پروین، اختر چرخ ادب

به گزارش خبرگزاری صداوسیما؛ مرکز آذربایجان شرقی پروین اعتصامی با نام اصلی"رخشنده" در ۲۵ اسفندماه سال ۱۲۸۵ شمسی در تبریز و در خانواده‌ای اهل هنر و ادب و دانش متولد شد.

پدرش یوسف اعتصامی آشتیانی ملقب به اعتصام‌الملک نویسنده، مترجم، ناشر، مدیر و موسس ماهنامه بهار و مادرش "اخترالملوک اعتصامی" دختر عبدالحسین مقدّم العداله از شاعران دوره قاجاریه بود.

او در سه سالگی به همراه پدر که نماینده مردم تبریز در مجلس بود، به تهران مهاجرت کرد و در کنار پدر اندیشمند خود و استادان بزرگی، چون علی اکبر دهخدا، ملک الشعرای بهار، عباس اقبال آشتیانی و سعید نفیسی به فراگیری دانش ادبیات پرداخت.

این دختر هنرمند از هفت سالگی شعر می‌سرود و در جشن فارغ التحصیلی مدرسه، درباره بی توجهی جامعه به زنان و اهمیت تعلیم و تربیت آنها، سخنرانی کرد. در سال ۱۳۱۳ خورشیدی، پروین اعتصامی به عقد ازدواج پسرعموی پدرش درآمد و راهی کرمانشاه شد.

همسر او فردی نظامی و رئیس شهربانی کرمانشاه بود و زندگی مشترک آنها تنها ۲ ماه دوام داشت و پس از این زمان پروین به خانه پدر برگشت. پس از آن واقعه، مسیر ادبی فرهنگی زندگی پروین اعتصامی، هموارتر پیش رفت نخستین و تنها دیوان شعر بانوی ماندگار شعر فارسی، در ۱۳۱۴ منتشر شد.

پروین تنها یک دیوان دارد؛ این اثر با ۶ هزار و ۵۰۰ بیت، حاوی بیش از ۲۰۰ قصیده، قطعه، غزل و مثنوی است که پروین تا پیش از ۳۰ سالگی سرود. اندیشه نو و نگاه انتقادی به وقایع اجتماعی و طبقه ضعیف جامعه، یکی از برجسته‌ترین نکات اشعار او محسوب می‌شود.

در تاریخ ادبیات فارسی، پروین اعتصامی تنها بانوی شاعری معرفی می‌شود که زیباترین اشعار سیاسی را با نگرشی زنانه و با اتکا به اخلاق و خرد و اندیشه به رشته تحریر درآورده است.

ملک الشعرای بهار، در مقدمه دیوان پروین گفته بود: در ایران که مرکز سخن و فرهنگ است اگر شاعرانی از جنس مرد پیدا شده اند که مایه حیرت هستند، جای تعجّب نیست، اما تاکنون شاعری از جنس زن که دارای این استعداد باشد و با این توانایی، اشعاری چنین نغز و نیکو بسراید از نوادر محسوب می‌شود و جای بسی تعجب و شایسته هزاران تحسین و تجلیل است.

این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوهٔ لفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل، یکی شیوه خراسان است خاصه استاد ناصر خسرو قبادیانی و دیگر شیوهٔ شعرای عراق و فارس است به ویژه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفا است.

مختاری استاد زبان و ادبیات فارسی معتقد است: ادبیات هر عصری آیینه‌ای است که احوال حاکم بر آن زمان را منعکس می کند واشعار پروین اعتصامی بیانگر تفکر و تعمق وی درمسائل روزگارش (عصر مشروطه) است. وی ضمن داشتن عواطف بسیار رقیق زنانه، از توجه به مسائل اجتماعی و اخالقی جامعه خویش غافل نبوده و برای رسیدن به جامعه آرمانی قدم برداشته است.

مهمترین مؤلفه‌های اجتماعی در اشعار پروین اعتصامی عبارتند از: آزادی، اندرز به جوانان، توجه به حال ایتام، تلاش و کار، حمایت از اقشار زحمتکش و انتقاد از فقر و محرومیت، انتقاد از بی عدالتی، نابرابری اجتماعی و فاصله طبقاتی درجامعه، انتقاد از تجمل و رشوه خواری، تبیین منزلت زن و دفاع از حقوق او و انتقاد از بی مهری مردم زمان نسبت به همدیگر.

پروین در آثار خویش سیمای یک شخصیت اخلاقی جهاندیده را به خود می گیرد. متانت سخن و استحکام بیان یک شخصیت قوی و مقام بلندی در ادبیات فارسی برای پروین اعتصامی از شاعران اواخر دوره مشروطیت است. وقتی تمام لشگرکشی‌ها برای اعمال و تحمیل یک سری از معیار‌های فرنگی به جامعه ایران تدارک دیده شده و بی هویت کردن جامعه ما و از ملیت انداختن آن در اوج خود قرار دارد، شعر‌های پروین پاسخ به وضع اجتماعی و فرهنگی است.

در اشعارش صدای اعتراض و طغیانش بلند است. او شاعری آگاه به زمان است و مبیّن درد دل همه مردم زمان خویش و دعوت کننده به ملیت و فرهنگ خویش مبارزه گر برعلیه ارزش‌های بیگانه است.

حکمت، استاد زبان و ادبیات فارسی می‌گوید: پروین اعتصامی در به کار بردن سبک مناظره (سوال و جواب) در اشعار معروف است و او را استاد مناظره می‌دانند.

