روند پرشتاب رویدادها و تحولات ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک در حوزه ملتهب و بحران خیز غرب آسیا، ما را بر آن داشت تا مهم ترین رخدادهای سیاسی منطقه در یک هفته گذشته را در قالب «یادداشت هفته» به صورت اجمالی مرور کنیم و علل و عوامل آشکار و نهان بروز آن رویدادها را مورد واکاوی قرار دهیم.
صحنه سیاسی:
۱ـ در هفته ای که گذشت، محمد عبدالسلام سخنگوی رسمی و رئیس هیأت انصارالله یمن در مذاکرات صلح با اسماعیل ولدالشیخ نماینده سازمان ملل در امور یمن دیدار و گفتگو کرد؛ در این دیدار که در عمان برگزار شد، طرح صلح جان کری که مهمترین مفاد آن عبارتست از تشکیل دولت وحدت ملی با مشارکت جنبش انصارالله، عقب‌نشینی انصارالله از صنعا و برخی شهرهای دیگر و سرانجام تحویل سلاحهای سنگین انقلابیون، مطرح شد. ولدالشیخ در ریاض نیز با عبد ربه منصورهادی رئیس جمهور فراری یمن دیدار و درباره زمانبندی و نحوه از سر گیری مذاکرات صلح گفتگو کرد. گفته می شود هادی و اطرافیانش به ولدالشیخ تأکید کردهاند که شرط بازگشت به گفت‌وگوهای صلح، لغو شورای ریاستی یمن است که به وسیله «انصارالله و کنگره مردمی» تأسیس شده است.
نکته قابل توجه آن است که در شرایطی طرح خنثی کردن توان موشکی و خلع سلاح حوثی ها مطرح می شود که دامنه جنگ به داخل خاک عربستان کشیده شده، پایگاه های نظامی عربستان یکی پس از دیگری توسط ارتش یمن سقوط مینمایند و بر همگان آشکار شده که مواضع راهبردی نظامی و اقتصادی عربستان در تیررس حملات تلافی جویانه ارتش و نیروهای مردمی یمن است؛ اینک آمریکا با وعده مشارکت دادن حوثی‌ها در ساختار حکومت سعی در پایان دادن به رسوایی آل سعود و نجات آنها از باتلاق یمن دارند؛ اما ظاهراً فراموش کرده اند که حوثی‌ها در پی حکومت‌داری در یمن نیستند؛ چرا که پیشتر منصورهادی چند وزارتخانه را به انصارالله اختصاص داد اما انصارالله از سهم خود گذشت و آن وزارتخانه‌ها را به دیگر احزاب یمنی واگذار کرد؛ خواسته اساسی و اصلی انصارالله و احزاب متحدش، آزادسازی تمامی کشور یمن از استیلای آل سعود است.
۲ـ شیخ صباح خالد الحمد وزیر خارجه کویت در گفتگویی تأمل برانگیز با خبرگزاری کویت، از تجدید نظر سعودی ها در سیاست هایشان در قبال انصارالله یمن پرده برداشت؛ او دلیل این امر را ناامنی دانست که در مرزها باعث نگرانی شدید سعودی ها شده است.
صحنه میدانی:
۱ـ یک منبع نظامی یمن اعلام کرد ارتش و کمیته های مردمی و قبایل یمنی موفق شده اند کنترل دو روستا را در جازان عربستان به دست گیرند؛ همچنین مواضعی راهبردی در منطقه جیزان در جنوب عربستان تحت سیطره نیروهای یمنی درآمد؛ ساختمان‌های اداری مرکز استان تعز که در دست تروریست‌ها بود نیز با پشتیبانی ارتش یمن به تصرف کمیته‌های انقلابی درآمد.
۲ـ یگان موشکی ارتش یمن با یک فروند موشک بالستیک پایگاه هوایی ملک فهد را در استان طائف هدف قرار داد. گفته می شود بر اثر اصابت این موشک چند جنگنده سعودی منهدم شده است.
۳ـ جنگنده‌های سعودی طی هفته گذشته حملات سنگینی را در صنعا و صعده صورت دادند؛ در اغلب این حملات منازل، مساجد، بیمارستان ها و بازارها هدف بمباران ها قرار گرفت که ده‌ها شهید و زخمی از بین غیرنظامیان برجای گذاشت.
