تشریح اقدامات و فعالیت های تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما و به نقل از مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ متن گفتگوی محمود حاجیلویی درخصوص اقدامات و فعالیت های تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم به شرح زیر است:

سوال: به عنوان مقدمه بفرمایید، مشارکت در تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم توسعه ذیل کدام محور از اهداف دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی پیگیری شده است؟

پاسخ: یکی از دغدغه‌های همیشگی نهاد‌های سیاست‌گذار در کشور، اثرگذاری است. یعنی این مسئله مطرح است که سیاست‌های که در این نهاد‌ها مصوب می‌شود، آیا مسیر اجراء را خواهد پیمود؟ یک زمانی نهاد‌های سیاست‌گذار به این سؤال خیلی اعتنایی نداشتند و وظیفه خودشان را تا مرحله ابلاغ سیاست تعریف می‌کردند، اما اکنون نهاد سیاست‌گذار در پی اثرگذاری است، یعنی در پی آن است که سیاست‌هایی که با سختی تصویب و ابلاغ کرده است، مسیر اجراء را طی کند. از جمله راه‌حل‌های این دغدغه اتصال سیاست‌ها به لایحه برنامه است. حوزه برنامه در ایران در دو لایه تعریف می‌شود یکی برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کشور و یکی هم قانون بودجه سالانه است.

در دوره‌های تدوین برنامه‌های توسعه شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان نهادی سیاست‌گذار و دبیرخانه این شورا، تلاش کرده است و مشارکت مبتنی بر نظامنامه تدوین برنامه‌های توسعه و نقشی که برای دبیرخانه قائل بودند، اتفاق افتاده است. بخشی از مشارکت شورای عالی انقلاب فرهنگی هم، در مجلس و در زمان بررسی لایحه برنامه‌های توسعه بوده است. مبتنی بر این تجارب، برای برنامه هفتم تدارک ویژه‌ای دیده شد.

در رایزنی که با سازمان برنامه‌ و بودجه کشور در دولت قبل داشتیم، مطلع شدیم که برنامه هفتم توسعه با یک سال تأخیر در حال نگارش است، در کمیته تلفیق در حوزه فرهنگ که ساختاری تخصصی برای امتداد برنامه‌ی نقشه مهندسی فرهنگی کشور است، تدبیر بر این شد که از این فرصت یک‌ساله برای تمهید محتوایی بخش فرهنگ برنامه هفتم استفاده شود؛ لذا جلسه به اتفاق آراء، هشت طرح تمهیدی را تعریف کرد که دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی آن را پیگیری و اجرایی کند و نتایج آن در فصل تدوین برنامه هفتم بکار گرفته شود.

تمامی این طرحها با مشارکت دستگاه‌های عضو کمیته تلفیق در حوزه فرهنگ به‌جز یک مورد انجام شد و امروز که در فصل تدوین برنامه هفتم هستیم، نتایج این طرحها در دسترس است که بر اساس آن الگوی همراهی و مشارکت قوی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی با سازمان برنامه‌وبودجه کشور، تعریف شد.

از آنجا که سازمان برنامه‌ و بودجه کشور سازمانی حرفه‌ای است، ساختار، فرآیند و فرهنگ سازمانی مختص به خود دارد و بر اساس قوانین کشور که تدوین برنامه‌های توسعه را جزو اختیارات دولت قرار داده است، تدوین لایحه برنامه‌های توسعه را عهده‌دار است.

شورای عالی انقلاب فرهنگی در فصل تحولی خود از سه سال گذشته، ارتباط بسیار نزدیکی با سازمان برنامه‌ وبودجه هم در لایه عالی و هم در لایه کارشناسی داشته است. این ارتباط قوی و آشنایی طرفین از ظرفیت‌های یکدیگر، باعث شکل‌گیری الگوی جدیدی از همراهی و همکاری در تدوین لایحه برنامه‌های پنج‌ساله و بودجه سالانه شده است. اکنون رتباطی مستمر مبتنی بر اعتماد بر اساس مأموریت‌های ذاتی طرفین با رویکرد همراهی و هم‌ افزایی بین دو دستگاه داریم که این همراهی را نویدبخش فصل جدیدی از حکمرانی فرهنگی کشور می‌دانیم.