پروین با تخیلی مثال زدنی و با شخصیت بخشی به موجودات بی‌جان، از مناظره‌های داستانی برای بیان مقصود خود استفاده می‌کرد؛ چنانچه در دیوان اشعار او حدود ۷۰ مناظره میان انسان‌ها، جانوران، گیاهان و اشیا به چشم می‌خورد. قطعه "اشک یتیم" یکی از معروف‌ترین و زیباترین اشعار سیاسی اجتماعی پروین است.

به اذعان برهان، نویسنده، نگاهی ژرف در اشعار پروین نشان می دهد که به مسأله آموزش زنان در عصر خود بی تفاوت نبوده و همواره آنان را به کسب دانش دعوت کرده است. پروین ضمن اشاره به اهمیت نقش مادری زنان در تربیت نسلی آگاه و باشعور، دانایی را مهمترین شرط برای اجرای صحیح نقش مادری می‌داند.

سوق دادن زنان به تجمل و مصرف گرایی در حقیقت ستم در حق زنان است. زیرا که این رفتار زن را به کلی از آرمان‌ها و اهداف تکاملی خودش غافل و منصرف می کند و به چیز‌های خیلی حقیر سرگرم می‌کند.

پروین ارزش واقعی زن را در سادگی، پاکی و پرهیز او میداند و عقیده دارد، زن نباید مقلد باشد و ضروری است خود استقلال فکری و فرهنگی داشته باشد و به ارزش هنر ملکوتی خود پی ببرد.
محمد اسحاق، نویسنده هندی و استاد ادبیات فارسی معتقد است: پروین اعتصامی از لحاظ انتخاب موضوع و بیان شاعری کاملاً مدرن است و اثر تحصیلات غربی که داشته در شعرش نمایان است.

به عقیده پژوهشگران ادبیات غرب نیز، شعر پروین دارای قالب کلاسیک و محتوای مدرن است. تلفیقی از خرد و پند کهن، همراه با نوعی دلسوزی و واکنش در مقابل مسائل دور و بر خود است که در جای خود یادآور نویسندگان قدیم می‌باشد و اغلب پوششی از رمانتیسم در خود دارد که تأثیر ادبیات غرب نیز در آن به چشم می‌خورد.

پروین در کنار حفظ اصالت‌های شرقی و اخلاقی خود، از ادبیات غرب نیز در جهت عمق بخشیدن به اشعار و وفق دادن آنها با اقتضائات زمان خود استفاده کرده است؛ جریانی که بر خلاف مسیر سنت در حرکت است، در لایه‌های زیرین جویبار جاری است، و از این روست که در نگاه‌های گذرا و شتابزده به چشم نمی‌آید.

آنچه شعر پروین را برگزیده کرده، مضمون‌ها و معناها، در اشعار اوست. دیوان پروین، سرشار از حقیقت‌های الهی و معنوی و مفهوم‌های عالی انسانی و پند و اندرز است. رنگ ملایمی که از تابش نور عرفان و فلسفه به مفهوم‌های مورد نظر شاعر افتاده، چنان نیست که چشم خوانندگان را بیازارد، اما در عوض به شعر او جلا بخشیده است. روح عاطفی پروین و احساسات زنانه و مادرانه او که گاه در قطعه‌ها و مناظره‌ها تجلی یافته، با روح عرفانی و اخلاقی او که در قصیده‌ها تابیده، آمیخته‌ای دل پذیر را به وجود آورده است.

علامه محمّد قزوینی، پروین را ملکه زنان شاعر خوانده که چنین اشعار دارای فصاحت و سلاست و متانت او، با بهترین قصیده‌های استادان بویژه ناصر خسرو برابری می‌کند. او را بانوی جوانی از بانوان ایران می‌خواند که با اوضاع و کیفیات آن روزگار و به ساختن اشعاری بدین پایه از استحکام الفاظ و صحت و فصاحت آشناست. بزرگانی، چون چاوش اکبری، سعید نفیسی، غلامحسین یوسفی، زرین کوب و اسلامی ندوشن نیز او را شاعری ارجمند و بلند مرتبه دانسته اند.

پروین اعتصامی در ۱۵ فروردین سال ۱۳۲۰ خورشیدی در حالی که تنها ۳۴ سال داشت بر اثر بیماری حصبه درگذشت و پیکرش پس از انتقال از تهران به قم، در آرامگاه خانوادگی واقع در حرم حضرت معصومه. س. به خاک سپرده شد. پس از مرگ پروین، قطعه شعری از او پیدا می‌شود که برای مرگ خویش سروده و آن را بر سنگ قبر وی نقش می‌کنند:

اینکه خاک سیه اش بالین است
اختر چرخ ادب، پروین است ...

بیست و پنجم  اسفند ماه مصادف با سالروز تولد پر‌آوازه‌ترین بانوی شعر فارسی، در تقویم رسمی کشور با عنوان روز بزرگداشت پروین اعتصامی نام‌گذاری شده است. خانه پروین در تبریز که به موزه پروین اعتصامی تبدیل شده و تعدادی از کتاب‌ها و لوازم شخصی وی در آن نگهداری می‌شود، اسفندماه ۱۳۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران نیز به ثبت رسید و همواره میزبان علاقه‌مندان به او است.

گردآوری و تنظیم: مهدی جلیلی ـ خبرگزاری صداوسیما ـ تبریز