۴ـ چهارم سپتامبر (۱۴شهریور) اولین سالگرد حمله موشک توچکا به پادگان صافر از سوی یگان موشکی ارتش و کمیته های مردمی یمن بود که 189 کشته از بین مزدوران ائتلاف سعودی برجای گذاشت؛ در این حمله 67 اماراتی کشته شدند و همین منجر به بروز اختلافات عمیق میان اماراتی ها و سعودی‌ها شد و دولت امارات با تجدید نظر در محاسبات خود، نظامیان اماراتی را از مأرب به جبهه‌های جنوب یمن منتقل کرد.
* سوریه
صحنه سیاسی:
۱ـ چهارشنبه هفته گذشته وزرای خارجه کشورهای عضو اتحادیه اروپا، ترکیه و آمریکا و کمیته عالی مذاکرات متشکل از معارضان دولت سوریه وابسته به ریاض، نشستی را در لندن برگزار کردند تا طرح این کمیته را برای حل بحران سوریه بررسی کنند؛ پیش از برگزاری این نشست، بوریس جانسون وزیر خارجه جدید بریتانیا از روسیه خواست برای برکناری اسد همکاری کند. درخواست های این کمیته بسیار یکجانبه و تنها دستاوردشان از این نشست، بهره برداری رسانه ای و نیز توافقی در مورد آتش بس بود.
۲ـ رئیس‌جمهور ترکیه می‌گوید در دیدار با باراک اوباما در حاشیه نشست گروه 20، یکی از محورهای گفتگو درباره اقدام نظامی علیه داعش در رقه سوریه و حمله نظامی به این مرکز خلافت خودخوانده داعش بوده است.
صحنه میدانی:
۱ـ عملیات سپر فرات در خاک سوریه وارد مهم ترین مرحله خود شده است؛ در هفته گذشته ارتش ترکیه نوار مرزی این کشور، حد فاصل جرابلس تا الراعی را به کنترل خود درآورد و احتمال اتصال کانتون های کردی را کاهش داد. اینک ترکیه مساحتی به طول ۸۰ کیلومتر و به عمق ۲۴ کیلومتر از خاک سوریه را در تصرف خود دارد. به نظر می رسد ترکیه قصد دارد طرحی را که سالهاست تحت عنوان «خط قرمز» خود در شمال سوریه از آن یاد میکند عملی سازد؛ اشغال هفت روستای استراتژیک در شمال سوریه و استقرار نیروهای ارتش آزاد سوریه در آن جا در همین راستا می باشد؛ توجه به موقعیت جغرافیایی این روستاها و تحرکات ارتش ترکیه در این مناطق نشان می دهد که هدف ترکیه از این تحرکات، پاکسازی کرانه جنوبی مرزهای ترکیه در خط شمالی سوریه از منطقه جرابلس در غرب فرات به سمت کانتون عفرین و منطقه استراتژیک اعزاز در شمال غربیسوریه است؛ در واقع ترکیه می خواهد فاصله ای منطقی میان کانتون عفرین با دو کانتون کردنشین دیگر یعنی جزیره و کوبانی ایجاد نماید که اینک با جایگزینی ارتش آزاد به جای داعش در این مناطق توانست این ایده را تا اندازهای عملی سازد.
۲ـ بعد از آن که ترکیه از منطقه البیلی در استان کیلیس جبهه دومی در شمال سوریه گشود، تانک های ارتش و صدها تن از نیروهای ارتش آزاد سوریه از منطقه چوبان بِی به پیشروی در شمال سوریه پرداختند. منطقه چوبان بِی حد فاصله جرابلس - اعزاز قرار دارد و در واقع گشودن این جبهه توسط ارتش ترکیه در آن منطقه پیشروی در عمقاست و هدف آن نظارت بر جبهه حلب و دمشق توسط ترکیه است. می توان گفت هدف این جبهه دوم دیگر کردها نیستند بلکه هدف دولت مرکزی سوریه و آماده کردن مسیر حمله به شهر حلب برای تروریست‌های ارتش آزاد است؛ البته ترکیه این فرضیه را رد میکند و معاون نخست وزیر این کشور اظهار نموده که هدف آنها از پیشروی در عمق خاک سوریه به هیچ عنوان شهر حلب نیست.