سوال: این مشارکت در چه محور‌هایی صورت گرفته است؟
پاسخ: شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان قرارگاه مرکزی فرهنگی کشور، باید نسبت به هدایت بلندمدت و الگوی تأمین و پشتیبانی دستگاه‌های فرهنگی مبتنی بر اسناد عالی کشور اقداماتی انجام دهد. در تعاملی که با معاونت امور فرهنگی، علمی و اجتماعی سازمان برنامه‌ و بودجه کشور هم در دولت گذشته و هم در دولت مردمی اتفاق افتاد، سازمان برنامه‌ وبودجه کشور دو مطالبه جدی از دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی داشت:

مطالبه اول: با توجه به اینکه برنامه‌های توسعه باید با مشارکت حداکثری دستگاه‌های فرهنگی تدوین شود و این امر به‌واسطه ساخت و فرهنگ خاص سازمان برنامه‌ وبودجه کشور به سختی قابل تحقق است، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی به دلیل ارتباط گسترده و صمیمی با دستگاه‌های فرهنگی کشور می‌ تواند با سهولت و اثرگذاری بیشتری این زمینه را فراهم کند.

مطالبه دوم: سازمان برنامه‌ وبودجه کشور دغدغه تأمین پشتوانه علمی، فکری و اطلاعاتی برنامه‌های توسعه را دارد و دبیرخانه به واسطه ارتباط گسترده‌ای که با دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و مراکز علمی در کشور دارد این مسیر را می‌ تواند تسهیل کند؛ این دو مطالبه نقطه شروع همکاری نزدیک دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و سازمان برنامه‌ و بودجه کشور بود.

سوال: در مورد طرحهای تمهیدی دبیرخانه و اهم نتایج آن‌ها که در راستای تأمین پشتوانه علمی و مطالعاتی برنامه هفتم انجام شده است، توضیحاتی بفرمایید.
همان‌طور که گفته شد، هشت طرح تمهیدی در کمیته تلفیق در حوزه فرهنگ با هدف مشارکت فعال دبیرخانه در تدوین بخش فرهنگی برنامه هفتم تعریف شد.

نخستین طرح؛ وضعیت‌شناسی امور فرهنگ با نگاه آسیب‌شناسانه بود که در این طرح وضعیت سی و دو حوزه فرهنگی نظیر سینما، مسجد، امور قرآنی، موسیقی، اوقات فراغت، جوانان، سبک زندگی، امور زن و خانواده و ... با دو پرونده ویژه اقتصاد فرهنگ و مسائل جنسی جوانان بررسی شد که این طرح به اتمام رسید و در آن بیش از صد نفر از کارشناسان، خبرگان و مدیران دستگاه‌های فرهنگی در طرح فعالیت داشتند.

دومین طرح؛ وضعیت شناسی فرهنگ است، که با تأکید بر روشن شدن موضوعات کلیدی و مسائل اولویت‌دار حوزه فرهنگ توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شد. در این طرح همه پیمایش‌های اصلی انجام شده در کشور مرور شده است و روند‌های داده‌های موجود احصاء شده است. بر اساس این داده‌ها و روند‌ها مسائل و موضوعات اولویت‌دار استخراج شد که مبنای هدف‌گذاری و طراحی احکام قرار بگیرد. در این طرح بیش از سی مصاحبه عمیق با کارشناسان برای جبران خلاء‌های داده‌ای و کشف روند‌های مستتر در داده‌ها انجام شد؛ مستندات این طرح بیش از هزار صفحه است و گزارش‌های مدیریتی بسیار خوبی از این طر ح آماده شده است.

طرح سوم؛ آسیب‌شناسی احکام فرهنگی برنامه‌های افق چشم‌ انداز شامل برنامه‌های چهارم، پنجم و ششم است؛ که این طرح هم به صورت کامل انجام شده است و نتایج آن در قالب اصول و ملاحظات در تدوین احکام جدید مد نظر تهیه‌کنندگان قرار گرفت. بر اساس این طرح ما شاخص‌های شانزده‌ گانه‌ای برای یک حکم فرهنگی معیار طراحی کردیم که این شانزده شاخص در اختیار کارگروه‌ها و مجموعه‌های مشارکت کننده در برنامه هفتم برای تهیه احکام مؤثر قرار گرفت.

