شهید قدوسی؛ متحول کننده نظام قضایی کشور

به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما , ۱۲ مرداد سال ۱۳۰۶ زمانی که هنوز بیش از دو سال از روی کار آمدن رضا خان نگذشته بود، در شهر کوچک نهاوند، در خانواده‌ای روحانی متولد شد. وی را که آخرین فرزند خانواده بود علی نامیدند.

پدرش آخوند ملااحمد از روحانیان منطقه بود که امور شرعی مردم نهاوند و نواحی اطراف آن را اداره می‌کرد. 

آیت الله علی قدوسی مقدمات تحصیل را در مکتب‏‎خانه و نزد پدر آموخت و سپس وارد آموزشگاه‏‌های جدید شد. در سال۱۳۲۱ و در پانزده سالگی برای ادامه تحصیل به قم مهاجرت کرد.

قدوسی درس‌‏های مقدمات و سطح حوزه علمیه را از اساتید مانند شهید صدوقی آموخت و در درس خارج آیت ‏الله بروجردی و امام خمینی شرکت کرد و در سال۱۳۴۱ به اجتهاد رسید. قدوسی همراه مرتضی مطهری و سید محمد حسینی بهشتی در درس علامه طباطبایی حاضر می‌شد. 

علامه طباطبائی به او علاقه داشت و او را به دامادی خود پذیرفت و دخترش، نجمه سادات طباطبایی را به عقد ازدواجش درآورد.

شاگردان و تربیت شدگان مدرسه تحت مدیریت او سمت‌ها و مسئولیت‌های مهمی را بعد از انقلاب به عهده گرفتند. 

 

قدوسی در جریان ملی شدن صنعت نفت در سال۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ش با آیت‌‏الله کاشانی همکاری و با فداییان اسلام نیز ارتباط برقرار کرده و از حامیان نواب صفوی بود. 

وی در همان سال‏‌ها، آموزش‏‌های نظامی را در مناطق کوهستانی گذراند. وی همچنین در نهاوند در مقابل فعالیت‌های حزب توده جبهه‌گیری کرد.

قدوسی از طرفداران نهضت امام خمینی بود، وی عضو گروهی از مدرسین حوزه بود که بعد‌ها به گروه یازده نفری موسوم شدند.

این مجموعه برای مبارزه با رژیم شاه، اصلاح نظام آموزشی حوزه و ایجاد تحرک در شخصیت‏‌های مبارز، فعالیت می‌کرد، در فروردین ۱۳۴۵ش، اساس‏‎نامه گروه به ‏دست ساواک افتاد و اعضای آن تحت تعقیب قرار گرفتند. قدوسی هم که مسئولیت اطلاعات و اخبار این سازمان را عهده‏‌دار بود، دستگیر و همراه آیت‏ الله ربانی شیرازی در زندان قزل ‏قلعه زندانی و شکنجه شد.

 

قدوسی پس از آزادی از زندان به قم رفت و همراه سید محمد حسینی بهشتی کوشید با حفظ اصالت‏‌های حوزه و تکیه بر امتیاز‌ها و ویژگی‏‌های این نظام، برنامه‌‏های جدیدی طراحی کند. برنامه‏‌ریزی دقیق، استفاده از روش‏‎های ارزش‏‎یابی، آزمون‏‌های منظم و نظارت مستقیم بر متون درسی، از جمله برنامه‌‏های او در این راستا بود. چنین تفکری به تأسیس مدرسه حقانی در سال ۱۳۳۹ش انجامید.

 شاگردان تربیت شده این مدرسه بعد از انقلاب نقش ویژه‌ای در ایجاد و اداره برخی از نهاد‌ها دارند.

 

از فعالیت‌های دیگر آیت‏ الله قدوسی برای آشنایی بانوان با اعتقادات و مبانی فکری اسلام، تأسیس «مکتب توحید» در سال ۱۳۵۲ش بود. مکتب توحید در طول سال‌های پیش از انقلاب با آموزش اسلامی به زنان توانست نیرو‌هایی را تربیت کند که در بسیج زنان برای تحقق انقلاب نقش داشتند. بعد از انقلاب این مرکز تبدیل به حوزه علمیه خواهران شد.