۳ـ ترکیه خواهان منطقه پرواز ممنوع در شمال سوریه است؛ به نظر میرسد این کشور که از چند سال پیش به دنبال جای پای نظامی در سوریه بود اینک با ایجاد منطقه امن قصد دارد به مطامع تاریخی خود دست یابد. درصورت تحقق این امر و نظارت بیشتر ترکیه، توان چانهزنی مخالفان مسلح اسد و آمریکا (جبهه اتفاق) در برابر جبهه اتحاد یعنی روسیه، ایران و اسد افزایش خواهد یافت. در همین راستا سفر دبیرکل ناتو، نخست وزیر قطر و وزیر خارجه عربستان به ترکیه، از تأثیر کلیدی این کشور بر بحران سوریه و اهمیت حفظ ترکیه در مدار ائتلاف آمریکا و عربستان حکایت دارد.
۴ـ جنگنده های ارتش رژیم صهیونیستی طی هفته گذشته دو بار مناطقی از خاک سوریه را بمباران کردند؛ دولت دمشق بارها اعلام کرده است که رژیم صهیونیستی و متحدان منطقه‌ای و غربی‌اش از گروه‌های تکفیری تروریستی که علیه دولت سوریه می‌جنگند، حمایت می‌کنند؛ بهعلاوه ارتش سوریه بارها محموله‌های تسلیحاتی و مهمات ساخت اسرائیل را از گروه‌های تروریستی در سوریه کشف کرده است.
۱ـ در ایام برگزاری مراسم حج امسال، حکومت آل سعود برای کنترل حاجیان از دستبند الکترونیک استفاده می نماید؛ گفته می شود این دستبندها ساخته رژیم صهیونیستی است و به این وسیله دستیابی صهیونیست ها به اطلاعات مسلمانان اعم از هویت، مشخصات و محل اقامت آنان به سهولت ممکن خواهد شد.
۲ـ هفته پیش گزارشی منتشر شد مبنی بر این که دولت آمریکا طی هشت سال گذشته بیش از ۱۱۵ میلیارد دلار تسلیحات و تجهیزات نظامی به عربستان سعودی فروخته که در مدت ۷۱ سال ائتلاف واشنگتن ـ ریاض بیسابقه بوده است. آگاهان مسائل سیاسی دو گمانه جدی را در این زمینه مطرح می کنند:
الف ـ آمریکا قصد دارد سطح تنش امنیتی عربستان با ایران را وارد فاز جدیدی کند که در حوزه خلیج فارس و تنگه هرمز مطرح است و باید در کنار استعداد نظامی ـ دریایی آمریکایی ـ انگلیسی به کار گرفته شوند.
ب ـآمریکا قصد دارد در سناریویی مشابه شمال سوریه (که به ترکیه برای تجاوز نظامی به بخش‌هایی از سوریه چراغ سبز داد و نگاه به عمق بیش‌تری از خاک سوریه و حتی به سمت رقه دارد)، به عربستان نیز چراغ سبز دهد تا با بهانه بازگرداندن آوارگان سوری از اردن به داخل خاک سوریه و با راندن داعش از بخش‌های جنوبی سوریه یک نوار اشغالی در جنوب سوریه ایجاد کند.
۳ـ در هفته گذشته عادل الجبیر وزیر خارجه عربستان به آنکارا سفر و در نشست خبری مشترک با چاووش اوغلو وزیر خارجه ترکیه از عملیات نظامی این کشور در شمال سوریه حمایت کرد؛ ترکیه و عربستان برای تقویت همکاری‌های مشترک میان دو کشور شورای سیاسی تأسیس کردند.
۴ـ وزیر خارجه رژیم سعودی باز هم ادعاهای واهی خود را درباره ایران تکرار کرد و گفت: برخی در ایران به دنبال احیای امپراتوری فارس هستند و وظیفه ما ایجاب میکند که از ملت و امتمان دفاع کنیم؛ وی در سخنانی مضحک ادعا کرد جنگ یمن بر کشورش تحمیل شده است و تأکید نمود: ما اجازه تکرار اوضاع لبنان را در یمن نمی دهیم و اینکه جمع اندکی حوثی بر یمن حکومت کنند، ممکن نیست.
* عراق
صحنه سیاسی:
۱ـ مقامات سعودی سرتیپ ستاد عبدالعزیز بن خالد الشمری، وابسته نظامی سفارت سعودی در آلمان را به عنوان نماینده تام الاختیار در سطح سفیر به جای ثامر السبهان سفیر فعلی ریاض در بغداد معرفی کرده اند. این تصمیم در پی آن گرفته شد که حدود دو هفته پیش وزارت خارجه عراق از عربستان خواست شخص دیگری را به جای السبهان به عنوان سفیر ریاض در بغداد معرفی کند، چرا که ثامر السبهان علاوه بر دخالت در امور داخلی عراق، علیه نیروهای مردمی عراق (الحشد الشعبی) موضع گرفته بود. ظاهراً شمری نیز با عنایت خاصی انتخاب شده است زیرا وی علاوه بر داشتن سوابق نظامی و امنیتی، از عشایر الشمر است و پیوندهای عشیرهای در جامعه عراق دارد.