طرح چهارم؛ توانمندسازی کادر برنامه‌ریزی دستگاه‌های فرهنگی بود که شصت و هفت دستگاهی که از بودجه عمومی کشور استفاده می‌کنند را بررسی کردیم و از این میان تعداد سی و دو دستگاه اصلی انتخاب شدند و کادر برنامه‌ ریز این دستگاه‌ها در لایه مدیریتی و کارشناسی دعوت شدند و در دو دوره مقدماتی و پیشرفته در سه حوزه نقشه مهندسی فرهنگی کشور، بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و الگوی برنامه‌ریزی فرهنگی دوره‌هایی را طی کردند.

طرح پنجم؛ طراحی الگوی برنامه‌ریزی راهبردی دستگاه‌های فرهنگی بود که به دانشگاه جامع امام حسین (ع) سپردیم و کار بسیار خوبی انجام شد؛ با توجه به اینکه امروز در کشور الگوی برنامه‌ریزی یا مدل برنامه‌ریزی فرهنگی راهبردی بومی در سطح دستگاهی نداریم این نخستین مدل برنامه‌ریزی راهبردی در سطح دستگاه‌های فرهنگی است که توسط دانشکده مدیریت دانشگاه جامع امام حسین (ع) تدوین و مبنای عمل دستگاه‌های فرهنگی قرار خواهد گرفت. ما درصدد آن بودیم که قبل از شروع فرآیند تدوین برنامه هفتم ، فرصتی برای آموزش این مدل به دستگاه‌های فرهنگی پیش بیاید تا دستگاه‌ها بر اساس این مدل احکام خود را پیشنهاد بدهند؛ ولی متأسفانه به دلیل محدودیت زمانی که برای برنامه هفتم ایجاد شد، این آموزش و توانمندسازی به بعد از تدوین برنامه هفتم موکول شد.

طرح ششم؛ سیاست‌های پیشنهادی تدوین سیاست‌های کلی برنامه هفتم بود که در دبیرخانه انجام و اواخر سال ۱۳۹۹ تقدیم مجمع تشخیص مصلحت نظام شد و در نوع خودش کار بسیار خوبی بود. از نتایج مطالعات پشتیبان آن سیاست‌ها در فرآیند تدوین برنامه هفتم استفاده کردیم.

طرح هفتم؛ مربوط به جمع‌سپاری بود؛ همواره دغدغه ما در تدوین برنامه‌های توسعه و اسناد ملی تأمین مشارکت ذینفعان و نخبگان در تدوین آن سند یا برنامه بوده است، این تقاضا از سوی سازمان برنامه‌ وبودجه هم مطرح بود؛ تأمین مشارکت جامعه فرهنگی کشور، نخبگان و افرادی که در شعاع اثرگذاری برنامه و سیاست‌های فرهنگی هستند، برای شورای عالی انقلاب فرهنگی و دبیرخانه آن یک اصل است و برای تأمین این اصل در تدوین برنامه هفتم، سامانه هم‌ اندیشی راه‌اندازی و عملیاتی شد. امیدواریم که بتوانیم بخشی از احکام تدوین شده توسط کارگروه‌ها را از طریق این سامانه هم‌اندیشی با بخشی از خبرگان و نخبگان مردمی برای بهره‌مندی از نظرات ایشان در میان بگذاریم.

آخرین طرح هم تحت عنوان به‌روزرسانی و تقویت بخش فرهنگی سند‌های آمایش استانی و ملی است و علاقه‌مند بودیم با کمک امور آمایش سازمان برنامه‌وبودجه کشور بتوانیم بخش فرهنگ برنامه هفتم را به شکل آمایش پایه تدوین کنیم؛ ولی متأسفانه به دلیل ضعف داده‌های فرهنگی در جغرافیا و ادبیات دانشی حوزه آمایش فرهنگی در کشور این تنها طرح از هشت طرح بود که به ثمر ننشست.