 

در ۴ اسفند ۱۳۵۷ از سوی امام به عنوان قاضی دادگاه‌های انقلاب منصوب شد. 

در شرایطی که هنوز هیچگونه تشکیلات منظمی برای دادگاه‌های انقلاب وجود نداشت و بیش‌تر زندانیان در روز‌های اول پس از پیروزی انقلاب در زیرزمین مدرسه رفاه، که محل اقامت امام بود، نگهداری می‌شدند و نظم مشخصی نیز در رفتار با زندانیان وجود نداشت، شهید قدوسی با تلاشی پی‌گیر در صدد برآمد تا به وضعیّت محاکمه‌ها چارچوب مشخصی ببخشد.

در کوران حوادث، امام خمینی طی حکم دیگری شهید قدوسی را در تاریخ ۱۵ اسفندماه ۱۳۵۷ به مسئولیت اداره امور ستاد انقلاب اسلامی و دادگاه‌ها و رسیدگی به امور زندان قم و دفتر تبلیغات و روابط شهرستان‌ها در آن استان منصوب کردند.

 با صدور این حکم، شهید قدوسی به قم بازگشت و با توجّه به سابقه مدیریتی که در مدرسه حقانی داشت، این مسئولیت را بر عهده گرفت.

 آیت‌اللّه قدوسی، در «ستاد قم» که اصلی‌ترین ساختار اجرایی و قضایی قم محسوب می‌شد، اصلاحاتی را انجام داد و افراد وابسته و غیرمتعهّد را از آن جا تصفیه کرد. 

دوره مسئولیت آیت‌اللّه قدوسی در قم حدودا پنج ماه طول کشید و پس از این که اوضاع اداری و قضایی شهر قم نظم یافت، با توجّه به نیاز شدیدی که در تهران به شهید قدوسی وجود داشت، امام خمینی مسؤولیت جدیدی را به ایشان واگذار کرد که همان دادستانی کل کشور بود.

آیت‌اللّه قدوسی پس از بر عهده گرفتن مسؤولیت جدید، اقداماتی اساسی را برای اصلاح ساختار دادستانی و دادگاه‌های انقلاب آغاز کرد.

 جدیّت و تلاشی که ایشان در ایفای مسؤولیت جدید از خود نشان داد باعث شد که مشکلات موجود در دادستانی و دادگاه‌های انقلاب تا اندازه زیادی برطرف شود. 

 

با توجه به این که شکل‌گیری دادگاه‌های انقلاب در بدو پیروزی انقلاب، ساختار مشخص و تعریف شده‌ای نداشت آیت‌الله قدوسی در نخستین اقدام پس از پذیرش مسئولیّت دادستانی کل انقلاب، به تصفیه نیرو‌های نفوذی و افرادی که شرایط لازم را نداشتند پرداختند، اصلی‌ترین ملاک‌های ایشان برای افراد واجد شرایط ایمان و اعتقاد قلبی و عملی به اسلام و امانت‌داری در مقابل مال و ناموس مردم و متهمین بود، از دیدگاه ایشان حتی ارتکاب اعمالی که به لحاظ شرعی اشکال نداشت، ولی به لحاظ عرف مورد قبول نبود از طرف مسؤولین و کارکنان دادستانی و دادگاه‌های انقلاب جایز نبود. از این رو کوچک‌ترین لغزشی در این زمینه‌ها از کسی مورد پذیرش نبود و در صورت ارتکاب، عذرش خواسته می‌شد. او در ابتدا قضاتی را که مرتکب خلاف شده بودند، از کار برکنار کرد و افراد صالحی را جایگزین آن‌ها کرد.

