روند پرشتاب رویدادها و تحولات ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک در حوزه ملتهب و بحران خیز غرب آسیا، ما را بر آن داشت تا مهم ترین رخدادهای سیاسی منطقه در یک هفته گذشته را در قالب «یادداشت هفته» به صورت اجمالی مرور کنیم و علل و عوامل آشکار و نهان بروز آن رویدادها را مورد واکاوی قرار دهیم.
صحنه سیاسی:
وزرای خارجه آمریکا و روسیه قرار است روز جمعه در ژنو درباره بحران سوریه برای نهایی کردن جزئیات موافقتنامه های نظامی اطلاعاتی گفتگو کنند. آمریکا از ورود نظامیان ترکیه به خاک سوریه حمایت کرده و در پی آتش بسی جهت دار برای تنفس دادن به تروریست ها در حلب است؛ روسیه از لزوم هماهنگی ترکیه با دولت سوریه سخن گفته است. روسیه با آتش بس ۴۸ ساعته موافقت کرده و از آمریکا خواسته تضمین دهد که تروریست ها از آتش بس سوءاستفاده نکنند.
صحنه میدانی:
ارتش ترکیه روز چهارشنبه (۱۳۹۵/۶/۳) برای نخستین بار از زمان شروع بحران پنج ساله سوریه، به بهانه مبارزه با تروریسم و شورشیان کرد وابسته به «پ.ک.ک» به شمال سوریه وارد شد و شهر جرابلس را در اقدامی مشکوک، به اشغال خود درآورد. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه روز چهارشنبه طی سخنانی در پارلمان این کشور، اعلام کرد که عملیات «سپر فرات» ارتش ترکیه در شمال سوریه در پی از بین بردن خطرات ناشی از فعالیت‌های داعش و حزب اتحاد دموکراتیک است. به دنبال سخنان اردوغان، تانک‌های ارتش ترکیه به منطقه جرابلس واقع در استان حلب سوریه وارد شدند. اردوغان درباره این اقدام گفت صبر کشورش دیگر در برابر حملات تروریستی که از داخل خاک سوریه مدیریت می‌شود سر آمده است؛ سخن اردوغان اشاره به حمله انتحاری یک تروریست در روز یکشنبه گذشته (۱۳۹۵/۵/۳۱) به یک مراسم عروسی در شهر«غازی عینتاب» ترکیه داشت که دستکم 50 نفر کشته و 94 نفر زخمی بر جای گذاشت. شهر غازی عینتاب در جنوب شرق ترکیه در ماه‌های گذشته چندین بار هدف حملات تروریستی قرار گرفته است.
ترکیه در این تجاوز آشکار250 کماندو را به همراه بیش از 1000 شبه نظامی از هفت گروه عضو ارتش آزاد سوریه وارد خاک سوریه کرد؛ یک مقام ارشد ترکیه‌ای نیز اعلام کرد: تا روز پنجشنبه (۱۳۹۵/۶/۴) بیش از20 تانک از مرز سوریه عبور کرده و وارد خاک این کشور شده‌اند و در صورت لزوم تانک‌های بیشتری نیز اعزام خواهند کرد.