سوال: الگوی مشارکت دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و سازمان برنامه‌وبودجه در تدوین برنامه هفتم به چه نحوی تنظیم شده است و چه اقداماتی در جهت عملیاتی شدن آن در دبیرخانه صورت گرفته است؟

پاسخ: به جهت همراهی و مشارکت این دو نهاد سیاست‌گذار و برنامه‌ریز کشور در نهایت الگویی پیشنهاد شد، که در قالب یک ماده واحده در نشست سیزدهم ستاد هماهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور با حضور معاون اول رئیس‌جمهور مصوب شد که مبنای همراهی و همکاری دو مجموعه برای تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم شد.

در این ماده واحده مقرر شد که کمیسیون مشترکی بین دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و سازمان برنامه‌ وبودجه کشور برای تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم شکل بگیرد. مسئولیت این کمیسیون به معاون امور علمی، فرهنگی و اجتماعی سازمان برنامه‌ وبودجه کشور واگذار شد که در آن دستگاه‌های اصلی فرهنگی کشور به‌اضافه خود سازمان برنامه‌وبودجه، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، حوزه علمیه قم و مرکز پژوهش‌ های مجلس شورای اسلامی، عضو این کمیسیون هستند.

نگاه بر این بوده است که کمیسیون با تشکیل کارگروه‌های تخصصی احکام پیشنهادی خود را بر اساس نتایج آن طرحهای تمهیدی و نتایج تحقیقاتی که در حوزه علمیه قم، سازمان برنامه‌ وبودجه کشور، دستگاه‌های فرهنگی و مرکز پژوهش‌ های مجلس شورای اسلامی ارائه کند. این کارگروه‌ها بر اساس منطق موضوعی توافق شده، احکامی را آماده می‌کنند و پس از نهایی شدن در کمیسیون مشترک با حضور اعضاء بررسی و خروجی آن در سازمان برنامه‌ وبودجه مسیر خود را در شورای تلفیق برنامه و ستاد برنامه طی خواهد کرد.

مبتنی بر این تمهید حقوقی کمیسیون مشترک فرهنگ برنامه هفتم تشکیل شد و تاکنون ۹ نشست آن برگزار شده است. مباحث و دستور جلسات کمیسیون در دو بخش پیگیری شد که شامل بخش ساختاری و بخش محتوایی بوده است. در بخش ساختاری پس از گفتگو با اعضاء کمیسیون، ۹ کارگروه تخصصی ذیل کمیسیون مشترک با ریاست یکی از دستگاه‌های اصلی در حوزه موضوعی با دبیری سازمان برنامه‌ وبودجه کشور و دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در دبیرخانه شکل گرفت، این کارگروه‌ها عبارت‌اند از:

۱. کارگروه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ۲. کارگروه ورزش و جوانان ۳. کارگروه فرهنگ، هنر، رسانه و فضای مجازی ۴. کارگروه زنان و خانواده و نوجوانان ۵. کارگروه تبلیغی، فرهنگی و دینی ۶. کارگروه دیپلماسی عمومی و فرهنگی ۷. کارگروه وقایع جمعیتی شامل مهاجرت، سالمندی، پنجره فرصت جمعیتی ۸. کارگروه هویت ملی، همبستگی و سلامت اجتماعی؛ ۹. در حوزه رسانه و فضای مجازی هم کارگروهی با تأخیر شکل خواهد گرفت تحت عنوان کارگروه رسانه و فضای مجازی که با مشارکت رسانه ملی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکیل خواهد شد.

تاکنون 25 نشست برای این کارگروه‌ها برگزار شده است که به طور متوسط هر کارگروه سه نشست برگزار کرده‌ است و ۹ نشست کمیسیون مشترک نیز برگزار شده است که در مجموع ۱۲۳ ساعت جلسات کمیسیون و کارگروه‌ها برگزار شده است. با توجه به اینکه بیش از سیصد نفر از مدیران و کارشناسان دستگاه‌های فرهنگی در این نشست ها مشارکت داشته‌اند؛ به نظر می‌رسد مشارکت قابل توجه و چشمگیری است و مطالبه سازمان برنامه‌ وبودجه کشور مبنی بر تأمین مشارکت دستگاه‌ های فرهنگی و تأمین بنیه علمی با مشارکت دانشگاه‌ها و مراکز علمی تا حدود رضایت‌ بخشی محقق شده است.