 

یکی از بارزترین جنبه‌های عملکرد شهید قدوسی به عنوان دادستان کل، قانونمند ساختن رسیدگی به پرونده‌های متهمین و جلوگیری از هرگونه افراط و تفریط در احکام صادره بود. آیت‌اللّه قدوسی مطابق با توصیه حضرت امام مبنی بر رعایت احتیاط در جریان رسیدگی به پرونده‌ها، تلاش کرد تا احکام صادره در مورد متهمین با حداکثر احتیاط و اعتدال صورت گیرد. شهید قدوسی در عین حال که با قاطعیّت به مجازات افراد وابسته به خاندان پهلوی و افرادی که در طول حکومت گذشته با ظلم و ستم به مردم، به انباشت ثروت و سرمایه پرداخته بودند اقدام می‌کرد؛ امّا به هیچ‌وجه اجازه تندروی و پایمال کردن حقوق این افراد را به افراد تندرو نمی‌داد.

 

یکی از مهم‌ترین مواردی که شهید قدوسی در طول تصدّی سمت دادستانی کل انقلاب انجام داد، قانونمند کردن مصادره اموال وابستگان به خاندان پهلوی و دیگر متهمین بود. در این رابطه آیت‌اللّه قدوسی طی بخش‌نامه‌ای چگونگی مصادره اموال افراد متهم را مشخص کرد و با بررسی پرونده‌هایی که پیش‌تر مورد رسیدگی قرار گرفته بود، بعضآ حکم به استراد اموال مصادره شده‌ی برخی از متهمین را صادر کرد.

 

از دیگر اقدامات آیت‌اللّه قدوسی جلوگیری از تندروی برخی از ارگان‌ها و افراد بود. آیت‌اللّه قدوسی به منظور جلوگیری از بی‌نظمی و اطمینان از صحّت احکام صادره از سوی دادگاه‌های انقلاب نیز دستور داد در موارد حساسی، چون اعدام و مصادره اموال، نظر دادگاه‌ها جهت تأیید در دادگاه عالی به شورای عالی قضایی فرستاده شود. از جمله اقدامات مهم شهید قدوسی در طی دوره‌ی دادستانی، برگزاری سمینار قضات جهت سامان دادن به مسائل قضایی کشور بود.

سرانجام این پارسای پرتلاش، پس از سال‌ها مجاهدت و تلاش شبانه روزی در شهریور ماه سال ۱۳۶۰ با انفجار بمبی که توسط منافقین در دادستانی انقلاب کار گذاشته بود به درجه رفیع شهادت نائل شدند و بار دیگر تاریخ، برگ خونین دیگری از دفتر مبارزات تشیع و انقلاب را ورق زد و پس از شهادت برای تشییع به قم منتقل شده و در جوار حرم ملکوتی حضرت معصومه سلام اله علی‌ها در دل آرمید.

 آیت الله قدوسی پدر شهید بود و فرزندش محمد حسن را نیز تقدیم نظام و انقلاب کرد و کمتر از هفت ماه بعد به فرزند شهدیش ملحق شد.

 

مقام معظم رهبری، حضرت آیت اللّه خامنه ای، در بزرگْداشت مقام و شخصیت والای شهید قدوسی چنین فرمودند: «چند خصوصیت در ایشان وجود داشت، یکی این بود که وی مردی صریح و صادق و صاف بود و نسبت به آن چه احساس وظیفه می‌کرد، به شدت پی گیر و علاقه‌مند بود. یک روحانیِ با صفای خالصی بود. خصوصیت دوم پرکاری و پشتکار داشتن ایشان بود. هم پر کار بود [و]خسته نمی‌شد، هم پشتکار داشت و این طور نبود که یک کاری را رها کند ودنبال کار دیگری برود. از خصوصیات دیگر ایشان این بود که مردی مثبت و خوش بین بود. حالت‌های منفی گرایی و منفی سرایی که در خیلی‌ها وجود دارد، در ایشان نبود».

 

رهبر معظم انقلاب درخصوص ضرورت تکریم یاد و خاطره شهید گرانقدر آیت‌الله قدوسی می‌فرمایند: «نگذارید چهره شهید گرانقدری مثل شهید قدوسی در زیر غبار فراموشی‌ها پنهان بماند. متاسفانه من می‌بینم که از شهید قدوسی یاد زیادی نمی‌شود. البته عکس و نام ایشان هست، ولی آن مقدار که لازم است حضور ایشان تامین بشود من نیافتم».

روحش شاد و راهش پر رهرو باد