانشجویان ‌گذاشتند،که دراین میان، 16 آذر 32 نقطة‌ عطف ‌مبارزة‌ دانشجویان بود، مبارزه‌ای‌که ‌پایه‌های ‌نظام‌ را به ‌لرزه‌ درآورد.

واقعه 16 آذر 1332 (عوامل و زمینه ­ها)

همان­طور که اشاره شد، حادثه 16 آذر سال 32 اوج مبارزات دانشجویی دانشجویان ایرانی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است. این حادثه که از عوامل و زمینه­ های مختلفی شکل گرفته است می­ توان به مواردی همچون؛ ماجرای کودتای 28 مرداد و محاکمه دکتر مصدق، تجدید رابطه دولت و رژیم پهلوی با انگلیس و ورود نیکسون معاون رئیس جمهوری آمریکا به ایران اشاره کرد.

اجرای کودتای 28 مرداد و سقوط دولت ملی مصدق توسط آمریکایی­ ها و انگلیسی ­ها که بنابر اعتراف مقامات آمریکایی و اسناد منتشر شده ازسوی سازمان سیا (CIA) و وزارت خارجه امریکا در خرداد 1379 مطابق با ژوئن سال 2000 موج نفرت و انزجار عمومی و محافل دانشگاهی علیه این دو کشور و رژیم پهلوی افزایش یافت. 

علاوه بر این، آمریکایی­ها پس از کودتای 28 مرداد، یکتاز عرصه سیاست داخلی و خارجی ایران و عملا جایگزین انگلیسی­ها شدند. حمایت دولت امریکا از شاه پس از 28 مراد 1332 وارد مرحله جدیدی شد و امریکایی ها با تمام توان، از شاه حمایت کردند. حمایت مالی امریکا پس از کودتا به طرز شگفت انگیزی افزایش یافت. دقیقا 12 روز پس از کودتای 28 مرداد، شاه از امریکا درخواست وام کرد و امریکا نیز با پرداخت یک وام 45 میلیون دلاری به ایران موافقت نمود. رژیم پهلوی هر چه پیش می­رفت، وابسته­تر می شد و نفوذ امریکا روزبه روز در دستگاه حاکمیت ایران افزونتر می­گشت.

در کنار این موضوع، محاکمه دکتر مصدق به عنوان نخست وزیر که در ایران سابقه نداشته بر التهابات جامعه بویژه در محافل دانشگاهی افزود و اعتراضات زیادی را به همراه داشت.

از طرفی دولت کودتایی زاهدی و رژیم پهلوی در صدد تجدید رابطه سیاسی با انگلیس بر آمدند. بر همین اساس، 14 آذر1332 «دنیس رایت» کاردار جدید سفارت انگلیس به ایران آمد.

همچنین در تاریخ ۲۴ آبان 32 اعلام شده بود که نیکسون معاون رییس‌جمهور آمریکا از طرف آیزنهاور به ایران می‌آید. در همین حال، محمدرضا پهلوی نیز از نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا برای آمدن به ایران و سخنرانی در دانشگاه تهران دعوت کرده بود که در واقع لوح افتخار دکترای حقوق دانشگاه ‌تهران به وی داده شود. در حقیقت نیکسون مى ­آمد تا نتیجه سرمایه گذارى بیست و یک میلیون دلارى را که سازمان جاسوسى امریکا "سیا" در راه کودتا و سرنگونى دولت مصدق هزینه کرده بود، از نزدیک مشاهده کند. (نقل از نطق آیزنهاور در کنگره آمریکا بعد از کودتای ۲۸ مرداد)

بنابراین، پس از بازگشایی دانشگاه در مهرماه ۱۳۳۲ که همزمان با شروع دادگاه فرمایشی دکتر محمد مصدق، دکتر علی شایگان و مهندس احمد رضوی بود، جنب و جوش زیادی در میان دانشجویان برای فعالیت‌های سیاسی و برگزاری راهپیمایی‌ها و تجمعات اعتراضی پدید آمد. نخستین حرکت عملی در این زمینه تظاهرات روزهای ۱۴و ۱۵ آذر ۱۳۳۲ به نشانه اعتراض به محاکمه این سه تن بود. در این مراسم دانشجویان با سر دادن شعارهایی مثل «مصدق پیروز است» و «مرگ بر شاه» نسبت به تداوم فضای خفقان پس از کودتا و تجدید رابطه سیاسی دولت شاهنشاهی با بریتانیا که‌‌‌ همان روز‌ها خبرش اعلام شده بود، شدیداً اعتراض کردند.

در روز ۱۴ آذر ۱۳۳۲ با ورود دنیس رایت، کاردار جدید سفارت انگلیس به ایران دانشجویان دانشکده‌های حقوق و علوم سیاسی، دندانپزشکی، فنی، پزشکی و داروسازی دانشگاه تهران در دانشکده‌های خود تظاهرات پر شوری علیه رژیم کودتا و مقاصد آن برپا کردند که در روز ۱۵ آذرماه این تظاهرات به خارج از دانشگاه کشیده شد و ماموران انتظامی در زد و خورد با دانشجویان، شماری را مجروح و گروهی را دستگیر و زندانی کردند. مجموعۀ این رویداد‌ها و اعتراضات گسترده دانشجویان پس از کودتا، که یکی از مهم‌ترین قطب‌های فعال و مخالف دولت را تشکیل می‌دادند، و همچنین در آستانه استقبال از نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا رژیم را بر آن داشت که با استقرار دائمی گروهی از نظامیان در محوطۀ دانشگاه، اقتدار خود را به آن‌ها نشان دهد. این­چنین بود که در یک اقدام کم سابقه در روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲، نیروهای لشکر ۲ رزمی به دانشگاه تهران اعزام شدند.