سوال: برآورد شما از تأثیر اقدامات انجام شده برای توجه بیشتر به امر فرهنگ در برنامه‌های توسعه به چه میزان است؟
پاسخ: ما در آغاز کاری بزرگ هستیم؛ نقد جدی نسبت به برنامه‌های توسعه این است که برنامه‌های توسعه اقتصاد محور هستند؛ حال اینکه امروز هم در ادبیات جهانی و هم در نگاهی که در کشور ما مطرح است، به دنبال آن هستند که برنامه‌های توسعه فرهنگ‌ پایه باشد که باید برای رسیدن به این هدف مسیری طی شود و واقعاً نمی‌توان مدعی شد که برنامه هفتم فرهنگ‌ پایه خواهد شد. اما برای اینکه حداقل‌هایی از رویکرد فرهنگی در تدوین برنامه هفتم توسعه طی شود ما دو مسیر را طی کردیم.

مسیر اول؛ تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم در سطح کیفی بالاست که با تدابیری که اندیشیده شد، قدم بلندی در این راستا برداشته شده است.

مسیر دوم؛ در ساختار تدوین برنامه هفتم که مشخص می‌کند چه مجموعه‌ها و کنشگرانی در چه سطحی مشارکت کنند، با توجه به اینکه در آن ساختار خیلی رویکرد اقتصادی بارز داشته است، پیشنهاد ما این بود که در ستاد برنامه، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان عضو فرهنگی حضور داشته باشند تا از بخش فرهنگ برنامه هفتم و هویت فرهنگی برنامه‌های توسعه صیانت کنند و همچنین در شورای تلفیق برنامه هم سه نفر از اعضای حقیقی شورای عالی انقلاب فرهنگی و دو نفر از اعضای کمیته تلفیق در حوزه فرهنگ حضور داشته باشند تا به نوعی رویکرد فرهنگی مغفول نماند و تقویت و دنبال شود.

امیدواریم که مجموعه این اقدامات که به‌واسطه همراهی و ارتباط صمیمی سازمان برنامه‌وبودجه کشور با دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی ایجاد شده است به عنوان سنت و فرآیند پایه در نظام برنامه‌ریزی فرهنگی کشور مستقر و تثبیت شود و به مرور بتوانیم این فرآیند را به عنوان سنتی حسنه برای ارتقای سطح فعالیت‌ های فرهنگی و تأمین هوشمندانه فعالیت‌ های فرهنگی از بودجه عمومی کشور در نظر بگیریم.

نکته پایانی:
سازمان برنامه‌ وبودجه کشور، سازمانی حرفه‌ای است و فرهنگ سازمانی مختص به خود دارد؛ سازمان‌های حرفه‌ای به واسطه استقرار ساختار و فرآیند‌های تثبیت شده از همراهی‌ دستگاه‌های دیگر، بر اساس الگوی خاص خود و معمولاً به سختی استفاده می‌کنند. اینکه در دبیرخانه طی این سه سال توانستیم با سازمان برنامه‌ وبودجه کشور به همراهی برسیم و این فرآیند را طی کنیم؛ بخش جدی آن مرهون همراهی بدنه کارشناسی مخصوصاً مجموعه معاونت امور علمی، فرهنگی و اجتماعی و مدیران این معاونت بوده است، که سهم بالایی در پیشرفت این کار داشته‌اند. الحمدا... این همراهی و همکاری در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز مد نظر بوده است و بسیاری از اعضای شورای عالی که از این فضا اطلاع داشتند، همراهی کردند، به‌ویژه دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی حمایت جدی از این کار داشته‌اند و بدون این همراهی‌ها و همکاری‌ها، این حجم از کار کارشناسی، گفتگوها، توافقات و ... در بستر جلسات و در زمان محدود اتفاق نمی‌افتاد.

ما قائل به این هستیم که اداره آینده فرهنگی کشور از رهگذر همکاری بین دستگا‌های اصلی سیاست‌گذار، برنامه‌ریز، تنظیم‌گر و هماهنگ کننده خواهد گذشت.

اینفوگرافیک برنامه هفتم توسعه