مقامات ترکیه گفته‌اند حضور شورشیان کرد در غرب فرات خط قرمز این کشور و تهدیدی برای امنیت ملی آن است؛
اما در واقع به نظر می رسد دولت بنعلی یلدریم و مشخصاً مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه جدید ترکیه توانسته اند ارتش و اردوغان را قانع کنند که به جای دل بستن به گروه های معارض سوری، ترکیه خود به صورت مستقیم وارد خاک سوریه شود؛ کارشناسان مسائل منطقه سه دلیل عمده زیر را برای این تصمیم محتمل می دانند:
۱- اکنون که در سوریه نشانه هایی از پایان بحران در حال بروز است، ترکیه بایستی تلاش کند برای امتیازگیری در مذاکرات آینده از هم اکنون جایگاه خود را در سوریه ارتقاء دهد؛
۲- این روزها ترکیه به چند دلیل به ناتو و آمریکا بی اعتماد شده است؛ لذا باید خود رأساً وارد سوریه شود و منافع خود را دنبال کند؛ بدون توجه به اینکه آمریکا چه برنامه ای در سوریه دارد؛
۳- مداخله مستقیم ترکیه در جنگ داخلی سوریه آخرین حربه ترکیه برای ممانعت از ایجاد و گسترش یک کردستان مستقل در سوریه به رهبری کردا است و نباید این فرصت را از دست بدهد؛
۴- ترکیه با تجاوز به جرابلس، شهر مرزی سوریه می تواند با از بین بردن داعشی‌هایی که هر از چند گاهی عملیات تروریستی در خاک ترکیه ترتیب می‌دهند، امنیت را به کشورش باز گرداند؛
۵- ترکیه باید تروریست‌های ارتش آزاد را که هدف راهبردیشان، از بین بردن بشار اسد، یکی از اصلی‌ترین بازوهای مقاومت است، جایگزین داعش کند و به این ترتیب با فشار بیشتر به بشار اسد شانس بهره‌برداری از نزدیکی با غرب را از دست ندهد؛
ترکیه در حالی ادعای مقابله با گروه تروریستی داعش را در خاک سوریه برای خود قانونی اعلام کرده که از ابتدای بحران سوریه از حامیان اصلی گروه های تروریستی همانند داعش و النصره در سوریه بوده است و ورود نیروهای ارتش ترکیه به خاک سوریه با عنوان مقابله با داعش فقط بهانه ای برای ورود به خاک سوریه و تصرف خاک این کشور و حمایت از گروه های تروریستی است.
در جبهه دیگر ارتش سوریه به معارضان مسلح در «داریا» در حومه دمشق چهار روز مهلت داده که از داریا خارج و نیروهای ارتش در این شهر مستقر شوند؛ داریا در واقع «نماد انقلاب تروریست‌ها» است و به همین جهت آگاهان مسائل سیاسی معتقدند ضربه‌ای که آزادی «داریا» در غرب دمشق پس از چهار سال، بر پیکره «معارضان مسلح» می‌زند، شاید تحولات «حلب» نتواند وارد کند؛ در پی آزادی داریا حرم مطهر حضرت سکینه سلام الله علیها نیز آزاد شد، گرچه تکفیری ها این مکان مقدس را با خاک یکسان کرده اند؛ همچنین ارتش سوریه و متحدان در جنوب غرب حلب پیشروی هایی داشته اند.
عربستان سعودی
روز پنجشنبه (۱۳۹۵/۶/۴) جان کری وزیر خارجه آمریکا در جده با سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان دیدار کرد؛ همچنین پس از ملاقات با وزرای دفاع و امور خارجه سعودی، دیدارهای چند جانبه ای با وزرای خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و وزیر خارجه انگلیس که در جده حضور داشت صورت داد. کری در این دیدارها بر راه حل سیاسی برای جنگ یمن تأکید و تصریح کرد: توقف حملات به مرزهای عربستان اولویت اصلی ماست و جنگ در یمن باید با تضمین امنیت و حاکمیت ملی عربستان متوقف شود.
برای توقف جنگ یمن طرحی با مشارکت آمریکا، عربستان، انگلیس و امارات یعنی ائتلاف جنگ با یمن ارائه شده که در آن از توقف جنگ، تشکیل دولت وحدت ملی با شراکت همه یمنی ها و تحویل سلاح انصارالله به طرف سوم سخن گفته شده است.
کری همچنین ایران را به ارسال تجهیزات نظامی به یمن متهم کرد و گفت انتقال تسلیحات پیشرفته ایران به یمن فقط تهدید علیه عربستان نیست بلکه تهدیدی برای کل منطقه و آمریکاست؛ کری به مشاوره های نظامی آمریکا به سعودی برای تجاوز به یمن و نیز استفاده عربستان از هواپیماها، بمب ها و موشک های آمریکایی که در ویران کردن یمن و کشتار غیرنظامیان استفاده می شود - تا حدی که صدای مجامع حقوق بشری را هم درآورده - اشاره ای نکرد؛ این اظهارات کری واکنش تند وزیر خارجه کشورمان دکتر ظریف را برانگیخت.
این موضوع که ارتش و نیروهای نظامی یمن روز چهارشنبه (۱۳۹۵/۶/۳) پرچم یمن را در خاک عربستان در پایگاهی نظامی ارتفاعات شهر نجران به اهتزاز درآوردند ظاهراً دلیل نگرانی کری بوده است؛ گفتنی است با پیشروی نیروهای ارتش و کمیته های مردمی یمن در نجران در داخل خاک عربستان، فرماندهان و نیروهای نظامی سعودی از ترس جان به سرعت پایگاه‌ها و مواضع نظامی خود را ترک کردند؛ همچنین نیروهای یمنی مناطق وسیعی را در مقابل سد نجران در اختیار گرفته‌اند؛ سد نجران در۴۰ کیلومتری غرب این شهر قرار دارد و بزرگترین سد در این منطقه است.