صبح روز 16 آذر 1332، گارد مسلح رژیم پهلوى براى اولین بار وارد صحن دانشگاه تهران شد تا فریاد مخالفان را خاموش کند. در یکى از کلاس ­هاى درس دانشکده فنى، چند تن از دانشجویان در اعتراض به حضور ماموران گارد رژیم شاه در صحن دانشگاه، آنها را به مسخره مى­ گیرند و همین بهانه کافى بود تا وارد کلاس درس شوند و با ایجاد جو رعب و وحشت، محیط را براى بهره ­بردارى و گرفتن زهر چشم دانشجویان آماده سازند. ماموران گارد با حمله به دانشجویان سه تن از آنان را به نام­ های مصطفی بزرگ‌نیا، آذر (مهدی) شریعت‌رضوی و احمد قندچی به شهادت مى­رسانند، و شماری هم دستگیر می­کنند.

بر این اساس به گفته شهید چمران؛ این بود که به خاطر انتقام از دانشجویان و به بهانه تظاهرات علیه تجدید رابطه با انگلستان و برای جلوگیری از تظاهرات در مقابل نیکسون جنایت بزرگ هیئت حاکمه ایران در صبح روز دوشنبه شانزده آذر ماه ۱۳۳۲ در صحن مقدس دانشگاه به وقوع پیوست. از آن سال به بعد 16 آذر، به عنوان مبدأ مبارزات دانشجویی یا همان جنبش دانشجویی ایران ثبت شد.

تداوم مبارزات دانشجویی

مبارزات دانشجویی دانشجویان ایرانی پس از چندی با انگیزه احیای تفکر دینی و رد روشنفکری غربی و الحاد شرقی در دانشگاه تهران ادامه یافت.  همچنین این مبارزات دانشجویی علیه استبداد و استکبار در جریان انقلاب اسلامی تداوم یافت، به طوری که در بزنگاه ­های مختلف و در دفاع از مبارزات مردمی به صحنه آمده است.

برگزاری جشن‌های2500 ساله شاهنشاهی بهانه دیگری بود تا دانشجویان اعتراضات خود را علیه رژیم ستمشاهی به نمایش بگذارند.  در این دوره گرایش دانشجویان به مطالعه آثار استاد شهید مطهری و دکتر علی شریعتی ضمن تحکیم موضع استدلالی آنان در مقابل رژیم، صفوف آنان را از چپی‌ها جدا کرد. به تدریج استقبال دانشجویان از ارزش‌های اسلامی افزایش یافت،  و بدین ترتیب در طول سال 1357 دانشگاه‌های کشور به پایگاه انقلاب تبدیل و جنبش دانشجویی به یک جنبش اجتماعی مبدل شد که آزادی زندانیان سیاسی و بازگشت امام خمینی در صدر خواسته‌های آن قرار گرفت.

با ممانعت دولت بختیار از بازگشت امام در دی ماه 1357، علمای قم و سایر شهرهای کشور در دانشگاه تهران دست به تحصن زدند. این حرکت نمادین، ضمن تقویت وحدت و نزدیک شدن حوزه و دانشگاه، دانشگاه تهران را به پایگاه انقلاب مبدل ساخت. 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی دانشجویان پیرو خط امام (ره) با تسخیر سفارت آمریکا با عنوان تسخیر لانه جاسوسی مهم ترین ظهور و بروز خود را در صحنه سیاسی کشور به نمایش گذاشتند. در دوران دفاع مقدس و در دوران سازندگی و تحولات سیاسی و اجتماعی کشور طی 38 سال گذشته نیز دانشجویان و جنبش دانشجویی همواره یک پای قضیه بوده و هستند.

نتیجه گیری

با توجه به بررسی و تحلیل حادثه 16 آذر سال 32 و وقایع پس از آن، این رویداد نشان داد که 16 آذر تبلوری از روحیه ضد استبدادی و ضد استکباری دانشجوی ایرانی است. واقعه خونین دانشگاه تهران در سال 32 منادی جوهره مبارزه جویی و استکبار ستیزی جنبش دانشجویی در عرصه مبارزات مردمی علیه رژیم ستمشاهی پهلوی است.

آرمانخواهی‌، تعهد، خودآگاهی، استقلال طلبی، آزادی خواهی، عزتمندی، حساسیت ‌سیاسی و ... از درس­هایی است که مبارزان دانشجویی و شهدای در این راه در واقعه 16 آذر و وقایع پس از آن به نسل­های بعدی بویژه دانشگاهیان به ارمغان گذاشتند.

پژوهش خبری صدا وسیما//پژوهشگر: حسین رمضانی پور

* منابع در آرشیو در دسترس است.