۲ـ مظهر محمد صالح مشاور وزیر اقتصاد عراق برخی از جزئیات توافق اخیر نفتی بین بغداد و اربیل را بیان کرد و گفت: طبق این توافق 150 هزار بشکه نفت از میدان‌های نفتی کرکوک و از طریق لوله نفتی منطقه کردستان عراق به ساحلجیحان ترکیه صادر خواهد شد؛ به شرطی که درآمد این صادرات طبق قانون اساسی به خزانه مرکزی داده شود. وی افزود: طبق این توافق، مقرر شده دولت اربیل دستمزد و مهمات نیروهای پیشمرگه و دیگر نیروهای نظامی حاضر در استان کرکوک را برآورد کند و دولت مرکزی عراق نیمی از حقوق کارمندان کرکوک را متقبل شود.
تا پیش از ماه مارس گذشته، تولید نفت این میدان به طور یکجانبه تحت کنترل منطقه کردستان بود و پس از آن تا کنون تولید نفت متوقف شده بود. از اواسط سال ٢٠١٥ میلادی «سومو» (شرکت ملی بازاریابی نفت وزارت نفت عراق) هیچ محموله نفتی را از طریق بندر جیحان صادر نکرد و منطقه کردستان به طور مستقل فروش و صادرات نفت خود و میدان کرکوک را بر عهده گرفت. اربیل نیاز داشت که تولید نفت میدان کرکوک به سرعت از سرگرفته شود زیرا صادرات نفت خود به تنهایی کفاف نیازهای آنها را نمی‌دهد و کردستان مجبور بود میلیاردها دلار از ترکیه وام بگیرد. وزارت نفت عراق هفته گذشته اعلام کرد در صورت بی نتیجه ماندن مذاکرات با مقامات منطقه کردستان درباره چگونگی تقسیم درآمد صادرات نفت تولید شده در میادین نفتی کرکوک در شمال عراق، فروش نفت خام را از طریق ایران بررسی خواهد کرد.
۳ـ طی هفته گذشته سران دو حزب دموکراتیک کردستان و اتحادیه میهنی کردستان عراق در بغداد به سر بردند و دیدارهایی (در جهات متعارض یکدیگر) با جریان‌های مختلف سیاسی عراق داشتند که از شکاف در صفوف کُردهای عراق حکایت دارد. اختلافات کُردهای عراق از زمانی شدت گرفت که حزب دموکراتیک کردستان به ریاست بارزانی، رئیس پارلمان و شماری از وزرای اتحادیه میهنی کردستان را از اربیل اخراج و وادار به بازگشت به سلیمانیه کرد.
اگر تاکنون درگیری‌ها و اختلافات آنها در منطقه کردستان خلاصه شده بود، امروز پیامدهای آن تا بغداد هم رسیده است.
صحنه میدانی:
۱ـ نیروی هوایی ارتش ترکیه با تجاوز به حریم هوایی عراق، به بهانه حضور پ.ک.ک، ۱۲منطقه را در شمال این کشور هدف قرار داد.
۲ـ رزمندگان مقاومت چهارشنبه گذشته، نماز جماعت را در محوطه حرم حضرت سکینه دخت گرامی امیرالمؤمنین حضرت علی علیه‌السلام که هفته پیش آزاد شد، اقامه کردند. این مکان مقدس از مارس 2015 در اشغال تروریست‌های گروهک موسوم به ارتش آزاد بود.
۳ـ با انجام عملیات القیاره در جنوب موصل و خارج کردن کنترل چاههای نفت این منطقه از دست داعش، این گروه تروریستی درآمد ماهانه بیش از یک میلیون دلار را که مهمترین منبع درآمد مالیاش بود، از دست داد. منطقه القیاره واقع در 60 کیلومتری جنوب موصل مرکز استان نینوا، یکی از مهم ترین مناطق نفتی در شمال عراق به شمار می رود که در دو سال گذشته در اشغال گروه تروریستی تکفیری داعش بود.
پژوهش خبری صدا و سیما// مرجان شریف زاده