یکی از اعضای شورای سیاسی انصارالله به این اظهارات وزیر خارجه آمریکا چنین پاسخ داده است که جان کری که حالا از راه حل سیاسی سخن می گوید تا چند روز پیش از طرح ولدشیخ که راهکاری نظامی برای مسئله یمن بود حمایت می کرد و اکنون که ارتش یمن توانسته وارد خاک عربستان شود و به دروازه های نجران برسد، آمریکا مداخله نموده تا عربستان را نجات دهد؛ گفتنی است ساعتی از سخنان جان کری نگذشته بود که جنگنده های عربستان چند مرتبه نقاط شهری یمن از جمله مدارس شهر حیفان را بمباران کردند.
یمن
روز شنبه (۱۳۹۵/۵/۳۰) میلیون‌ها یمنی به فراخوان ائتلاف «حوثی- صالح» برای برگزاری تجمع و اعلام همبستگی و پشتیبانی از شورای عالی سیاسی پاسخ مثبت دادند و در حمایت از این شورا در صنعا ظاهرات کردند. شورای عالی سیاسی را پارلمان یمن انتخاب کرده که به عنوان نهاد قانونی، اداره امور کشور را بر عهده گرفته است. صالح الصماد رئیس شورای عالی سیاسی یمن مهم ترین سخنران این تجمع بزرگ بود که در بخشی از سخنان پرشور خود اعلام کرد: دشمنان یمن باید بدانند که معادله‌ای جدید در یمن آغاز شده که مردم پشتیبان و ستون آن هستند؛ او همچنین گفت: تعداد افرادی که اکنون اینجا جمع شده‌اند بیشتر از ساکنان چهار کشور حاشیه خلیج فارس است که در حمله به یمن شرکت کرده‌اند. کارشناسان مسائل یمن معتقدند این تجمع میلیونی به معنای همه‌پرسی مردمی درباره شورای عالی سیاسی و تأیید ائتلاف «حوثی- صالح» است.
گفتنی است روز شنبه (۱۳۹۵/۵/۲۳) پارلمان یمن برای اولین بار از زمان آغاز تهاجم نظامی عربستان، به دعوت انصارالله و کنگره خلق یمن در صنعا تشکیل جلسه داد و طرح تشکیل «شورای عالی سیاسی» را تصویب کرد؛ در همین جلسه نیز «صالح الصماد» به عنوان رئیس و «قاسم لبوزه» به عنوان نایب رئیس شورای عالی سیاسی انتخاب شدند. صالح الصماد، رئیس شورای عالی سیاسی، به طور رسمی کاخ ریاست جمهوری را از «محمد الحوثی»، رئیس کمیته انقلابی حوثی ها، تحویل گرفت و به آنجا منتقل شد. او اکنون مانند رئیس جمهور جدید یمن است. الصماد پس از به قدرت رسیدن، درها را به روی اسماعیل ولد الشیخ، نماینده ویژه سازمان ملل متحد بست و از او و مذاکرات زیر نظر او سلب اعتماد کرد، چرا که نماینده سازمان ملل نشان داد که در مذاکرات بی طرف نیست.
از سوی دیگر مقامات آمریکایی روز جمعه اعلام کردند ارتش آمریکا تعدادی از مستشاران نظامی خود را که عضو اتاق عملیات جنگ عربستان در یمن بودند از ریاض خارج کرده است.
عراق
صحنه سیاسی:
روز پنجشنبه (۱۳۹۵/۶/۴) ولید المعلم وزیر خارجه سوریه به بغداد سفر کرد و با فؤاد معصوم رئیس‌جمهور، حیدرالعبادی نخست‌وزیر و ابراهیم جعفری وزیر خارجه عراق دیدار و گفتگو کرد. بررسی راه های تقویت مناسبات میان دو کشور همسایه و اوضاع منطقه و جنگ علیه گروه تروریستی داعش به عنوان دشمن مشترک هر دو کشور و منطقه و جهان محور موضوعات مورد بحث بود. در این دیدارها در خصوص راه های تأمین امنیت مرزهای مشترک میان دو کشور - به ویژه با توجه به نزدیک شدن نیروهای عراقی به مرز این کشور با سوریه نیز نزدیک شدنپیروزی نهایی بر گروه تروریستی داعش-تبادل نظر شد. ابراهیم جعفری وزیر خارجه عراق در دیدار با المعلم تأکید کرد: عراق و سوریه نه تنها از خود در برابر تروریسم دفاع می‌کنند بلکه به نیابت، از تمامی کشورها در برابر تروریسم و تروریست‌ها ایستاده و از آن‌ها دفاع می‌کنند.
همچنین در هفته گذشته مجلس عراق با عدم رأی اعتماد به وزیر دفاع این کشور وی را از سمتش برکنار کرد. این رویداد پس از تشدید اختلافات میان سلیم الجبوری رئیس مجلس و خالدالعبیدی وزیر دفاع سابق عراق واقع شد.
صحنه میدانی:
حیدر العبادی نخست‌وزیر عراق و فرمانده کل نیروهای مسلح این کشور روز پنجشنبه (۱۳۹۵/۶/۴)، رسماً آزادسازی منطقه «القیاره» در جنوب موصل را اعلام کرد. العبادی در بیانیه‌ای اعلام کرد: نیروهای قهرمان ما امروز با آزادسازی القیاره یک «پیروزی بزرگ» را رقم زدند و این یک گام مهم برای آزادسازی موصل و استان نینوا به صورت کامل است. القیاره شهری با منابع غنی نفت و گاز در 60 کیلومتری جنوب موصل مرکز استان نینوا است که آزادی آن گامی مهم برای آزادسازی موصل است.
از سوی دیگر ارتش و نیروهای مردمی عراق با عقب راندن تروریست های داعش در شرف نزدیک شدن به شهر القائم در نزدیکی مرز سوریه هستند.
بیت المقدس
روز یکشنبه (۳۱ مرداد) چهل و هفتمین سالروز به آتش کشیده شدن مسجدالاقصی به دست صهیونیست هاست؛ چهل و هفت سال پیش در ٢١ آگوست ۱۹۶۹ یک صهیونیست استرالیایی به نام "مایکل دنیس" نخستین قبله مسلمین و یکی از مقدس‌ترین مکان های مورد احترام همه ادیان آسمانی را به عمد به آتش کشید، بیش از 1500 متر مربع از کل مساحت 4400 مترمربعی این مسجد در آتش سوخت، دو ستون اصلی گنبد مسجد فرو ریخت و خسارات فراوانی به ستون ها، قالیچه ها و اشیاء تزئینی وارد شد و نسخه های بسیاری از قرآن در آتش سوخت؛ این جنایت شنیع به حدی تکاندهنده بود که شورای امنیت سازمان ملل هم در اقدامی بی سابقه با صدور قطعنامه 271 این اقدام اهانت آمیز را محکوم کرد و خواستار لغو همه تدابیر این رژیم علیه هویت قدس اشغالی، و رعایت همۀ بندهای توافقنامه ژنو و قوانین بین المللی درخصوص مناطق اشغالی شد؛ این حادثه همچنین زمینه را برای ایجاد سازمان همکاری های اسلامی پدید آورد.
با این حال، اقدامات جنایت آمیز رژیم صهیونیستی علیه مسجدالاقصی همچنان ادامه دارد و صهیونیست ها به بهانه یافتن پیکره سلیمان، به صورت سازماندهی شده همه روزه درحال اعزام صهیونیست‌ها به داخل محوطه و ادامه حفاری‌ها در زیر و اطراف مسجدالاقصی هستند تا به هدف دیرینه خود یعنی تخریب کامل مسجدالاقصی و ساخت معبد ادعایی خود به جای آن، دست یابند.
همچنین در هفته گذشته و در آخرین روزهای مردادماه، جنگنده های ارتش رژیم صهیونیستی مناطق شمالی نوار غزه را بشدت بمباران کردند. سخنگوی ستاد مشترک ارتش رژیم صهیونیستی با انتشار بیانیه ای مدعی شد که این حملات در پی شلیک چهار موشک به سرزمین های اشغالی از مبداء نوار غزه صورت گرفته است. گروه تروریستی تکفیری داعش شاخه غزه مسئولیت شلیک این موشک ها را بر عهده گرفت.
پژوهش خبری صدا و سیما// پژوهشگر: مرجان شریف زاده